Տարաձայնությունների միջանցք. Հայաստանն ու Լեռնային Ղարաբաղը կապող նոր ճանապարհի մասին
Լաչինի միջանցքի փոխարինում ԼՂ-ում
Լաչինի միջանցքը դարձել է հերթական կռվախնձորը Հայաստանի, Լեռնային Ղարաբաղի և Ադրբեջանի համար։ Այսօր այն Հայաստանը ԼՂ-ին կապող միակ ճանապարհն է։ Սակայն շուտով ամեն ինչ կփոխվի։
Ադրբեջանն իր հատվածում ավարտել է նոր ճանապարհի կառուցումը և հայկական կողմից պահանջում է փոխել հաղորդակցության երթուղին, չնայած նրան, որ այլընտրանքային երթուղին Հայաստանը դեռևս չի կառուցել։ Ադրբեջանական կողմի պահանջն անհիմն է, ինչպես Հայաստանի Անվտանգության խորհրդի քարտուղարն է ասել՝ «ոչ լեգիտիմ»։ Հակամարտության կողմերի ստորագրած փաստաթղթի համաձայն՝ մինչև 2023 թվականի նոյեմբեր դեռ պետք է հաստատվեր «Լաչինի միջանցքի երկայնքով երթևեկության նոր երթուղու կառուցման պլանը»:
Բայց Ադրբեջանը կրկին որոշեց ուժի կիրառման միջոցով լուծել հարցը։ Հերթական ռազմական էսկալացիան հանգեցրել է երկու հայ զինծառայողի մահվան և 19-ի վիրավորման։ Պաշտոնական քննարկումները դադարել են, սկսվել է Լաչինի միջանցքի տարածքում գտնվող բնակավայրերից հայերի տեղահանումը։ Այն կդադարի գործել, տարածքը կանցնի Ադրբեջանի վերահսկողության տակ։
Իրավիճակի բոլոր մանրամասները, ինչպես նաև հայ քաղաքագետների կարծիքները տեղի ունեցողի օրինականության և հնարավոր ռիսկերի մասին։
Հայ բնակչությունը կարող է զրկվել գազից, էլեկտրաէներգիայից և ինտերնետից
Լեռնային Ղարաբաղում լարվածություն էր նկատվում հուլիսի վերջից։ Ադրբեջանական կողմը գրեթե ամեն օր հայկական կողմին մեղադրում էր իր դիրքերը գնդակոծելու մեջ, այս տեղեկություններն անմիջապես հերքվում էին։ Հայ փորձագետները խոսում էին Ադրբեջանի կողմից հերթական էսկալացիայի նախապատրաստման մասին։ Գագաթնակետը օգոստոսի 3-ի իրադարձություններն էին, երբ Ադրբեջանը կիրառեց նռնականետներ և բայրաքթարներ, զոհվեցին հայ զինվորականներ։ Այժմ իրավիճակը գնահատվում է կայուն, սակայն լարվածությունը պահպանվում է։
Սուր լարվածության օրերին Բաքուն ԼՂ-ում տեղակայված ռուս խաղաղապահների միջոցով պահանջել է փոխել Հայաստանի հետ հաղորդակցության երթուղին, այն կազմակերպել Լաչինի միջանցքը շրջանցելով։ Չնայած Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից հետո Հայաստանի, Ռուսաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարները պայմանավորվել են Լաչինի միջանցքը պահպանել մինչև 2023 թվականը։
Հայաստանի վարչապետը հայտարարեց, որ Ադրբեջանն այս կերպ փորձում է վերացնել այն մեխանիզմները, որոնք ամրագրված են պատերազմի ավարտն ազդարարող նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարության մեջ:
«Իբր, ավարտել է Լաչինի միջանցքի նոր երթուղու կառուցման աշխատանքները, և, հետևաբար, գործող միջանցքի մի շարք հատվածներ պետք է անցնեն իր վերահսկողության տակ։ Ադրբեջանի նման ձևակերպումներն ու հայտարարությունները եռակողմ հայտարարության կոպիտ խախտում են»։
