Լեռնային Ղարաբաղի անվտանգությունը. ի՞նչ կապ ունի այն սահմանադրական բարեփոխումների հետ
Սահմանադրական բարեփոխումները ԼՂ-ում
Չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության իշխանությունները նախաձեռնել են սահմանադրական բարեփոխումների նախագիծ՝ նախագահականից կիսանախագահական կառավարման համակարգին անցնելու վերաբերյալ։ Նախագծի հեղինակները հղում են անում Լեռնային Ղարաբաղի անվտանգության ապահովման անհրաժեշտությանը, երկրի առջեւ ծառացած ժամանակակից մարտահրավերներին, այդ թվում՝ ռազմական։ Ասվում է, որ հենց կիսանախագահական համակարգն է ապահովելու ավելի ճկուն պետական կառավարում արտակարգ իրավիճակներում։
Քաղաքագետ Անդրիաս Ղուկասյանը կարծում է, որ ԼՂ-ում սահմանադրական բարեփոխումները միջազգային ճանաչման շանս են, սակայն վստահ չէ, որ Արցախի հանրապետության իշխանությունները պատրաստ են դրան։
Փորձագետի կարծիքը Լեռնային Ղարաբաղում սահմանադրական բարեփոխումների իրականացման իրական նպատակների, բնակիչների համար հնարավոր ռիսկերի և ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման վերաբերյալ:
Քաղաքական ճգնաժամ Լեռնային Ղարաբաղում
«Արցախում կառավարման համակարգը փոխելու մտադրությունը վկայում է այն քաղաքական ճգնաժամի մասին, որն առաջացավ 2020 թվականի աշնանը տեղի ունեցած 44-օրյա պատերազմից հետո։ Առաջ քաշվեց Արցախի ներկայիս ղեկավարության հրաժարականի հարցը, սակայն ժամանակ էր պետք, որպեսզի իրավիճակը կայունանար։ Հիմա տեսնում ենք, որ քաղաքական ուժերը կրկին բարձրացնում են այս թեման, և, ըստ էության, իշխանությունները ընդառաջ են գնում ընդդիմության պահանջներին։
Ամենայն հավանականությամբ, խոսք է գնում 2023 թվականին արտահերթ ընտրությունների մասին։ Սրա հետ կապված ի հայտ է գալիս խնդիրը, որ գործող սահմանադրությամբ խորհրդարանական եւ նախագահական առանձին ընտրություններ չեն կարող լինել, ուստի առաջանում է սահմանադրության փոփոխության անհրաժեշտություն»։
Սահմանադրության համապատասխանությունը միջազգային չափանիշներին
«Ինչ վերաբերում է քաղաքական ասպեկտին, ապա ինչպես 2016 թ.-ին, երբ Արցախում սահմանադրական բարեփոխումներ էին մշակվում [նախագահական կառավարման ամրապնդման մասին — JAMnews], այնպես էլ հիմա կարևոր չափանիշ է այնպիսի փաստաթղթի մշակումը, որը կճանաչվի միջազգային հանրության կողմից։ Այնպիսի փաստաթուղթ, որը միջազգային հանրությունը չի մերժի, ինչը թույլ կտա խուսափել Արցախի համար դասական դարձած հայտարարությունից՝ այնտեղ անցկացված հանրաքվեն կամ ընտրությունները չճանաչելու մասին։
Կառավարման ինչպիսի մոդել էլ դիտարկվի, նախևառաջ պետք է հասկանալ ԼՂ-ի կարգավիճակի և ընդհանուր առմամբ ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման խնդիրները հաշվի առնող փաստաթղթի մշակման անհրաժեշտությունը։
ԼՂՀ Սահմանադրությունը պետք է համապատասխանի միջազգային հանրության կողմից պետությունների ճանաչման չափանիշներին՝ մարդու իրավունքների տեսանկյունից։ Այն պետք է արտացոլի բոլոր խնդրահարույց հարցերը, որոնք այժմ կան։ Բարդ խնդիրներից խուսափելու, դրանք չտեսնելու կամ հետաձգելու փորձերը ներկայիս իրավիճակում վտանգավոր են: Այդ քաղաքականությունը 2016 թ.-ին թույլ չտվեց, որ սահմանադրական գործընթացներն Արցախում լուրջ գործոն դառնան հակամարտության կարգավորման համար:
Սահմանադրական գործընթացն ու կարգավորման հարցը պետք է դիտարկել ոչ թե միմյանցից անջատ, այլ անբաժան։ Բայց դա չարվեց 2016 թվականին, ինչը հանգեցրեց նրան, որ այնպիսի պետություններ, ինչպիսիք են Ֆրանսիան, ԱՄՆ-ը, ԵՄ երկրները չընդունեցին այն:
