ანკარასთან მოლაპარაკებების ფონზე, სომხეთი ოსმალეთის იმპერიაში გენოციდის მსხვერპლთა ხსოვნას აღნიშნავს

თურქეთთან ურთიერთობის ნორმალიზების პერსპექტივები

სომხეთი ოსმალეთის თურქეთში სომეხთა გენოციდის 108-ე წლისთავს აღნიშნავს – 24 აპრილი სწორედ დაღუპულთა ხსოვნის დღეა. მაგრამ ამავე დროს, უკვე მეორე წელია, ანკარასთან ურთიერთობის ნორმალიზების პროცესი მიმდინარეობს. ერევანი აცხადებს, რომ მზად არის კეთილმეზობლური ურთიერთობების დასამყარებლად და ელის ეფექტურ მოლაპარაკებებს წინაპირობების გარეშე. ასევე, საზღვრების დროულად გახსნას. ბოლო ერთი წლის განმავლობაში სომხეთისა და თურქეთის სპეციალური წარმომადგენლების ოთხი შეხვედრა გაიმართა, მაგრამ განსაკუთრებული პროგრესი ჯერჯერობით არ არის, საზღვრები კი კვლავ დახურულია.

სომეხთა გენოციდი არის ხოცვა-ჟლეტა ოსმალეთის თურქეთში 1915 წელს. მანამდე ოსმალეთის იმპერიის ტერიტორიაზე ორნახევარ მილიონამდე სომეხი ცხოვრობდა, მაგრამ მკვლელობებისა და მასობრივი დეპორტაციების შედეგად ნახევარზე მეტი დაიღუპა. სომხეთი და რამდენიმე დასავლური ქვეყანა და ორგანიზაცია ოფიციალურად აღიარებს ამ მოვლენებს გენოციდად, თურქეთი კი დღემდე კატეგორიულად უარყოფს ასეთ ფორმულირებას.

სომხეთსა და თურქეთს შორის ურთიერთობების დამყარების მთავარი დაბრკოლება ბაქოს პოზიციაა, განაცხადა სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა ნიკოლ ფაშინიანმა. თურქეთის ოფიციალური პირები ფაქტობრივად ადასტურებენ ამ ვერსიას და მუდმივად ხაზს უსვამენ, რომ სომხეთთან ურთიერთობის ნორმალიზებისკენ მიმართული ყოველი ნაბიჯი კოორდინირებულია აზერბაიჯანთან.

სომეხი ექსპერტები თვლიან, რომ თურქეთში მომხდარი დამანგრეველი მიწისძვრის შემდეგ – რამაც დასავლეთზე კიდევ უფრო დიდი დამოკიდებულება გამოიწვია – ანკარის პოზიციები შეიცვალა. ვითარებამ, მათი აზრით, გარკვეულწილად შეამცირა თურქეთის პრეზიდენტის, ერდოღანის ამბიციები. მსოფლიოსა და რეგიონის გეოპოლიტიკური ცვლილებების გათვალისწინებით, ზოგიერთი ანალიტიკოსი ფიქრობს, რომ სომხეთ-თურქეთის ურთიერთობების ნორმალიზება უფრო და უფრო რეალური ხდება.

პოლიტოლოგ გურგენ სიმონიანის აზრი ორი მეზობელი ქვეყნის ურთიერთობების აღდგენის მორიგ პერსპექტივაზე

• გენოციდის ხსენების აკრძალვიდან, მემორიალის აგებამდე – რა გზა გაიარა სომხეთმა ოსმალეთის იმპერიაში
• აშშ-ის პრეზიდენტმა სომხების გენოციდი აღიარა

გურგენ სიმონიანი, პოლიტოლოგი

მოერიდეთ ისტორიულ კითხვებს

„ნორმალიზაციის პროცესი ხანგრძლივი იქნება. მხარეებს მოუწევთ ორმხრივად მიიღონ პასუხები ისტორიულ პრობლემებთან დაკავშირებულ რიგ კითხვებზე. მათზე გულწრფელი პასუხების გარეშე რეგიონში ნორმალური თანაარსებობის მოლოდინი შეუძლებელია.

ვფიქრობ, თუ თურქეთი მიზნად ისახავს აყვავებულ დემოკრატიულ მომავალს, ადრე თუ გვიან მას მოუწევს ისტორიული ფაქტების აღიარება და სომხეთთან ურთიერთობის ნორმალიზება – მე ვერ ვხედავ ამის ალტერნატივას.

