Ո՞վ և ինչպե՞ս է «ժողովուրդներին խաղաղության նախապատրաստելու» Հայաստանի և Ադրբեջանի սահմանին տեղի ունեցած սրացման ֆոնին
Միջազգային ճգնաժամային խմբի խորհրդատու Զաուր Շիրիևը JAMnews–ի հետ զրույցում խոսել է այն մասին, թե ինչպես կանխել արյունահեղությունը հայ–ադրբեջանական սահմանին սկսվող բերքահավաքի փուլում, և 2020 թ–ի հուլիսի 12-16–ին տեղի ունեցած սրացման մասին։
— Միջազգային ճգնաժամային խմբի՝ հուլիսյան սրացման մասին վերջերս հրապարակած հաշվետվությունում շեշտադրումն արված է այն իրավիճակի վրա, որում հայտնվել է խաղաղ բնակչությունը։ Ո՞րն է անցյալ տարվա և այսօրվա իրավիճակի միջև տարբերությունը։
Այդ հետազոտության հիմնական մասը նախապատրաստել ենք 2019 թ–ին, և այն ժամանակ իրողություններն այլ էին։ 2019 թ–ի մարտին կայացել էր երկու երկրների առաջնորդների հանդիպումը, բերքահավաքի և ցանքի ժամանակ հայ–ադրբեջանական սահմանի երկայնքով հրադադարի ռեժիմի անշեղ պահպանման մասին պայմանավորվածություն էր ձեռք բերվել։
Այն մասին, թե իրականում ինչու են լրագրողներին բնակարաններ տալիս Ադրբեջանում
«Մեզնով ոչ ոք չի հետաքրքրվում»։ Կորոնավիրուսով հիվանդի պատմություն Ադրբեջանից
Կար նաև քաղաքական կամք՝ այդ պայմանավորվածությանը հետևելու համար։ Մթնոլորտը դրական էր։
Մենք ընդհանուր խնդիրներ էինք փնտրում սահմանի երկու կողմերում ապրող մարդկանց կյանքում և առաջարկում, թե ինչպիսին կարող են լինել դրանց լուծման ընդհանուր եղանակները։
Որոշ խնդիրներ ձևավորվել են ոչ հակամարտության հետևանքով, սակայն հակամարտությունը դրանք խորացրել է, և այդ խնդիրները հնարավոր է լուծել միայն երկու երկրների համագործակցության դեպքում։
Այդպիսի քայլերն, անկասկած, կարող են ամրապնդել խաղաղության նկատմամբ մարդկանց հավատը։
Մենք պլանավորում էինք հետազոտություն հրապարակել հուլիսի 20–ին։ Սակայն հուլիսի 12–ին բախումներ սկսվեցին սահմանին, և դա փոխեց մթնոլորտն ու համատեքստը։
Մենք ձգտել ենք պատմել նաև վերջին իրադարձությունների մասին։ Սակայն, ընդհանուր առմամբ, մեր հորդորներն անփոփոխ են մնացել։
— Հաշվետվությունում նշվում է Բաքվի և Երևանի միջև ուղիղ կապի հաստատման կարևորությունը, որպեսզի սահմանամերձ գյուղերում երեխաները կարողանան հանգիստ դպրոց գնալ, իսկ ֆերմերներն աշխատեն իրենց դաշտերում։ Այդ կապը գոյություն է ունեցել 2018 և 2019 թվականներին։ Իսկ հիմա ի՞նչ է լինելու։
2018 թ–ի սեպտեմբերին Դուշանբեում և 2019 թ–ին Վիեննայում կողմերի ներկայացուցիչների հանդիպումներից հետո կապը ոչ միայն ստեղծվել է, այլև զարգացվել։
Դրա էությունը հիմնականում այն էր, որ Բաքուն ու Երևանն իրազեկում էին միմյանց այն բանից հետո, երբ այս կամ այն իրադարձություններն արդեն տեղի էին ունենում։
Սակայն մենք մեր հաշվետվությունում ցույց ենք տվել, որ, եթե շեշտը դրվի կանխարգելման վրա, դա կարող է օգնել շատ հարցերում։
Ինժեներական ստորաբաժանումների կամ պարեկային խմբերի գործողությունները երկու կողմում կարող են տարբեր կերպ ընկալվել, թյուրըմբռնման առաջացման հավանականությունը բարձր է։ Դրանից խուսափելու համար կողմերը պետք է միմյանց իրազեկեն։
