Azərbaycanda inflyasiya, səbəbləri və nəticələri
Azərbaycanda inflyasiya
Bu yazı ölkədəki əhalinin son illərdə gəlir və xərclər mütənasibliyini araşdırmaq məqsədi daşıyır. Araşdırma işsiz olan, pensiya, sosial təminat, maaş alan müxtəlif qrup insanların müsahibələri və iqtisadçı Rövşən Ağayevin iqtisadi təhlili əsasında aparılıb.
Məmmədovlar ailəsinin hekayəsi
Əri onkoloji xəstə olan, iki uşaqlı, 26 yaşlı Aytən Məmmədova işsizdir. Evdə ərinə, yeriyə bilməyən qayınanası Sahilə Məmmədovaya və iki balaca qızına baxır.
Əri Əliağa 2016-cı ildən xəstə olduğu üçün işləyə bilmir, II qrup əlilliyə görə 180 manat pensiya alır. Sahilə Məmmədova da yaşına görə 240 manat rəsmi pensiya alır, lakin oğlunun əməliyyatı üçün götürdüyü krediti də bank çıxdıqda, pensiyasından 190 manat pul qalır. 5 nəfərlik ailənin cəmi 370 manatdan başqa gəliri yoxdur.
Təmirsiz, otaqların divarları nəmişlikdən göyərmiş evdə yaşayan Məmmədovlar deyirlər ki, dolanışıqlarını mağazadan nisyə ərzaq götürmədən təmin edə bilmirlər. Onlar bildirirlər ki, nəinki uşaqlar üçün yeni geyimlər, şirniyyat, meyvə almağa, eləcə də ət və çox pul tutan zəruri qidalar almağa da imkanları çatmır. Hər ötən il vəziyyətlərinin daha da çətinləşdiyini bildirən Məmmədovlar deyirlər ki, qış gələndə kommunal xərclərə görə, güzəranları daha da ağırlaşır. Evi isitmək üçün yetəri qədər qaz istifadə edə bilmədiklərinə görə, uşaqlar tez-tez xəstələnir və iynə-dərman qiymətləri də qalxdığı üçün onların müalicə xərclərini də qarşılaya bilmirlər.
Aytən deyir ki, uşaqlar evdə olduqda onlara yaxşı baxa bilmirlər.
“Uşaqdır, acır, oynamaq üçün oyuncaq istəyir, qalın geyinib oturmaq istəmir. Biz isə bu istəklərini həyata keçirə bilmirik”, – deyən Aytənin sözlərinə görə, onlar uşaqlarını xəstələnməkdən xilas etmək və nisbətən yaxşı qidalanmalarını təmin etmək üçün bağçaya qoymaq istəyiblər. Lakin müraciət etdikləri bağçalarda ya yer olmayıb, ya da onlardan pul tələb ediblər.
Aynurə Cabbarovanın hekayəsi
62 yaşlı Aynurə Cabbarovova 99 və 93 yaşlı pensiyaçı ata-anası ilə yaşayır. Qolundan əlil olduğu üçün 120 manat pensiya alır. Valideynləri yaşlı olduğu üçün onların baxımı ilə yanaşı, evin bütün işlərini Aynurə görür. O, problemli qolu ilə paltar yumağa məcbur qaldığını, qışda bunun daha da əzablı olduğunu və paltaryuyan almağa pullarının olmadığını, ata-anasının və onun pensiyası ilə heç qidalanma və kommunal xərcləri düz-əməlli qarşılaya bilmədiklərini bildirir. Aynurə deyir ki, kommunal xərclərini qarşılaya bilmədikləri üçün qışda soyuqdan tez-tez xəstələnirlər. Buna görə də qeyri-qanuni yolla əldə edilmiş qaz istifadə etməli olublar:
“Ev soyuq, paltar yumalısan, əllə yumaq bir əzabdırsa, soyuq suyla yumaq ikiqat əzabdır. Evi isitmək, suyu qızdırmaq üçün qaz lazımdır. Yeməyi gedib nisyə götürüb sonra ödəyə bilirsən, qazı nisyə götürmək olmur. Gərək soyuqdan öləsən”.
