2021 წლის 13 ოქტომბერს, ზუსტად 100 წელი შესრულდება მას შემდეგ, რაც ქალაქ ყარსის მმართველის რეზიდენციაში, ხელი მოეწერა დოკუმენტს, რომლითაც ახალი საზღვრები დადგინდა საბჭოთა კავშირსა და თურქეთს შორის.

ამ შეთანხმების მიხედვით, თურქეთმა აჭარის ნაწილი, მისი უდიდესი ქალაქი ბათუმით, საბჭოთა კავშირს გადასცა და ნაცვლად ყარსი, ართვინი და არტაანი მიიღო.

ეს მოხდა საქართველოს ოკუპაციის შემდეგ, როდესაც საქართველოში უკვე წითელი ჯარი იდგა – დემოკრატიული საქართველოს მთავრობა დევნილობაში იყო და ქვეყანას საბჭოთა საოკუპაციო რეჟიმი განაგებდა.

ამ ხელშეკრულების დადების შემდეგ შუაზე გაიყო მაჭახლის ხეობა – ხეობის ზემოთა ნაწილი, თვისი 6 სოფლით (რაიონული ცენტრი ქალაქი ბორჩხა) თურქეთის შემადგენლობაში მოექცა, ქვემო ნაწილი კი საქართველოს დარჩა.

საბჭოთა მმართველობის დროს ეს ტერიტორია, როგორც სოციალისტური და კაპიტალისტური სამყაროს ერთ-ერთი შეხების წერტილი, მკაცრი კონტროლის ზონას წარმოადგენდა; მესაზღვრეებისა და ადგილობრივი მოსახლეობის გარდა (რომლებსაც სპეციალური საშვები ჰქონდათ), გარეშე პირის შეღწევა აქ თითქმის შეუძლებელი იყო.

საზღვარმა ორად გაყო ოჯახები, სამუდამოდ დააშორა ერთმანეთს და-ძმები, დედა-შვილი, ნათესავები.

ჟურნალისტმა ნათია თავდგირიძემ ორად გაყოფილი მაჭახლის ხეობის ქართულ და თურქულ სოფლებში იმოგზაურა და ბევრი საინტერესო ისტორია მოისმინა. ეს იყო 2017 წელს და ახლა ჩვენ ვიმეორებთ ამ პუბლიკაციას.

ქვემო მაჭახელი – საქართველო

ქვემო მაჭახლის ხეობა ზღვის დონიდან 600 მეტრ სიმაღლეზე მდებარეობს და ხელვაჩაურის რაიონს მიეკუთვნება. მის შემადგენლობაში 10 ზე მეტი სოფელია, სადაც 722 კომლი ცხოვრობს. აქ თითქმის ყველა ოჯახი მესაქონლეობით და მეფუტკრეობით ირჩენს თავს.

დავით კახიძე 78 წლის:

“ამ ხის სახლს რომ უყურებთ, აქ 4 თაობა გაიზარდა. 150 წლის კი იქნება უკვე. ჩემმა ბაბუამ ააშენა. სახლის მასალა დედას მზითვში მოჰყვა. აი, ეს არის დედაჩემი, კედელზე რომ სურათი კიდია. დედა გაღმა სოფლიდან გამოთხოვდა, წელგამართული ოჯახიდან იყო, ახალი სახლისთვის საჭირო მასალა და ყველაფერი იქიდან გამოატანეს”.

“რუსეთ-თურქეთის ომის გამო ბევრი ტანჯვა გადაიტანა ჩემმა ოჯახმა. ასი წლის წინ მაჭახელი დიდი ხეობა იყო, ერთმანეთისგან საზღვრები და ჟანდარმები არ გვაშორებდა. რუსეთ-თურქეთის ომის შემდეგ საზღვარი ჩაკეტეს. ომი რომ დამთავრდა, რუსეთის ჯარი აჭარისწყალზე იდგა, თურქეთის ჯარი კი ბორჩხაში – შუა ნაწილი იყო თავისუფალი, რომელიც მერე გადაინაწილეს. ეს ყველაფერი ყარსის ხელშეკრულებამ გამოიწვია.