ამას წინაპირობა არ შეიძლება ეწოდოს. ეს არის ეგზისტენციალური სოციალურ-ჰუმანიტარული და ფსიქოლოგიური მოთხოვნა. წინაპირობების გარეშე შესაძლებელია სახელმწიფოებრივი ურთიერთობების დამყარება, დიპლომატიური წარმომადგენლობების გახსნა, ეკონომიკური კავშირების უზრუნველყოფა. მაგრამ ჰუმანიტარული საკითხები, რომელსაც ორივე ქვეყნის საზოგადოება მტკივნეულად აღიქვამს, ადრე თუ გვიან ურთიერთობის დამყარების პროცესსაც უნდა შეეხოს“.

ზეწოლა თურქეთზე

„თურქეთის სიფრთხილე განპირობებულია გეოპოლიტიკური სიტუაციით და მასზე რუსეთისა და აზერბაიჯანის მხრიდან ზეწოლით.

რუსეთის ფედერაცია არ არის დაინტერესებული სომხეთ-თურქული ურთიერთობების მოგვარებით, აზერბაიჯანი კი საკუთარ პოლიტიკურ მიზნებსა და ინტერესებს უჭერს მხარს, რაც თურქეთს ურთიერთობების გასაუმჯობესებლად გარკვეულწილად აფერხებს.

ვითარება შეიძლება შეიცვალოს რუსეთ-უკრაინის ომის შემდეგ, როდესაც მკაფიოდ იქნება განსაზღვრული ყველაფერი და აზერბაიჯანი ვეღარ შეძლებს ძლიერი ზეგავლენა მოახდინოს თურქეთის პოლიტიკაზე.”

სომხურ-თურქული წარსული

„სომეხი და თურქი ხალხების ჰუმანიტარული თანამშრომლობა საუკუნეებს ითვლის. მრავალვექტორულ პოლიტიკას და მრავალდონიან დიპლომატიას შეუძლია გზა გაუხსნას სომხეთის თურქეთთან ურთიერთობების ნორმალიზებას და ამ პროცესის გამოყოფას აზერბაიჯანთან ურთიერთობისგან.

ამ ორი ვექტორის აღრევა შეუძლებელია, რადგან სომხეთ-აზერბაიჯანის ურთიერთობების მოწესრიგებაში წარმატების იმედი არ არის. ფაქტია, რომ აზერბაიჯანი, საკუთარი „დიდი სტრატეგიიდან“ გამომდინარე, მიზნად ისახავს სომხური სახელმწიფოს განადგურებას.

მაგრამ თურქეთი, ახალი რეალობიდან გამომდინარე, ვფიქრობ, ითანამშრომლებს სომხეთთან. სარდარაპატთან ბრძოლის შემდეგ თურქეთმა სომხეთის პირველი რესპუბლიკა დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ აღიარა. არის ისტორიული ფაქტები, რომლებიც აიძულებს თურქეთს, მიიღოს რეალობა.

სარდარაპატის ბრძოლა (1918 წლის 21-28 მაისი) – ბრძოლა სომხეთის არმიის რკინიგზის სადგურ სარდარაპატთან აღმოსავლეთ სომხეთში შემოჭრილ ოსმალეთის ჯარებთან. ითვლება, რომ ამ ბრძოლამ არა მხოლოდ შეაჩერა შეტევა სომხეთის წინააღმდეგ, არამედ ხელი შეუშალა სომეხი ხალხის განადგურებას. ბრიტანელი ისტორიკოსი კრისტოფერ უოკერი წერდა: „სომხებს ბრძოლა რომ წაეგოთ, მაშინ, სავსებით შესაძლებელია, სიტყვა „სომხეთი“ მხოლოდ ისტორიული გეოგრაფიის ტერმინად დარჩენილიყო.

თურქებთან ურთიერთობისას მრავალი წლის განმავლობაში იყო არა მხოლოდ უარყოფითი მომენტები, არამედ პოზიტიურიც. არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ოსმალეთის იმპერიაში სომხები ჩართულნი იყვნენ სამრეწველო და სამხედრო სფეროებში, მეცნიერებაში, კულტურაში, არქიტექტურაში და აქტიურად მონაწილეობდნენ სახელმწიფოს ცხოვრებაში.