Այսօր կարևոր է, որ միջազգային կազմակերպությունները և միջազգային խաղացողները մասնակցեն սահմանադրության մշակման գործընթացին։ Նրանց մոտեցումներն ու չափանիշները պետք է արտացոլվեն հիմնական փաստաթղթում։ Բայց իշխանությունները շտապողաբար են աշխատում, փաստաթղթի մշակմանը լայն մասնակցություն չկա։ Սա խոսում է այն մասին, որ սահմանադրական փոփոխությունները միայն ԼՂ-ի ղեկավարությանն են պետք»։
Խաղադրույք մարդու իրավունքների վրա
«Այս սահմանադրությունը պետք է հավասար իրավունքներ երաշխավորի բոլորին՝ անկախ ազգությունից և ռասայից։ Պետք է հաշվի առնվեն նաև 1991 թվականին ռազմական գործողությունների արդյունքում ԼՂԻՄ-ից հեռացած ադրբեջանցի փախստականների և Շահումյանի շրջանը լքած հայ փախստականների իրավունքները։ Պետք է հաշվի առնվեն մարդու իրավունքների ոլորտում միջազգային չափանիշները, արդարադատության առանձնահատկությունները, արդարության երաշխիքները բոլորի համար։
Անհրաժեշտ է խստորեն հետևել 1992 թվականին Գերագույն խորհրդի կողմից ընդունված Անկախության հռչակագրի նորմերին: ԼՂԻՄ-ի և Շահումյանի շրջանի պատգամավորների խորհուրդների կողմից ընդունված 1991 թվականի սեպտեմբերի 2-ի հռչակագիրը ճանաչել որպես կարևոր սկզբնական քաղաքական ակտ և չփորձել ընդգրկել ավելին:
Հիշեցնեմ, որ 1991 թվականի ապրիլ-օգոստոս ամիսներին խորհրդային զորքերի և ադրբեջանական ՕՄՕՆ-ի կողմից համատեղ իրականացված «Կոլցո» (Кольцо) ռազմա-ահաբեկչական գործողության արդյունքում Շահումյանի շրջանի գյուղերի բնակչությունը, որի 80 տոկոսը հայեր էին, ստիպված էր լքել իր հայրենի վայրերը։ Սակայն Ադրբեջանը ձգտում էր վերջնականապես վտարել հայերին և գրավել ամբողջ Շահումյանը, ինչն արվեց 1992 թվականի հունիսին։
1991 թվականի սեպտեմբերի 2-ին, հիմնվելով «ԽՍՀՄ-ից միութենական հանրապետության դուրս գալու հետ կապված հարցերի որոշման կարգի մասին» օրենքի վրա, ԼՂԻՄ-ի և Շահումյանի շրջանի բոլոր մակարդակների պատգամավորների համատեղ նիստը հռչակեց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը։ Հռչակագրում, մասնավորապես, ընդգծվում է, որ այն արտահայտում է «ժողովրդի կամքը, որն ամրագրված է փաստացի անցկացված հանրաքվեով և 1988-1991 թվականներին ԼՂԻՄ-ի և Շահումյանի շրջանի իշխանությունների որոշումներում, նրա ձգտումը ազատության, անկախության, իրավահավասարության։ և բարիդրացիության»:
Սահմանադրական բարեփոխումները շատ լուրջ գործընթաց են, և բոլոր անհրաժեշտ ասպեկտներն ընդգրկելու համար անհրաժեշտ է միջազգային կազմակերպությունների և միջազգային փորձ ունեցող փորձագիտական հանրության մասնակցությունը։
Բայց այն, թե ինչպես են դրան մոտենում Արցախի ներկայիս քաղաքական ուժերը, մեծ սխալ է։
Միջազգային հանրությունը չի կարող անտեսել ԼՂ-ի խնդրանքը: Այն չի կարող անտեսել ոչ մի գործընթաց, որը կապված է ժողովրդավարության հաստատման, մարդու իրավունքների իրացման, յուրաքանչյուր մարդու հիմնարար իրավունքի իրացման հետ, որը թույլ կտա նրան ամբողջությամբ իրականացնել իր հիմնական իրավունքներն ու ազատությունները, ինչպես սահմանված է Մարդու իրավունքների հռչակագրում»։
Ինչի՞ց է վախենում Արցախի ղեկավարությունը
«Սա քաղաքական մշակույթի խնդիր է արդեն 30 տարի։ Արցախի քաղաքական վերնախավը մեկուսացված է եղել, ձևավորվել և գործել է միջազգային գործընթացներից մեկուսացված։ Միջազգային մակարդակով շփումներ, իհարկե, եղել են։ ԼՂՀ ներկայացուցիչներն այցելել են տարբեր երկրներ և հնարավորություն են ունեցել իրենց տեսակետը ներկայացնել բազմաթիվ երկրների խորհրդարաններում։
Բայց ընդհանուր առմամբ միշտ շեշտադրվել է կողմնորոշումը դեպի Ռուսաստան, իսկ առանցքային հարցերի վերաբերյալ միջազգային հանրության կարծիքը բացասաբար է ընկալվել։