საზღვრის გავლებისას დედაჩემს კითხეს, აქ დარჩები თუ იქით, შენიანებთან გადახვალო?  რა უნდა ექნა? იქით მშობლები, და-ძმა ჰყავდა, აქეთ – ქმარ-შვილი. 5 შვილს ხომ ვერ დაგვტოვებდა? საზღვარი ჩაკეტეს. დედაჩემი ისე გარდაიცვალა, თავისი ახლობლები არასოდეს უნახავს.

თურქეთის მაჭახელში ქართული ადათ-წესები დღემდე არ დავიწყებიათ, სახლებიც ზუსტად ისეთივეა, როგორსაც ჩვენ ვაშენებთ – ჩვენსავით, იმათაც საქონელი ჰყავთ და ფუტკრები.

რაც ვმოხუცდი, უფრო მენატრება დედულეთი. ჩემი სახლის აივნიდან ჩანს იქაური მთები.
ნათესავებს იშვიათად ვნახულობ. იქ წასვლა კი შეიძლება, მაგრამ სარფის საზღვარზე უნდა მიხვიდე, მერე იქედან რამდენიმე საათი იმგზავრო, რამდენიმე ტრანსპორტი გამოიცვალო. დიდი წვალებაა და ფულიც არ არის ამდენი. არადა, საზღვარი რომ ღია იყოს, სულ რაღაც ნახევარი საათის ამბავია”.

“თვითონ უფრო ხშირად გადმოდიან – როცა ზამთარი დგება, მათი სოფლები მოწყვეტილია თურქეთის დანარჩენ ნაწილს, ამიტომ მძიმე ავადმყოფები აქეთ მხარეს გადმოჰყავთ. მათ აქვთ უფლება მოკლე გზით ისარგებლონ, ჩვენ -არა. ალბათ, თურქეთი ძალაუფლებით რომ გვჯობია, იმიტომ”.

ფადიმე კირკიტაძე , 102 წლის: 

“მე ადრე გამათხოვეს, ისე რომ არც არაფერი უკითხავთ. მაშინ ასე იყო წესი. მე და ჩემმა მეუღლემ სახლიც წვალებით ავაშენეთ და შვილებიც გავზარდეთ. მე უმაღლესში არ მისწავლია, ომიანობის პერიოდი იყო, მაგრამ შვილებს და შვილიშვილებს ვასწავლე.

საზღვარი რომ დაგვიკეტეს, ყველა ჩემი ნათესავი ზემო მაჭახელში დარჩა. თავდაპირველად თანასოფლელები ერთმანეთთან სტუმრად ჩუმად, საცალფეხო ბილიკით დავდიოდით. ისე ახლოს იყო ჩვენი სოფლები ერთმანეთთან, დილით კეცს რომ დავაკრავდით ნაკვერჩხალზე, იმის გამოცხობამდე უკან დავბრუნდებოდით”.

“1936 წელს, სოფელში, ჟანდარმები გამოჩდნენ და საზღვარი საბოლოოდ ჩაგვიკეტეს. იქეთ მხარეს გახედვაც გვეკრძალებოდა. რუსებიც და თურქებიც მკაცრად გვითვალთვალებდნენ.

ერთმანეთის ჭირი და ლხინი რომ გაგვეგო, წერილებს ვწერდით ჩუმად. განსაკუთრებით ქალები ვაქტიურობდით. წინაპრების მიერ გამოგონილი დამწერლობით ვწერდით, დედაბრული ხელით შესრულებულ ბარათებს ვუგზავნიდით ერთმანეთს. ეს ქართული დამწერლობის იშვიათი სახეა. წერილს როგორც კი წავიკითხავდით, იმწამსვე ვანადგურებდით, ამიტომ დღეს აღარაფერი შემომრჩა.