Լաչինի միջանցքում գտնվում են Բերձոր քաղաքը, Աղավնո և Սուս գյուղերը։ Այստեղ ապրում է ավելի քան հարյուր ընտանիք։ Աղավնոյում, օրինակ, ավելի քան 200 մարդ է ապրում: Գյուղն ունի դպրոց և մանկապարտեզ։ Իսկ Բերձորը հատկապես կարևոր է, քանի որ այս հատվածով են անցնում Հայաստանից Լեռնային Ղարաբաղ մտնող ենթակառուցվածքները՝ էլեկտրաէներգիա, գազ, հեռախոսային կապ և ինտերնետ: Լաչինի միջանցքի՝ Ադրբեջանի վերահսկողության տակ անցնելուց հետո չճանաչված հանրապետությունը կարող է զրկվել բոլոր ծառայություններից:
Քաղաքագետ Բենիամին Պողոսյանը կարծում է, որ այս կերպ Բաքուն կստանա «հերթական հաղթաթուղթը» Լեռնային Ղարաբաղն Ադրբեջանին ինտեգրելու համար:
«Եթե հիմա Բերձորը տանք Ադրբեջանին, դա նշանակում է, որ Բաքուն կկարողանա անջատել ոչ միայն գազը, որն անջատել էր այս տարվա գարնանը, այլև կկարողանա Արցախը զրկել ինտերնետից և էլեկտրաէներգիայից, կամ առնվազն արգելել էլեկտրաէներգիայի մատակարարումը Հայաստանից։ Իսկ հետո Ղարաբաղի հայերին ասել. «Ուզո՞ւմ եք ապրել միջնադարում՝ առանց գազի, լույսի և ինտերնետի։ Եթե ուզում եք՝ խնդիր չկա, իսկ եթե ոչ, պետք է Ադրբեջանից գազ ու ինտերնետ ստանաք»։
Այս տարվա մարտին, երբ ԼՂ-ում ձյան տեղումներ ու աննախադեպ սառնամանիք էր, մարդիկ գրեթե երեք շաբաթ մնացել էին առանց գազի։ Վնասվել էր գազատարը, որով գազ է մատակարարվում Հայաստանից։ Վնասված հատվածն այն տարածքում էր, որը 2020 թվականի Ղարաբաղյան պատերազմի արդյունքում հայտնվել է Ադրբեջանի վերահսկողության տակ։ Ադրբեջանական կողմը թույլ չէր տվել մոտենալ վթարի վայրին և նորոգել այն։ 10 օր տևած բանակցություններից հետո Ադրբեջանն ինքն էր վերանորոգել խողովակաշարը։ Հետո անջատումները կրկնվեցին։ ԼՂ-ում կարծում են, որ նորոգման ընթացքում գազատարի վրա փական է տեղադրվել։
Ճանապարհի հապճեպ կառուցում ադրբեջանական կողմից
2020 թվականին եռակողմ համաձայնագրի ստորագրումից գրեթե անմիջապես հետո Ադրբեջանի նախագահը հայտարարեց, որ Լաչինի միջանցքի այլընտրանքային ճանապարհը կկառուցվի երեք տարուց էլ կարճ ժամկետում։
«Նոր միջանցքի պարամետրերը որոշելուց հետո մեզ կվերադարձվի նաև Լաչին քաղաքը»,- ասել էր Իլհամ Ալիևը։
Արդյունքում, ընդամենը երկու տարում Բաքուն հայտարարեց ոչ թե նախագծման ավարտի մասին, ինչպես նշված է փաստաթղթում, այլ ճանապարհի կառուցումն ավարտելու մասին։
Օգոստոսի 2-ին, երբ Բաքուն պահանջեց հաղորդակցությունը կազմակերպել նոր երթուղով, հայկական կողմը շինարարական տեխնիկա բերեց Սյունիքի մարզի Կոռնիձոր գյուղ։ Շինարարական աշխատանքներն ընթանում են ընդամենը մի քանի օր։ Ճանապարհն անցնելու է Աղավնո գետի կամրջից մինչև Կոռնիձոր գյուղ։
Ընդհանուր առմամբ, նոր ճանապարհի երկարությունը կկազմի 11 կիլոմետր 750 մետր, որից մոտ 6 կիլոմետրը, ըստ Կոռնիձոր համայնքի ղեկավար Արշակ Կարապետյանի, շատ դժվար է լինելու կառուցել։
Օգոստոսի 25-ից հետո՝ մինչև նոր ճանապարհի կառուցումը Հայաստանի և ԼՂ-ի միջև կապը կապահովվի 4 կիլոմետրանոց գրունտային ճանապարհով։
Բնակավայրերի փոխանցման մասին. ժամանակագրություն
