ბრილიანტის წარმოება სომხეთში: სიტუაციის ანალიზი ღია მონაცემთა ბაზაზე დაყრდნობით
ალმასის წარმოება სომხეთში
ბოლო წლებში სომხეთმა მკვეთრად გაზარდა ბრილიანტის, როგორც იმპორტის, ასევე ექსპორტის მოცულობა. ამასთან, 2020 წლიდან შემცირდა ამ ძვირფასი ქვების გადამუშავება. მიუხედავად იმისა, რომ უკვე რამდენიმე წელია სომხეთის მთავრობამ ბრილიანტისა და სამკაულების წარმოება ეკონომიკური განვითარების ხუთ პრიორიტეტულ მიმართულებიდან ერთ-ერთად გამოაცხადა.
როგორია ინდუსტრიის განვითარების ტენდენციები, რომელი კომპანიები გახდნენ ბრილიანტის წარმოების, ექსპორტისა და იმპორტის მთავარი მოთამაშეები და რა ცვლილებებია შესაძლებელი უახლოეს მომავალში?
ბრილიანტები სომხეთიდან ექსპორტირებული საქონლის სამეულში შედის
2019-2023 წლებში გაპრიალებული ბრილიანტის ექსპორტმა სომხეთის საგარეო სავაჭრო ბრუნვაში პირველი ადგილი დაიკავა. 2019 წელს ბრილიანტებმა ექსპორტირებული საქონლის სიაში მე-8 ადგილი დაიკავა უმაღლესი საბაჟო ღირებულებით, ხოლო 2023 წელს – უკვე მეოთხე. ბრილიანტის იმპორტის მაჩვენებლებიც პროგრესირებდა და მეხუთედან მესამე პოზიციამდე ავიდა.
2023 წელს ექსპორტირებული იქნა დაახლოებით 231 მილიარდი დრამის (577,5 მილიონი აშშ დოლარი) ღირებულების ბრილიანტი, რაც რამდენჯერმე აღემატება წინა წლებს. იმპორტის მოცულობამ 220 მილიარდი დრამი (550 მილიონი დოლარი) შეადგინა – თითქმის იგივე, რაც 2019-2021 წლებში.
5 წლის მონაცემების შედარებისას ირკვევა, რომ ბოლო ორი წლის განმავლობაში ექსპორტმა იმპორტს გადააჭარბა. 2022 წელს – 6,6%-ით, 2023 წელს – დაახლოებით 4,8%-ით.
ეკონომისტ აგასი თავადიანის თქმით, ეს გამოწვეულია იმით, რომ სომხეთში შემოტანილი ბრილიანტის ნაწილი ქვეყანაში გადამუშავებულია. ამგვარად, პროდუქტი იძენს დამატებით ღირებულებას და ხდება რეექსპორტი – ბრუნდება ქვეყანაში, საიდანაც შემოიტანეს უფრო მაღალ ფასად.
ექსპორტი თუ რეექსპორტი?
2023 წელს სომხეთიდან 4 438 000 კარატიანი ბრილიანტი იქნა ექსპორტირებული. 2022 წელთან შედარებით ექსპორტის ზრდამ 47% შეადგინა, იმპორტის ზრდამ – 28%.
ბრილიანტები ექსპორტზე გავიდა 14 ქვეყანაში. ექსპორტის უმეტესი ნაწილი, დაახლოებით 85%, მიდის არაბეთის გაერთიანებულ საემიროებში (3,772,000 კარატი). მეორე ადგილზეა რუსეთი 515 000 კარატით. მას მოსდევს ჰონგ კონგი, სადაც ექსპორტირებულია 121 700 კარატი. სხვა ქვეყნებში ექსპორტის მოცულობა საგრძნობლად მცირეა.
თუ ექსპორტის ლომის წილი არაბეთის გაერთიანებულ საემიროებზე მოდის, მაშინ იმპორტის შემთხვევაში რუსეთი ლიდერობს, საიდანაც შემოტანილი ქვების თითქმის ნახევარი მოდის (1 604 000 კარატი). მეორე და მესამე პოზიციებზე ჰონგ კონგი (951,000 კარატი) და არაბეთის გაერთიანებული საემიროები (576,000 კარატი) არიან.
ამ მაჩვენებლებიდან გამომდინარე, ცხადი ხდება, რომ არაბეთის გაერთიანებული საემიროები, რუსეთი და ჰონგ კონგი მთავარი პარტნიორები არიან როგორც ექსპორტში, ასევე იმპორტში.
