Qarabağ: yeni eskalasiya, yoxsa üçüncü müharibə? Bu, Ukraynadakı vəziyyətlə necə bağlıdır?

Qarabağ və Ukrayna müharibəsi

Bir aya yaxındır ki, Qarabağdan həyəcanlı xəbərlər gəlir.

Atəşkəs haqda üçtərəfli bəyanat (10 noyabr 2020) imzalanandan sonra il yarım ərzində qoşunların təmas xəttində nisbi sakitlik idi. Amma indi hər gün Ermənistan tərəfinin atəşkəsi pozması haqda Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyinin press-relizi dərc olunur, Ermənistanın Müdafiə Nazirliyi isə Azərbaycan tərəfindən atəş açıldığı haqda məlumat verir, Ermənistan mediası dinc əhaliyə qarşı psixoloji təzyiq haqda yazır.

Strateji Fərrux kəndi və eyni adlı yüksəkliyin Azərbaycan ordusunun nəzarəti altına keçməsi haqda informasiya qarşıdurmanın kulminasiyası olub.

Buna qədər Azərbaycan tərəfi Ermənistan ərazisindən Xankəndiyə və Qarabağın Rusiya sülhməramlılarının yerləşdirildiyi hissəsindəki digər yaşayış məntəqələrinə gedən təbii qaz xəttini kəsərək təmir işlərinin getdiyi haqda bildirmişdi (məqalə çapa hazırlandığı müddətdə qaz təminatı bərpa olunub).

Azərbaycan tərəfindən səsgücləndiricilərlə erməni əhaliyə yaşadıqları yerləri tərk etmələri haqda xəbərdarlıq edildiyi və əsası olmadığı üçün bu məlumatlara inanmamaq tövsiyəsi haqda yazırlar.

Martın 11-də Telegram kanallarında Rusiya sülhməramlılarının bir hissəsinin Qarabağdan çıxdığını əks etdirən video palyaşılıb.

Buna qədər iki həftə yenilənməyən sülhməramlılarının saytı martın 27-də nəhayət “canlanıb” və Azərbaycanın 2020-ci ilin payızında ikinci Qarabağ müharibəsinə son qoyan atəşkəs haqda üçtərəfli bəyanatın 1-ci bəndini pozmaqda ittiham olunduğu məlumat dərc edib.

Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyi buna cavab bəyanatı yayıb. Orada atəşkəs haqda bəyanatın bəndlərinin yerinə yetirilməməsi ilə bağlı məsuliyyət Ermənistan tərəfinin üzərinə qoyulub və Rusiya sülhməramlıları səlahiyyətlərini aşmaqda ittiham olunub.

Hazırda Fərrux yüksəkliyi və kəndi ətrafında vəziyyət aydın deyil, üç tərəfdən gələn informasiyalar bir-birinə daban-dabana ziddir.

Bütün bunların arxasında nələr dayanır və niyə indi?

Fikrimcə, iki mümkün səbəb var.

Birincisi: Rusiya Ukraynada müharibəyə başlayıb, Qarabağ yadına düşmür.

Bu versiyaya əsasən, Azərbaycan vəziyyətdən istifadə etmək qərarına gəlib və qarabağlı erməniləri öz beynəlxanql tanınmış ərazilərindən “sıxışdırmağa” çalışır. Azərbaycan hökumətinin İranla Naxşıvana bu ölkənin ərazisindən keçən yolun inşası haqda memorandum imzalaması bu versiyaya uyğun gəlir.

Bu, Ermənistan Meğridən Azərbaycanın əsas hissəsini onun eksklavı ilə birləşdirməli olan dəhliz təqdim etməkdən boyun qaçırdıqdan sonra baş verib. Bu dəhliz Rusiyanı Ermənistanla rahat nəqliyyat yolu ilə birləşdirməli idi.

Mənə elə gəlir ki, Azərbaycan tərəfi ən başından bunun eksterritorial dəhliz olacağına ümid edirdi, yəni orada Ermənistan sərhədçiləri və gömrük postları olmamalı idi.

Qarabağda atəşkəs haqda Əliyev, Putin və Paşinyan razılaşmasının doqquzuncu maddəsində də “maneəsiz hərəkət” (hansı ki, keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətini Ermənistanla birləşdirən Laçın dəhlizi ilə bağlı yoxdur) haqda yazılıb.

Amma Ermənistan hakimiyyəti bu cür eksterritorial dəhliz təqdim etməkdən imtina edib. İki postlu, üstəlik Rusiya qüvvələrinin nəzarət etdiyi adi yol isə Azərbaycana sərf etmir, hələ buna görə böyük ehtimalla pul da ödəmək lazım olacaq.

Buna görə də Azərbaycan hökuməti İranla bu ölkə ərazisindən Naxçıvana gedən yolun inşası haqda memorandum imzalayıb. Bunun üçün Araz çayı üzərində iki körpü tikmək lazım olacaq.