Հունիսի վերջին Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարեց, որ Լաչին քաղաքը շրջանցող նոր ճանապարհի շահագործումից հետո նախկին Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի սահմաններից դուրս գտնվող տարածքները կանցնեն Ադրբեջանի վերահսկողության տակ։ Այսինքն՝ վարչապետը, փաստորեն, հայտարարել է Աղավնո, Սուս գյուղերը և Լաչին քաղաքը ադրբեջանական կողմին հանձնելու մասին։
Հարցին, թե ինչ է լինելու այստեղ ապրողների հետ, Փաշինյանը պատասխանել է․ Բերձորի բնակչության խնդիրները լուծում է ՀՀ կառավարությունը՝ նրանց կտրամադրվի բնակարան։
«Աղավնո գյուղի բնակիչների խնդիրները, կարծում եմ, կլուծվեն Արցախի կառավարության օգնությամբ։ Սուսի մասին չեմ կարող ասել, քանի որ այս պահին նման տեղեկություններ չունեմ»,- ասել է Փաշինյանը։
Հայաստանի վարչապետի խոսքին հաջորդեց ԼՂՀ նախագահ Արայիկ Հարությունյանի հայտարարությունն այն մասին, որ նոր երթուղու դեպքում «պետք է շրջանցել Բերձոր քաղաքը».
«Բանակցությունները են ընթանում։ Տեսնենք, թե ինչ հնարավորություններ կան։ […] Մենք ոչ մեկին չենք ասել, որ հեռանա Բերձորից, բայց քիչ հավանական եմ համարում, որ մեր հայրենակիցները շարունակեն ապրել Բերձորում, մենք կշարունակենք բանակցությունները Աղավնոյի համար»։
Սակայն, ինչպես պարզվեց, բանակցություններն արդյունք չտվեցին։ Տեղահանվողները պետք է լքեն իրենց տները մինչև օգոստոսի 25-ը։ Այդ մասին նրանք իմացել են ժամկետից ընդամենը 20 օր առաջ։ Ի պատասխան՝ բերձորցիները որոշ ժամանակով փակել էին Լաչինի միջանցք տանող ճանապարհը՝ պահանջելով չհանձնել քաղաքը և իրենց հստակ երաշխիքներ տալ։
Նրանց ասվել է, որ ընտանիքներին կտրամադրեն 8-ից 12 միլիոն դրամի սերտիֆիկատներ բնակարան ձեռք բերելու համար, ինչպես նաև յուրաքանչյուր անձի համար 40 հազար դրամի չափով օգնություն։
Մի քանի օր է, ինչ Ադրբեջանին հանձնվող տարածքներից դուրս են բերվում մշակութային հուշարձանները: Բնակիչները դուրս են հանում այն ամենն, ինչ հնարավոր է, հետո նորից վերադառնում իրենց տները։ Շատերը պատրաստվում են սպասել մինչև վերջին օրը՝ հուսալով, որ միգուցե վերջին պահին ինչ-որ բան կփոխվի։
ԼՂ-ում քննարկում են նոր երթուղին և հարցեր բարձրացնում
Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության զբոսաշրջության և մշակույթի զարգացման գործակալության հիմնադիր Սերգեյ Շահվերդյանը հրապարակել է քարտեզ, որտեղ երևում է, թե որտեղով է անցնելու Լաչինի միջանցքի այլընտրանքային ճանապարհը։
«Քանի որ պետությունը հանրությանը հստակ չի բացատրել, թե ինչպես է կազմակերպվելու երթևեկությունը նոր միջանցքով, մենք ստիպված կլինենք դա անել՝ հիմնվելով մեզ հասանելի տեղեկատվության վրա: Քանի որ Ադրբեջանի կողմից կառուցված Մեծ Շեն-Հին Շեն նոր ճանապարհը Հակարի գետի կամրջից դեպի Կոռնիձոր տանող հատվածում ավարտվում է Հայաստանի տարածքում և իրականում ոչ մի տեղ չի տանում, որոշվել է այդ կամրջից նոր ժամանակավոր երթուղի կազմակերպել՝ համաձայն կից քարտեզի»,- գրել է նա։