ექსპერტების აზრით, ეს მონაცემები მიუთითებს იმაზე, რომ ქვეყანაში შემოსული ბრილიანტების უმეტესი ნაწილი რეექსპორტირებულია. ეკონომისტი აგას თავადიანი თვლის, რომ რეექსპორტი ბრილიანტის ექსპორტის 70%-ს შეადგენს:
„გაანგარიშების მეთოდი ასეთია: ჩვენ განვიხილავთ რეექსპორტირებულ საქონელს, რომელიც ჩამოვიდა სომხეთში და გავიდა სხვა ქვეყანაში ერთი თვის განმავლობაში. მაგალითად, თუ შემოტანილია რუსეთის ფედერაციიდან, მაგრამ არ დაბრუნდება უკან რუსეთის ფედერაციაში, მაგრამ რეექსპორტირებულია სომხეთიდან მესამე ქვეყანაში ყოველგვარი გადამუშავების გარეშე, ჩვენს შემთხვევაში, ძირითადად, არაბეთის გაერთიანებულ საემიროებში. ამ მეთოდით გაანგარიშებისას ბრილიანტის რეექსპორტი დაახლოებით 70%-ს შეადგენს“.
მისი აზრით, არაბეთის გაერთიანებულ საემიროებში ექსპორტის მკვეთრი ზრდის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი იყო რუსეთ-უკრაინის ომი და შემდგომი ევროკავშირის სანქციები რუსეთის წინააღმდეგ.
„რადგან სანქციების გამო რუსეთში საქონელზე დიდი მოთხოვნა იყო, ამ საქონლის რეექსპორტი სომხეთის გავლით დაიწყო. ამავდროულად, რუსეთიდან სომხეთში დიდი კაპიტალი გადიოდა. შემდეგ ეს კაპიტალი ფულის, ბრილიანტისა და ოქროს სახით სომხეთის გავლით არაბეთის გაერთიანებულ საემიროებში გადავიდა“, – ამბობს თავადიანი.
იმავდროულად, 8 იანვარს გასული წლის შემაჯამებელ პრესკონფერენციაზე ეკონომიკის მინისტრმა ვაჰან კერობიანმა მოსახლეობა დაარწმუნა:
„ბრილიანტის ექსპორტის უმეტესი ნაწილის რეექსპორტი კი არ ხდება, არამედ უკვე გადამუშავებული და რეექსპორტირებულია. რა თქმა უნდა, არის მცირე რეექსპორტი. მაგრამ ჩვენ ძირითადად ორიენტირებული ვართ ადგილობრივი ინდუსტრიის განვითარებაზე“.
ბრილიანტის დამუშავების მოცულობა ბოლო 10 წლის განმავლობაში
ვინაიდან სომხეთში არ არის უხეში ბრილიანტი, სომხური ბრილიანტის მწარმოებლები ძირითადად უცხოეთიდან შემოტანილი ქვების გადამუშავებით არიან დაკავებულნი. მიუხედავად იმისა, რომ სომხეთში იმპორტისა და ექსპორტის მოცულობა მკვეთრად გაიზარდა ბოლო ორი წლის განმავლობაში, სომხეთში უხეში ბრილიანტის გადამუშავებისა და გაპრიალებული წარმოების მაჩვენებლები 2020 წელთან შედარებით შემცირდა. ამას სტატისტიკური კომიტეტის მიერ გამოქვეყნებული მონაცემები ადასტურებს.
ბოლო 10 წლის განმავლობაში სომხეთში ბრილიანტის დამუშავებისა და წარმოების ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი 2020 წელს დაფიქსირდა – 257 894 კარატი.
2014-2020 წლებში დაფიქსირებული უწყვეტი ზრდის ტენდენცია 2021 წლიდან შემცირდა.
2022 წელს დამუშავდა 142 895 კარატი. ხოლო 2023 წლის იანვარ-ოქტომბერი – 141,321 კარატი (მთელი წლის მონაცემები ჯერ არ გამოქვეყნებულა).
2020 წლის შემდეგ კლების მიზეზების შესახებ ჩვენი წერილობითი მოთხოვნის საპასუხოდ, ეკონომიკის სამინისტრომ სტატისტიკური კომიტეტის მონაცემებს მიმართა. მაგრამ მათ უახლესი მონაცემები შეადარეს არა 2020 წელს დაფიქსირებულ ყველაზე მაღალ მაჩვენებელს, არამედ 2021 წლის მაჩვენებლებს. უფრო მეტიც, 2021 წლისთვის მითითებული მაჩვენებელია 126 900 კარატი, რაც არ შეესაბამება სტატისტიკის კომიტეტის ვებგვერდზე გამოქვეყნებულ მონაცემებს (ეს მაჩვენებელი აქ არის 144 307 კარატი).
შედეგად, არასწორ მაჩვენებელთან შედარების საფუძველზე, ეკონომიკის სამინისტრომ განაცხადა: „2022 წელს სომხეთში ბრილიანტის წარმოების მოცულობა 2021 წელთან შედარებით გაიზარდა“.