Belə çıxır ki, Ermənistan Meğridən keçərək Rusiyaya gedən dəmiryolu xətti və avtomobil magistralından məhrum olur. Düzdür, biri digərini istisna etmir, iki dəhliz tikmək mümkündür. Meğridən adi mallar, İrandan isə hərbi yük daşına bilər ki, Ermənistan gömrüyü bunu görməsin.

Beləliklə, Azərbaycan bir növ nəqliyyat problemlərinin həlli üçün alternativ yollarının olduğunu nümayiş etdirir.

İkinci mümkün səbəb – Rusiya ilə razılaşma.

Rusiya və Azərbaycan prezidentləri fevralın 22-də Moskvada “müttəfiqlik münasibətləri” (əcaib termin) haqda bəyannamə imzalayıblar. Bu, Rusiya Federasiyası separatçı Donetsk və Luqansk anklavlarının müstəqilliyini tanıyandan bir gün sonra baş verib.

Aydındır ki, bu razılaşma çoxdan hazırlanmağa başlayıb, orada Azərbaycana sərf edən bəndlər var. Amma imzalanma üçün seçilmiş zaman düşünməyə vadar edir.

Rusiyanın Donetsk və Luqanskın separatçı hökumətlərini tanıması Qarabağ ermənilərinə ciddi ziyan vurdu – bu da çöx önəmlidir. Onlar üçün “Artsax respublikası”nın tanınmasına anail olmaq daha çətin olacaq, çünki Ukraynada müharibədən sonra bu “tanınmaları” tam qanuni olaraq “casus belli” (müharibə səbəbi, bizim misalımızda artıq üçüncü) hesab etmək olar.

44 günlük müharibədən sonra, 2021-ci ilin yanvarında Ağdam rayonunda atəşkəs rejiminin qorunmasına nəzarət etməli olan Rusiya-Türkiyə Monitorinq Mərkəzi yaradılıb.

Bir ildən çox keçən müddətdə bu mərkəz atəşkəsin pozulması və konkret kimin pozduğu haqda bircə dəfə də açıqlama yaymayıb.

Göz yumurlar? Turaq ki, Azərbaycan Türkiyə ilə razılığa gəlib. Bəs Rusiya?

Azərbaycan hazırda Rusiyada yaşayan 2 milyonluq əhalisini geri qəbul etməyə hazır deyil.

Ukrayna ilə müharibənin ümumilikdə region üçün perspektivlərinə gəlincə, Rusiyanın zəifləməsi qaçılmazdır, bununla heç kim mübahisə etməz.

Azərbaycan üçün bu, həm də əlavə miqrant axını riskidir. İndi Rusiya ilə sərhəd – həm hava, həm də quru sərhədi hələ də bağlıdır, bu, pandemiya nəticəsidir. Amma müharibə daha da uzansa, miqrant axını qaçılmaz olacaq, Rusiyada isə etnik azərbaycanlıların sayı 2 milyondan 2.5 milyona (!) qədərdir.

Əminəm ki, Azərbaycan hakimiyyəti bu cür axında və sabitliyin pozulması ehtimalında maraqlı deyil.

Qarabağda yeni müharibə olacaqmı?

Böyük ehtimalla olacaq.

İstənilən halda, dinc əhali qətiyyən ziyan çəkməməlidir. Məni yəqin ki, bu cümləmə görə tənqid edəcəklər, amma mən Ermənistan hakimiyyətinin yerində olsaydım, sərhəddə, hardasa Gorusda müvəqqəti sığınacaqlar tikərdim, Xankəndi və ermənilərin məskulaşdığı digər şəhərlərin dinc sakinlərini ora evakuasiya edərdim.

Qoy bu müvəqqəti olsun. Onlar həm Şuşaya, həm Hadruta və digər kəndlərə qayıtmalıdırlar. Amma sülh müqaviləsi imzalanmayınca, müharibə təhlükəsi var, dinc sakinlərə təhlükəli zonalardan könüllü çıxmaq hüququ və imkanı vermək lazımdır.

Bu hekayə “Trayektoriya” media layihəsinin bir hissəsidir. Layihə Cənubi Qafqazda münaqişənin həyatlarına toxunduğu insanlardan bəhs edir. Bütün Cənubi Qafqazdan olan müəlliflər və redaktorlarla işləyir və münaqişələrin heç birində tərəflərdən heç birini dəstəkləmir. Bu səhifədəki materiallara görə müəlliflər məsuliyyət daşıyır. Əksər hallarda toponimlər müəlliflərin cəmiyyətlərində qəbul olunduğu kimi istifadə edilir. Layihə Avropa İttifaqının dəstəyilə GoGroup Media və International Alert təşkilatları tərəfindən həyata keçirilir.