Նրա խոսքով՝ քարտեզի վրա «Ադրբեջանի կողմից կառուցված ճանապարհի մի մասը կարմիր գույնով է նշված, ժամանակավոր գրունտային ճանապարհը, որն անցնում է հիդրոէլեկտրակայանի մոտով […] և միանում գործող Աղավնո-Տեղ մայրուղուն, կապույտով է նշված: Կանաչ գույնով է նշված ժամանակավոր մայրուղուց մինչև Աղավնո գյուղ հեռավորությունը՝ ընդամենը 1200 մետր։
Այս կապակցությամբ Սերգեյ Շահվերդյանը քննարկում է հնարավոր տարբերակները.
«Այսպիսով, Աղավնոն, թեև ժամանակավոր՝ մինչև Մեծ Շեն-Կոռնիձոր երթուղու շահագործման հանձնելը, շարունակում է մնալ Լաչինի մարդասիրական միջանցքում։ Իսկ դա ենթադրում է, որ Ադրբեջանի զինված ուժերը չեն կարող տեղակայվել հինգ կիլոմետրանոց անվտանգության գոտու ներսում, այդ թվում, իհարկե, Աղավնոյում։ Այսպիսով, հարց է առաջանում՝ որքանո՞վ է լեգիտիմ Աղավնոյի բնակչության տարհանման պահանջը։
ԼՂՀ իշխանությունների հայտարարությունները, թե օգոստոսի 25-ին ռուս խաղաղապահները կլքեն իրենց ներկայիս տեղակայման վայրը Աղավնոյի մոտակայքում, որքանո՞վ են համապատասխանում իրականությանը, ինչպես նաև նոյեմբերի 10-ի տխրահռչակ հայտարարության դրույթներին։ Եվ, վերջապես, եթե նրանք մեկնեն օգոստոսի 25-ին, ինչն այնքան էլ հավատալի չէ, ինչպե՞ս է իրականացվելու ժամանակավոր երթուղու անվտանգության վերահսկողությունը։
Եվ, վերջապես, փոխհատուցման դիմաց իրենց տները անձեռնմխելի հանձնելու վերաբերյալ Աղավնոյի բնակիչներին ուղղված իշխանությունների վերջնագրային պահանջները արդյո՞ք նշանակում են, որ կան գյուղացիների տեղահանման հարցով հատուկ պայմանավորվածություններ ԼՂՀ-ի և Ադրբեջանի իշխանությունների միջև, իսկ տխրահռչակ փոխհատուցումը հատկացվել է հենց Ադրբեջանի կողմից որոշակի պայմաններո՞վ»։
Մեկնաբանություններ
Քաղաքագետ Արմեն Բաղդասարյանը կարծում է, որ ԼՂ-ի վրա ադրբեջանական վերջին հարձակումները նրա համար էին, որպեսզի ցույց տան Երևանին․ այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցք» տրամադրելուց հրաժարվելու դեպքում Ադրբեջանը կփակի Լաչինի միջանցքը։
Այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցքը» ճանապարհ է, որը Հայաստանի տարածքով Ադրբեջանը պետք է կապի իր էքսկլավ Նախիջևանի հետ։ Ադրբեջանն ու Թուրքիան այս ճանապարհն անվանում են «միջանցք»։ Հայկական կողմը բազմիցս հայտարարել է, որ համաձայն է ապաշրջափակել հաղորդակցությունները, սակայն այս ճանապարհների վրա ինքնիշխան վերահսկողության պահպանմամբ։ Իսկ «միջանցք» տերմինը ենթադրում է ինքնիշխանության կորուստ։
«Հայաստանի ղեկավարությունն Ադրբեջանին բազմաթիվ խոստումներ է տվել։ Որոնք հետևողականորեն կատարում է: Բայց ահա Ադրբեջանն արագացնում է այդ գործընթացը՝ տեսնելով այդ գործընթացը հնարավորինս ձգձգելու Հայաստանի ձգտումը։ Դրանով է բացատրվում այն ամենը, ինչ տեղի է ունեցում»:
Ռազմական փորձագետ Կարեն Վրթանեսյանը հիշեցնում է, որ, ըստ եռակողմ հայտարարության, խոսքը գնում է միայն Շուշին շրջանցելու մասին:
«Ահա նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարության տեքստից մեզ հետաքրքրող հատվածը.