[Խնդիրը նաև այն է], որ մայրաքաղաքների միջև կապը չի հասնում ժողովուրդներին […]։ Վերջին իրադարձությունները մեծապես ազդել են բնակչության վրա սոցիալական և հոգեբանական առումով։ Նրանց համոզելը դժվար կլինի, և դա երկար ժամանակ կպահանջի։— Ո՞ւմ էր ձեռնտու, որ հակամարտությունը տեղափոխվի Հայաստանի սահման։
Դժվարանում եմ ասել, թե արդյոք այստեղ Հայաստանը կամ Ադրբեջանը որևէ շահ ունեն։
Եթե բախումը տեղի ունենար Ղարաբաղում զորքերի շփման գծում […], կարելի կլիներ ենթադրել, որ ադրբեջանական իշխանությունները հետաքրքրված են […] հողերի մասնակի վերադարձով, ինչպես, օրինակ, եղավ 2016 թ–ի ապրիլյան սրացման ժամանակ։
Սակայն սահմանի հետ ոչ մի ռազմական կամ քաղաքական սպասելիքներ կապված չեն։
Ադրբեջանում ոմանք ասում են, որ [Հայաստանը] մտադիր էր ինչ–որ մարտական հենակետ գրավել։ Մի՞թե դա բավականաչափ ծանրակշիռ փաստարկ է՝ նախորդ երկու տարիներին ձեռք բերված բոլոր արդյունքները զրոյացնելու համար։
Այն, ինչ տեղի ունեցավ, մեծ կորուստ է երկու կողմերի համար։
Ինչո՞ւ նման բան տեղի ունեցավ հենց այնտեղ։ Վերջին 6-7 ամսում բախումներն այդ սահմանային գոտում հաճախակի են դարձել։ Փոխվել է քաղաքական հռետորաբանությունը, մեղադրանքներն ու դժգոհությունը կարող էին ուժեղացնել լարվածությունը։
Ընդ որում, Հայաստանը հնչեցրել է իր պաշտոնական վարկածն, իսկ Ադրբեջանը ոչ մի մեկնաբանություն չի արել։
Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարությունն ընդամենը հայտարարել է, որ Հայաստանի վարկածն իրականությանը չի համապատասխանում, իսկ Ռուսաստանում մեր դեսպանն ասել է, որ ՈՒԱԶ–ը տանկ չէ։
Ադրբեջանի պաշտոնատար անձինք Միջազգային ճգնաժամային խմբին հաղորդել են, որ այդ տարածքում մեր դիրքերի միջև պարեկային ծառայությունն ՈՒԱԶ մեքենան է իրականացնում։ Որ հակառակորդը դրանից մեկ օր առաջ սադրանք է կատարել և գրոհել այդ ՈՒԱԶ–ը, իսկ հետո, երբ մեքենայում գտնվող զինվորականները շարժվել են դեպի իրենց դիրքը, նրանց ուղղությամբ հրետանային կրակ են բացել։
Իսկ եթե խոսենք երրորդ ուժերի մասին, ապա ոմանք կատարվածը մեկնաբանում են որպես հարված Ադրբեջանի էներգետիկ նախագծերին։ Սակայն ես այդպես չեմ կարծում։
Այդ ուղղությամբ ոչ միայն գազատար, այլ նաև երկաթուղի է անցնում։ Եթե որևէ մեկը դրանով հետաքրքրված լիներ, դա կազմակերպած կլիներ գազատարի շինարարության ժամանակ։
Եթե խոսենք Ռուսաստանի մասին, ապա այս պահին Ադրբեջանը Ռուսաստանի հետ չի մրցակցում գազի շուկայում։
— Ըստ ձեզ՝ Մինսկի խումբը [միջնորդություն է իրականացնում ղարաբաղյան հակամարտությունում] դեռևս լավագո՞ւյն ձևաչափն է։
Ադրբեջանում հավատում են, որ Մինսկի խումբը, եթե ցանկանա, կարող է հասնել «խաղաղության համաձայնագրի» ստորագրման։
Սակայն հաճախ այդ սպասելիքներն ուռճացված են, այդ պատճառով էլ արդյունքը հիասթափեցնում է։
Հիասթափությունը գալիս է նրանից, որ Մինսկի խումբը մենք երբեմն ընկալում ենք ոչ թե որպես միջնորդ, այլ արբիտր […]։
Մինսկի խումբն աիտիվ էր ղեկավարի մակարդակում կարգավորման գործընթացում, այլ կերպ ասած՝ առաջնորդի գործառույթներ էր իրականացնում։ Քի Վեսթի բանակցություններում 2001 թ–ին առաջնորդն ԱՄՆ–ն էր, 2006 թ–ին Ռամբույեում՝ Ֆրանսիան, 2008 և 2011 թթ–ին՝ Ռուսաստանը։