Qaz idarəsindən bunu öyrəndikdə Cabbarovlar ailəsini cərimələyiblər və indi onların pensiyasından hər ay 130 manat kəsilir .
Günayın hekayəsi
Günay Əliyeva 30 yaşında tənha anadır. Şirkətlərin birində menecer işləyir və uşağının bütün xərclərini tək qarşılamağa çalışır, lakin hər ay anasından pul almalı olur. Deyir ki, 800 manat maaşının 500 manatını kirayəyə ödəyir. Ötən il maaşı 700 manat olanda evinin ödənişi 350 manat idi. Bu il maaşı qalxsa da, evinin kirayəsi, kommunal xərcləri də çoxalıb. O deyir ki, maaşı evin kirayəsi, kommunal xərclər, özü və qızının aylıq ərzaq bazarlığına ancaq çatır. Qızının bağça xərcləri, özünün şəxsi xərcləri üçün anasına ağız açmalı olur:
“Maaş o vaxt qalxır ki, hər şey bahalaşır və sən yeni iş axtarmağa məcbur olursan. Qaçmayasan deyə, müdir maaşı qaldırır, amma maaşın 200 artanda, xərclər 2-3 qat artır. Səhərdən axşama qədər işləyirsən, amma yenə də xərclərini qarşılaya bilmirsən, borclanırsan.”
Əməkhaqqı və pensiyaların qalxması qiymətlərə yetişə bilmir
İqtisadçı Rövşən Ağayev maaş və pensiyaların artmasına rəğmən, insanların dolanışığının çətinləşməsi səbəbi kimi inflyasiyanı qeyd edir.
Ekspert bildirir ki, rəsmi statistik məlumatlara əsasən, 2016-2022-ci illərdə (2022-ci ilin 8 ayının nəticələri) inflyasiya tempi (xüsusən də qida inflyasiyasının sürəti) əsasən gəlirlərin artım tempini üstələyib.
“Son 2 ildə (2021-2022 illər) isə inflyasiyanın səviyyəsinin əhəmiyyətli dərəcədə yüksəldiyi, əhalinin adambaşına gəlirlərinin artım tempini az qala 5-6 dəfə üstələdiyi aydın görünür.
Hökumət gəlirlərin indeksasiyası hesabına əhalini inflyasiyadan qorumaq üçün istifadə etdiyi mexanizmlər isə effektiv deyil. Bura 3 mexanizm daxildir:
1) minimum əməkhaqqının artırılması;
2) büdcə vasitəsilə maaş, pensiya, təqaüd və sosial müavinətlərin məbləğinin artırılması;
3) yaşayış minimumunun dəyərinə ildə bir dəfə baxılması”.
İnsanlar rəsmi maaşla dolanmırlar
“Minimum əməkhaqqı ilə bağlı qərarlar aşağı gəlirli ev təsərrüfatlarının gəlirlərinin formalaşmasında əhəmiyyətli rola malikdir. Son 5 ildə (2017-2022-ci illərdə) minimum əməkhaqqı məbləği təxminən 2.6 dəfə artırılaraq 116 manatdan 300 manata çatdırılıb.
Lakin qısa müddətdə minimum maaş səviyyəsinin bu cür kəskin artımı əhalinin gəlirlərinin inflyasiya tempini üstələməsini təmin etməyib. Bunun başlıca səbəbi odur ki, ölkədə yalnız hər 3 nəfərdən birinin gəlirləri əməkhaqqı gəlirləri hesabına formalaşır. Çünki iqtisadiyyatda məşğul olan 4.9 milyon nəfərə yaxın əmək qabiliyyətli əhalinin yalnız 1.7 milyon nəfəri muzdla, yəni rəsmi əmək müqaviləsi və rəsmi məvaciblə çalışır.
Digər tərəfdən, əmək bazarı statistikasına görə, ən yaxşı halda hər 5 nəfərdən biri minimum əməkhaqqına yaxın məbləğdə maaş alır”.