«Լաչինի միջանցքը, որը պետք է ապահովի Լեռնային Ղարաբաղի կապը Հայաստանի հետ և միաժամանակ շրջանցի Շուշի քաղաքը, մնում է Ռուսաստանի Դաշնության խաղաղապահ զորախմբի վերահսկողության տակ»։ […]
Այստեղ խոսքը միայն ու միայն ճանապարհը Շուշիի մոտից հեռացնելու մասին է։ Ոչ թե Բերձորը դուրս թողնելու, ոչ թե հայերին Բերձորից հանելու, այլ Շուշիի մոտով չանցնելու մասին է։ Եվ ակնհայտ է, որ Բերձորը և Աղավնոն շրջանցող նոր երթուղին հաստատել են հայտարարությունը ստորագրած բոլոր կողմերը (այսինքն՝ նաև այդ կողմերից մեկը՝ Նիկոլը [Փաշինյան]) մինչև ճանապարհի շինարարությունը սկսելը, հակառակ դեպքում չէին սկսի։
Քաղաքագետ Անդրանիկ Հովհաննիսյանն էլ ընդգծում է, որ հայտարարության մեջ ոչ մի բառ չկա այն մասին, թե հայկական կողմը պարտավորվում է Լաչին, Աղավնո և Սուս բնակավայրերը հանձնել ադրբեջանական կողմի վերահսկողությանը:
«Այդ պարբերությունում հստակ նշվում է, որ Լաչինի միջանցքի երկայնքով երթևեկության նոր երթուղու կառուցման նախագիծը կորոշվի առաջիկա երեք տարիների ընթացքում։ Կրկնում եմ՝ Լաչինի միջանցքով, ոչ թե դրանից դուրս։ Նոր երթուղու համաձայն՝ ճանապարհը պետք է մի քանի կիլոմետր շրջանցի ադրբեջանական զորքերի կողմից օկուպացված հայկական Շուշի քաղաքը, և հենց այդ պատճառով էլ նշված է Շուշին այդ կետում»։
Վերլուծաբանները պնդում են, որ Հայաստանի իշխանությունները Ադրբեջանի ճնշման տակ գնում են հերթական զիջման՝ համաձայնելով ժամանակից շուտ հրաժարվել Լաչինի միջանցքից։
Պաշտոնական Երևանը սահմանափակվել է Բաքվի պահանջների անօրինականության մասին հայտարարություններով։ Ղարաբաղյան պատերազմից հետո գրեթե յուրաքանչյուր սրացում հայկական կողմից զիջումների է հանգեցնում։ Ադրբեջանում արդեն հնչում են հայտարարություններ, որ հաջորդ քայլը պետք է լինի չճանաչված հանրապետության ամբողջական զինաթափումը։
Եթե դա տեղի ունենա, ապա ԼՂ բնակչության անվտանգության միակ երաշխավորը, ըստ էության, կլինի ռուսական խաղաղապահ զորախումբը։ Սակայն վերջին երկու տարվա փորձը ցույց է տվել, որ ռուսական կողմը չի կարողանում կամ չի ցանկանում այնտեղ կայուն խաղաղություն ու անվտանգություն ապահովել։
Լաչինի միջանցքի փոխարինում ԼՂ-ում