მე ბევრი ნათესავი მყავს ხერთვისში, ართვინში. იმდენს ვტიროდით, ერთმანეთს რომ დაგვაშორეს. ერთი ლექსი მახსოვს წერილში რომ დავწერე: ,,გაფრინდი შავო მერცხალო, გადი სამსუნის პირას, წერილი მომიტანე ჩემი ტანჯული ძმისა“.

როინ მალაყმაძე. ისტორიკოსი, ეთნოლოგი:

“80-იან წლებამდე, როგორც მოხუცები იტყოდნენ, იქითკენ ხელის გაშვერაც არ შეიძლებოდა. 70 წელი რკინის ფარდა იყო ჩამოფარებული, როგორც საბჭოთა კავშირიდან ასევე თურქეთის მხრიდანაც.

1988 წელს ზემო მაჭახლიდან პირველად გადმოიყვანეს ავადმყოფი ასაკიანი ქალი. დიდთოვლობის დროს მათი მხრიდან თურქეთის ცენტრალურ საავადმყოფოებში ჩაღწევა ძნელია, ამიტომ ჩვენი გზით ისარგებლეს. ეს ამბავი მაშინ დიდი მოვლენა იყო სოფელში”.

“მერე ჩვენგანაც გადავიდა ერთი 100 წელს მიახლოებული ქალი – ნაგერვაძე. ეს ქალი ბორჩხადან იყო გამოთხოვილი და 70 წელი ნათესავები არ ენახა. ასე ნელ-ნელა დათბა ურთიერთობები”.

ზემო მაჭახელი – თურქეთი

სარფის საბაჟო პუნქტთან დიდი რიგი დგას. კონტროლის გავლის შემდეგ 4 საათი უნდა, რომ სოფელ ზემო მაჭახელში ჩახვიდე.

სოფლის ცენტრში მეჩეთი დგას. შესასვლელთან წარწერაა სამ ენაზე – თურქულად, ინგლისურად და ქართულად. აქ წერია, რომ მეჩეთი დაახლოებით 100 წლის წინ ლაზმა ოსტატმა ააშენა.

აქაურობა მართლაც ძალიან ჰგავს ქართულ სოფელს – ისეთივე ორღობეები, სახლები.

ზედა მაჭახელი ზღვის დონიდან 400-1200 მეტრ სიმაღლეზე მდებარეობს და ბორჩხის რაიონში, ართვინის ვილაიეთს მიეკუთვნება.

მის შემადგენლობაში 6 სოფელია. აქ ძირითადად ქართველები ცხოვრობენ. ზამთარი მკაცრია – თუ დიდი თოვლი მოვიდა, სოფლები გარესამყაროს მოწყვეტილია. ამიტომ, ზამთარში, აქაურობა თითქმის დაცლილია. ადგილობრივები სამსახურის საშოვნელად თურქეთის სხვადასხვა ქალაქებში არიან გაბნეული, თუმცა ზაფხულობით იკრიბებიან.

მკაცრმა გეოგრაფიულმა პირობებმა ზემო მაჭახელის დანარჩენი თურქეთისგან გარკვეული იზოლაცია გამოიწვია, რის გამოც, თურქეთის დანარჩენ ქართველებთან შედარებით, აქაურებში ყველაზე კარგად არის შემორჩენილი ქართული ენა, ადათ-წესები, ფოლკლორი და ა.შ. აქ ახალგაზრდებმა და, ზოგჯერ ბავშვებმაც კი, ქართული იციან.

მევლუდ ოზაიდინი ერთ-ერთი გამონაკლისია, რომელიც სოფელში ზამთარ-ზაფხულ ცხოვრობს. საშუალო ტანის მოხუცი, თეთრი ულვაშით და ჭაღარა თმით, გამართული ქართულით მეპატიჟება თავის სახლში.

“გამარჯობა, სტუმარო” – მეუბნება მისი მეუღლე, რომელიც ეზოში ღუმელს ახურებს პურის გამოსაცხობად.

სახლის შესასვლელთან მასპინძლები მანიშნებენ, რომ ფეხსაცმელი უნდა გავიხადო. ოჯახის დიასახლისმა ტრადიცული ჩაი მოგვართვა.