Yaşayış minimumu da “geri qalır”
“Minimum əməkhaqqının artımı paralel olaraq iqtisadiyyat üzrə orta maaş məbləğinə də təsir edir. Rəsmi statistikaya əsasən, 2017-2022-ci illərdə nominal ifadədə orta aylıq əməkhaqqı 56% artıb.
Yaşayış minimumunun dəyərinin müəyyən edilməsinin hazırkı mexanizmi də gəlirlərin inflyasiya tempinə uyğun indeksləşdirilməsi baxımından effektiv deyil. Yaşayış minimumu hər bir fərdin minimum yolverilən həddən aşağı olmayan səviyyədə özünün fizioloji və sosial-mədəni tələblərini qarşılaması üçün əmtəə və xidmətlər səbətinin dəyərini ifadə edir.
Təhlil aparılan dövr üzrə əksər illərdə yaşayış minimumunun dəyəri inflyasiyadan daha zəif templə artıb. Əmək qabiliyyətli yaşda əhali üçün rəsmi yaşayış minimumu 2016-cı ildə 146 manat, 2022-ci ildə 220 manat təşkil edib – yəni 74 manatlıq və ya 50%-lik artım var.
Lakin rəsmi statistikanın 2016-cı və 2022-ci illər üzrə məhsul və xidmətlərin qiymət monitorinqi əsasında 20 ən zəruri qida məhsulunun qiymətləri və 3 kommunal xidmət növünün tarifləri əsasında apardığımız hesablama göstərir ki, ölkədə son 6 il üzrə qiymət artımı 75% ətrafında olub.
Əhalinin gündəlik istehlakında əsas yer tutan 20 adda qidadan təşkil olunmuş səbətin dəyəri 68% artıb. Həmin dövrdə əsas kommunal xidmətlər (elektrik enerjisi, təbii qaz və su-kanalizasiya) üzrə əhalinin xərcləri isə orta hesabla 80% artıb. Belə ki, yaşayış minimumunun bir nəfər hesabı ilə kommunal xidmətlər səbətinin dəyəri 2016-cı ildə 10.5 manat təşkil etdiyi halda, hazırda həmin məbləğ 19 manat təşkil edir.
Beləliklə, zəruri qida və kommunal xidmətlər səbətinin dəyəri əsas götürüldükdə, son 6 ildə əhalinin yaşayışı 75%-dən çox bahalaşsa da, orta maaşlar 65%-ə yaxın artıb. Əhalinin orta gəlirləri isə daha zəif templə artıb. Belə ki, 2016-2021-ci illərdə adambaşına nominal gəlirlər cəmi 21% artmışdı və 2022-ci il üzrə gözlənilən 13-14%-lik mümkün artım da nəzərə alınsa, qiymətlərin gəlirlərdən az qala 2 dəfə sürətlə artdığı aydın görünür.
Pandemiya və müharibə
Eyni zamanda Rövşən Ağayev pandemiyanın da inflyasiyanın artmasına təsirinin danılmaz olduğunu vurğulayır. O qeyd edir ki, bəzən inflyasiyanı yaradan hadisə aradan qalxsa da, həmin inflyasiyanın təsiri dərhal aradan qalxmır, əksinə, özünü 6 ay, bir il sonra daha çox bəlli edir.
Ağayev qeyd edir ki, bu gün inflyasiyaya səbəb olan əsas hadisələrdən biri də Rusiya-Ukrayna müharibəsidir. Müharibə təchizat zəncirinə ciddi təsir göstərir.
Pandemiya zamanı dəniz nəqliyyatı qiymətləri çox artırmışdı və bu zaman Trans-Rusiya dəmiryolu Avropa və Asiya arasındakı ticarət üçün münasib seçim idi: tranzit vaxtları dəniz yolu ilə müqayisədə bir neçə gün daha qısa idi. Ukrayna mübarihəsindən sonra isə bir sıra şirkətlər alternativ yolları seçdikləri üçün gecikmə və daha çox maliyyə xərclənməsinə səbəb olur. Belə ki, əvvəlki dövrdə 17-18 günə gələn bəzi məhsullar bu təsirdən dolayı daha uzun yolla 28 günə gəlir və bu da bahalaşmaya təsir edən ciddi amillərdəndir.