გარდა ამისა, სააგენტოს პროგნოზით, „2023 წლის ბოლოსთვის დამუშავებული ქვების მოცულობა 160 ათას კარატს მიაღწევს“.
თუმცა, თუნდაც ეს პროგნოზი სწორი აღმოჩნდეს, ქვეყანაში ბრილიანტის გადამუშავების მოცულობა მაინც ჩამოუვარდება 2017-2020 წლების მაჩვენებლებს.
მწარმოებელი კომპანიები, იმპორტიორები და ექსპორტიორები
2021-2023 წლებში სომხეთში ბრილიანტის წარმოებით დაკავებული ორგანიზაციების რაოდენობა გაორმაგდა – 6-დან 13-მდე. ამასთან, ამავე პერიოდში, ამ საწარმოებში დასაქმებულთა რაოდენობა 15%-ით შემცირდა.
ეკონომისტ აგას თავადიანს უჭირს იმის ახსნა, თუ რამ გამოიწვია მწარმოებლების რაოდენობის ორჯერ ზრდა, მიუხედავად იმისა, რომ შემცირდა წარმოების მოცულობა და დასაქმებულთა რაოდენობა.
როგორც ეკონომიკის სამინისტროდან გვაცნობეს, მწარმოებელი კომპანიებია VDA Diamonds, ADM Diamonds, Arevakn, Shoghakn და Dymotech.
2019 წლიდან 2023 წლამდე პერიოდში ექსპორტიორი ორგანიზაციების რაოდენობა გაიზარდა 40%-ით – 21-დან 35-მდე. იმპორტიორების რაოდენობა გაიზარდა 11,3%-ით, 55-დან 62-მდე.
სახელმწიფო შემოსავლების კომიტეტს ასევე გამოვითხოვეთ ინფორმაცია სამი უმსხვილესი ექსპორტიორისა და იმპორტიორის შესახებ. მიღებული მონაცემებით, 2023 წელს იმპორტის ყველაზე დიდი მოცულობა VDI Diamonds-მა, ADM Diamonds-მა და Arevacn-მა მოიტანეს.
სახელმწიფო სტრატეგია
2021 წელს სომხეთის მთავრობამ დაამტკიცა 2021-2026 წლების სამთავრობო საქმიანობის პროგრამა, სადაც ბრილიანტისა და სამკაულების წარმოება შეტანილია ეკონომიკის განვითარების 5 პრიორიტეტულ მიმართულებაში.
მთავრობის გადაწყვეტილებით სს „აი-ალმასტი“ 2021 წლის დეკემბერში შეიქმნა სწორედ სფეროს განვითარებისა და გააქტიურებისთვის. ამ ორგანიზაციას დაევალა ქვების ერთობლივი (ერთ ლოტში) შესყიდვა უხეში ბრილიანტის მომპოვებელი კომპანიებისგან და მათი გადაცემა ქვეყანაში მოქმედი ბრილიანტის მწარმოებელი კომპანიებისთვის.
ასევე დაისახა კონკრეტული ამოცანები, რომლებიც “აი-ალმასტმა” უნდა გადაჭრას:
• სტრატეგიულ მიმართულებად გამოცხადებული ინდუსტრიის განვითარება;
• ადგილობრივი კომპანიების მომარაგება მაღალი ხარისხის ნედლეულით;
• დამატებითი ფინანსური რესურსების მოზიდვა სექტორის შემდგომი განვითარებისთვის;
• რუსულ კომპანია ალროსასთან მუშაობის ახალი ფორმატების დანერგვა [რუსეთში ბრილიანტის 95%-ის მოპოვება];
• ინვესტორების მოზიდვა;
• ბაზარზე გამოჩენილი ახალი სომხური საწარმოების დახმარება.
ფაქტობრივად, “ალროსა” იყო სომხური კომპანიების ნედლეულის მთავარი მიმწოდებელი. თუმცა, 2024 წლის დასაწყისიდან, ევროკავშირის მიერ დაწესებული სანქციები ბრილიანტის მომპოვებელი კომპანიების, “ალროსას” ჯგუფისა და მისი აღმასრულებელი დირექტორის, პაველ მარინიჩევის წინააღმდეგ ამოქმედდა.
როგორ და რამდენად იმოქმედებს სანქციები ნედლეულის მთავარი მიმწოდებლის მიმართ სომხეთში ბრილიანტის წარმოებაზე? ჩვენს შეკითხვას ეკონომიკის სამინისტროს გენერალური მდივნის მოვალეობის შემსრულებელმა, ჟანა ზაქარიანმა უპასუხა:
„ამჟამად სამინისტრო აწარმოებს მოლაპარაკებებს უხეში ბრილიანტის მწარმოებელ სხვა ქვეყნებთან და ამ სფეროში უმსხვილეს ორგანიზაციებთან ნედლეულის მიწოდების დივერსიფიკაციის მიზნით.”