საზღვრების გახსნამ, კომუნიკაციის რეალურ შესაძლებლობებს შეუძლია დაუდოს სათავე. ეს არის ნაბიჯ-ნაბიჯ პოლიტიკა: ჯერ გახსნიან საზღვარს მესამე ქვეყნების მოქალაქეებისთვის, შემდეგ ორმხრივი ვიზიტებისთვის, შემდეგ კი გახსნიან დიპლომატიურ წარმომადგენლობებს“.

გენოციდი და ერდოღანის პოლიტიკა

„არავითარ შემთხვევაში, სომხებმა არ უნდა დაივიწყონ წარსული, მაგრამ სომხეთმა არც აპრიორი უნდა მოითხოვოს გენოციდის აღიარება, რადგან ეს არის კულტურული და ისტორიული ფაქტი.

თურქეთში აღიარება შეიძლება მოხდეს სახელმწიფოს ლიდერის შეცვლის შემდეგ, თუ ხელისუფლებაში უფრო დემოკრატი პოლიტიკოსი მოვა. ბევრი რამ არის დამოკიდებული სახელმწიფოს მეთაურზე, რომელიც აყალიბებს ქვეყნის პოლიტიკას.

ერდოღანი ხელს უწყობს პანთურქიზმის პოლიტიკას, მაგრამ მანამდე რესპუბლიკური იდეოლოგიის მიმდევარი აბდულა გიული სხვა პოლიტიკას ატარებდა. გიულმა არ აღიარა სომხების გენოციდი, მაგრამ გაემგზავრა ერევანში ეროვნული ნაკრების მატჩზე, გადადგა გარკვეული ნაბიჯები „საფეხბურთო დიპლომატიის“ ფარგლებში – ამას ნორმალიზების პოლიტიკის მცდელობა ჰქვია.”

არჩევნები და კატასტროფის კორექტირება

„თურქეთში საპრეზიდენტო და საპარლამენტო არჩევნები 14 მაისს არის დანიშნული. ერდოღანი, რომელიც ცხრა წელია პრეზიდენტია და მანამდე 11 წელი ხელმძღვანელობდა მთავრობას, ცდილობს ძალაუფლება შეინარჩუნოს.

სამწუხაროდ, მის კონკურენტებს შორის მე ვერ ვხედავ ლიდერს, რომელიც ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ შეძლებს ქვეყანა განვითარების დემოკრატიულ გზაზე დააყენოს. თუ ერდოღანმა როგორღაც მოახერხა და ხელისუფლებაში დარჩა, არ მგონია, რომ იგივე პოლიტიკა გააგრძელოს. თურქეთს დიდი ზარალი აქვს – ფინანსური, ჰუმანიტარული, ეკონომიკური და გეოპოლიტიკური.

მიწისძვრის შემდეგ 25 მილიონზე მეტი ადამიანი სიღარიბის ზღვარს მიღმაა, 700 000-ზე მეტი შენობა განადგურდა. ეს კატასტროფა შედარებულია 50 ატომური ბომბის აფეთქებასთან.

თურქეთი ახლა თითქმის მთლიანად დამოკიდებულია დასავლურ კაპიტალზე. სხვადასხვა შეფასებით, თურქეთში მომხდარი მიწისძვრის ზარალი 100-დან 200 მილიარდ დოლარამდეა და ეს ფული დასავლეთშია.

ამიტომ, ერდოღანის პოლიტიკა მიწისძვრამდე, როდესაც ის ცდილობდა გამხდარიყო გეოპოლიტიკური ლიდერი, დღეს უკვე შეუძლებელია. ვფიქრობ, სტიქიამ შეარბილა მისი გეოპოლიტიკური ამბიციები და აიძულა თურქეთი უფრო პროდასავლური პოლიტიკისკენ გადახრილიყო. და ეს ასევე გამოიწვევს ანკარის უფრო რეალისტურ მიდგომას სომხეთთან ურთიერთობის მოწესრიგების საკითხთში“.

ტექსტში გამოყენებული ტერმინები და ტოპონიმები, ასევე მოსაზრებები და იდეები, გამოხატავს სტატიის ავტორის პირად პოზიციას და ყოველთვის არ ემთხვევა JAMnews-ის და მისი ცალკეული თანამშრომლების მოსაზრებებსა და პოზიციას. JAMnews-ი იტოვებს უფლებას წაშალოს პუბლიკაციის ქვეშ დატოვებული კომენტარები, რომლებიც შეფასდება, როგორც შეურაცხმყოფელი, მუქარის შემცველი, ძალადობის წამქეზებელი და ასევე ეთიკურად მიუღებელი სხვა მიზეზების გამო