Միջազգային իրավունքն ավելի շատ ընկալվում էր որպես խնդիր, քան լուծումներ գտնելու դաշտ։ Հատկապես տարածքների հարցում, որոնց պահպանումն Արցախի քաղաքական ուժերն ընկալում էին որպես առաջնահերթություն, ինչը հանգեցրեց մեկուսացման ժամանակակից միջազգային քաղաքականությունից։ Այս ամենի հիման վրա ԼՂ-ի քաղաքական կայացումը գնահատում եմ որպես մեկուսացված, միջազգային հարաբերությունների, միջազգային իրավունքի համար ոչ բաց համակարգ»։
Լեռնային Ղարաբաղը կարող է առաջարկով հանդես գալ
«Միջազգային չափանիշներին համապատասխան սահմանադրության մշակումը, որը կներառի հակամարտության կարգավորման սեփական տեսլականը, կդիտարկվի որպես հենց Արցախի կողմից միջազգային հանրության հետ համագործակցելու առաջարկ։
Սա նորություն չէ, նման կոնսենսուսային որոշում ԵԱՀԿ անդամ երկրներն (այն ժամանակ դեռ ԵԱՀԽ-ն) ընդունեցին 1992 թվականի մարտին Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրով Մինսկի կոնֆերանսի ստեղծման վերաբերյալ: Կոնֆերանսին պետք է մասնակիցեին նաև Արցախի՝ միջազգային իրավասություններ ունեցող, ընտրված ներկայացուցիչները։ Որոշման համաձայն՝ Արցախի ներկայացուցիչներն իրավունք ունեին մասնակցել ԼՂ-ին առնչվող հարցերին նվիրված կոնֆերանսին՝ որպես դիտորդ, բայց իրավունք ունեին սեփական կարծիքի, տեսլականի, հայեցակարգի։
Սակայն այս բոլոր տարիներին այդ փաստն անտեսվել է։ Եվ եթե այս ավանդույթը հիմա շարունակվի, ապա դա շատ մեծ վնաս կհասցնի ԼՂ-ի ազգային շահերին»։
Մոսկվայի դրածոնե՞ր, թե՞ ժողովրդի ներկայացուցիչներ
«Շատ կարևոր է, թե ինչպես է իրեն դիրքավորում Արցախի քաղաքական վերնախավը։ Որպես Մոսկվայի դրածոնե՞ր Ղարաբաղում, թե՞ որպես ժողովրդի ներկայացուցիչներ, որոնց ուսերին է դրված պետության ճակատագրի, նրա միջազգային ճանաչման, միջազգային ճանաչման չափանիշներին ու դրանց համապատասխանելու պատասխանատվությունը։
Այս քաղաքական պատասխանատվությունը շատ ավելի մեծ է, քան 2020 թվականի պատերազմում պարտության արդյունքում առաջացած կախվածությունը։ Իսկ ռուսական զորքերի առաքելությունը միայն հայ բնակչությանը պաշտպանելն է։ Ռուսաստանը ստանձնել է նման պատասխանատվություն, բայց դա նրան իրավունք չի տալիս դրա ժողովրդի փոխարեն որոշել Արցախի ճակատագիրը, ինչպես իր վերջին հարցազրույցում ասել է Հայաստանում ԱՄՆ դեսպանը։ Արցախի ապագան պետք է որոշի Արցախի ժողովուրդը, այլ ոչ թե Ռուսաստանի Դաշնությունը կամ Հայաստանի, Ադրբեջանի, Թուրքիայի կամ ներգրավված այլ պետությունների ղեկավարությունը»։
Ո՞ւմ են ձեռնտու սահմանադրական բարեփոխումներն իրենց ներկայիս տեսքով
«Սա պայմանավորված է Արցախի քաղաքական կայացման ներսում գտնվող քաղաքական խմբերի շահերով՝ ի վնաս նրա ազգային շահերի և հակամարտության կարգավորման գործընթացի։ Մոտեցումն այս սահմանադրությանը կառուցվում է միջազգային հանրության, ինչպես նաև Արցախի շուրջ գոյություն ունեցող ողջ իրականության անտեսման վրա։
Ներքաղաքական պայքարը, որն այժմ ընթանում է ԼՂ-ում, կապված է Հայաստանում ընթացող քաղաքական պայքարի հետ։ Գործող նախագահ Արայիկ Հարությունյանը քաղաքական համակարգում ընկալվում է որպես ՀՀ նախկին նախագահ Սերժ Սարգսյանի հովանավորյալ, իսկ այժմ պայքար է մղվում Հայաստանի մյուս նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի համախոհին Արցախում իշխանության բերելու համար։ Բայց նման սահմանադրությամբ, ով էլ նախագահ դառնա, լինելու է Լեռնային Ղարաբաղի ղեկավարը՝ առանց միջազգային ճանաչման շանսի, ինչպես հիմա է։
Եվ խնդիրը, որը պետք է դրվի, այն է, թե ինչպես կարելի է հասնել ԼՂՀ-ի բոլոր կարիքներն արտացոլող այնպիսի հիմնարար օրենքի, որը հաշվի կառնի նրա շուրջ տեղի ունեցող բոլոր գործընթացները, այդ թվում՝ կապված կարգավիճակի խնդրի հետ»։
Սահմանադրական բարեփոխումները ԼՂ-ում