Սակայն միջնորդների խնդիրը պլաններ առաջարկելն ու կողմերի միջև փոխզիջում գտնելն է։
Ես մեծ մասամբ համաձայն եմ նրանց հասցեին հնչող քննադատությանը։ Սակայն Մինսկի խմբից հրաժարվելը կամ ձևաչափը փոխելն անիրական է։
— «Ժողովուրդներին խաղաղության նախապատրաստելու» բարձր կոչ հնչեց, սակայն, մեկ տարի անց այդ ժողովուրդները ձեռնամարտի են բռնվել արտասահմանյան երկրներում։
Ցավոք, այն բանից հետո, երբ 2019 թ–ի հունվարին ժողովուրդներին խաղաղության նախապատրաստելու մասին հայտարարություն արվեց, այն այդպես էլ բովանդակությամբ չլցվեց։
Ոչ իրենք իրենց, ոչ հասարակություններին, ոչ փորձագետներին, ոչ լրագրողներին նրանք չկարողացան բացատրել, թե ինչ է դա նշանակում։
Ժողովուրդներին խաղաղության նախապատրաստելը Հայաստանում և Ադրբեջանում պետք է տարբեր կերպ տեղի ունենար։
Սակայն այս ողջ ընթացքում միայն լրագրողների փախադարձ այց է կազմակերպվել, և նրանք նույնպես ոչինչ չկարողացան հաղորդել իրենց ժողովուրդներին։
1990-ականներին ադրբեջանցի լրագրողները կարծիք էին ձևավորում իրենց հասարակությունում։ Իսկ այսօր անկախ մեդիան փորձում են խեղդել։
Նրանց չի կարելի խանգարել, ընդհակառակը, պետք է ստեղծել բոլոր պայմանները, որպեսզի նրանք իրենց ձայնը կարողանան հասցնել ժողովրդին։ Խաղաղարար գործընթացում ամենակրիտիկական պահին վճռորոշ է դառնում ժողովրդի ձայնը, և շատ կարևոր է, թե որ կողմ է ուղղվելու հասարակական կարծիքի ձևավորումը։
Այն, ինչ տեղի է ունենում այսօր, ափսոսանք է առաջացնում։ Իրադարձությունների էպիկենտրոնը Հայաստանից և Ադրբեջանից տեղափոխվել է արտասահման։
Ինձ անհանգստացնում է, որ դա ավելացնում է իրավիճակն էլ ավելի սրելու, կրակի մեջ յուղ լցնելու շանսերը։
Ինձ հուզում է նաև այն, որ մեզ մոտ արժեզրկում են եզրերը։ Վերջերս նրանց, ովքեր կոչ են անում դադարեցնել բախումները, «պացիֆիստ» են անվանում։ Այսինքն՝ փաստացի այդ բառին հաղորդում են քամահրական, վիրավորական նշանակություն, փաստացի դրա իմաստը հավասարեցնում «վախկոտ», «դավաճան», «պարտվողական» բառերին։
Եվ դա ցույց է տալիս, որ հասարակության զգալի մասը չի հասկանում այնպիսի եզրերի նշանակությունն, ինչպիսիք են «լիբերալն», «ազգայնականը», «պացիֆիստը», գաղափարախոսության տեսակներից գլուխ չի հանում։ Եվ ոմանք, որպեսզի իրենց չդասեն «պացիֆիստների» շարքին, նախընտրում են լռել և իրենց կարծիքը չհայտնել։
Հասարակության համար պետք է թափանցիկության փուլ սկսվի ուղիղ կոնֆլիկտի համատեքստում, նրանք պետք է իմանան, թե ինչ արդյունքներ են տվել կամ չեն տվել բանակցություններն, ինչ է փոխզիջումը։
Իսկ եթե մարդիկ չեն տեսնում ընդհանուր պատկերը, չգիտեն, թե ինչ ճանապարհ է հաղթահարվել, ինչ է փոխզիջումը և ինչպես է այն ձեռք բերվել, ակնկալիքներն աճելու են։ Եվ հակամարտության լուծման մեջ փոփոխությունների բացակայության դեպքում դա ուղեկցվելու է հիասթափությամբ։
Այս ամբողջ գործընթացում հիմնական դերն, իհարկե, պատկանում է ազատ մեդիային և հասարակական կազմակերպություններին։