მევლუდ ოზაიდინი (თევთიძე) 75 წლის:

,,შვილები სტამბოლში ცხოვრობენ, მე ჩემი წინაპრების საფლავებს ვერ მივატოვებ.

დედაჩემი აბაშიძის ქალი იყო სოფელ ცხემლანადან. საზღვარი რომ ჩაკეტეს, დედა მამაზე იყო დანიშნული. მესაზღვრეებმა აქეთ არ გამოუშვეს, მაგრამ თავიდან ძლიერი კონტროლი არ იყო და მამამ მოიტაცა თავისივე საცოლე.

გათხოვების შემდეგ დედას მშობლები და დები აღარ უნახავს. 1987 წელს მოკვდა და მის თვალზე ცრემლი არ შემშრალა. 1988 წელს – ზუსტად ერთ წელიწადში თურქეთ-საქართველოს შორის ჩაკეტილი სარფის საზღვარი გაიხსნა, მაგრამ დედა ვერ მოესწრო ამ დღეს.

ბათუმში ოთხი დეიდა მყავდა, მათ შვილებთან ხშირად ჩავდივარ. პირველად ქვემო მაჭახელში ნათესავების სანახავად 1996 წელს ჩავედი. ყველანი ძალიან კარგად შემხვდნენ. ერთი თვე დავრჩი მათთან”.

“ჩემი ოცნებაა ეს საზღვარი გაიხსნას და ჩემმა შვილებმა და შვილიშვილებმა ნათესავებთან ადვილად მისვლა-მოსვლა შეძლონ. წლებთან ერთად ენაც იკარგება. ქართულად მხოლოდ სახლში ვსაუბრობთ და ისიც უფროსი თაობა.

ჩემ შვილებს ქართული ესმით, მაგრამ კარგად ვერ საუბრობენ, აქ სკოლებშიც არ არის ქართული ენის გაკვეთილები”.

იბრაჰიმ ქაია (ვასაძე) 24 წლის:

,,სკოლაში მისასვლელად ყოველ დღე ამ გზას გავდიოდი. იქ სადაც ახლა ეფრატის მეჩეთი დგას, ჩემ ბავშვობაში დანგრეული ეკლესია იდგა. კარგად მახსოვს, ფლეთილი ქვები იყო ირგვლივ, ბავშვები დამალობანას ვთამაშობდით. მამა გვიყვებოდა, რომ ეს შენობა წლების წინ ძალიან ლამაზი იყო და მისი ბებია და ბაბუა ამ ადგილას ჩუმად სანთლებს ანთებდნენ.

მოგვიანებით ეკლესიის ქვებით მეჩეთი ააშენეს და ახლა აქ ყოველ პარასკევს მუსლიმი მრევლი ვიკრიბებით. მე და ჩემი მეგობრები ბათუმში იშვიათად დავდივართ. როცა მიმოსვლა გაიხსნა, უფროსები უფრო ხშირად დადიოდნენ, ჩვენ ვერ ვივარგეთ. ბავშვობიდან ვიცოდი, ჩემი წარმომავლობის შესახებ. ქართული მესმის, მაგრამ ვერ ვლაპარაკობ “.

თამილა ლომთათიძე – ეთნოლოგი:

“მაჭახლის ხეობაში დღემდე შემორჩენილია ქართული არქაული წეს-ჩვეულებების და დღესასწაულების ელემენტები. აქ ზოგიერთი ისეთი რიტუალია შემორჩენილი, რომელიც დღეს მათ ისტორიულ სამშობლოშიც აღარ გვხვდება.

ხიდირელეზი, ახოთობა, მარიობა, ასევე შუამთობის ტრადიცია. ეს ჩვეულებრივი ამბავია – უცხო გარემოში მოხვედრის შემდეგ, როდესაც მათ ქრისტიანულ წეს-ჩვეულებებს უკრძალავდნენ, საკუთარი იდენტობის შესანარჩუნებლად ამ ხალხში თვითგადარჩენის მექანიზმი ამოქმედდა და მათ არქაული ადათ-წესები გაიხსენეს”.