Այն, ինչ մնացել է Բաբայլիից
-Մունավարը ձեզնից ո՞վ է։
Կոլտնտեսության դաշտերից վերադարձող կանանց ճանապարհը կտրում է ձի հեծած մի աղջիկ։ Միմյանց հետ հայացքներով փոխանակվելուց հետո կանայք ճանապարհ են բացում։ Մունավարը լուռ առաջ է գալիս։ Լռում է նաև հեծյալը։ Նա Մունավարին ոտից գլուխ չափում է երկար սևեռուն հայացքով և հեռանում։ Իսկ Մունավարը դեռ երկար չի կարողանում մոռանալ ոսկեկար զգեստով գեղեցկուհուն։ Մունավարն ինքը հասարակ չթի զգեստով էր, որը դաշտում աշխատելիս կարելի էր տաբատի պես ծալել։
Այդ աղջիկը Քերիմի՝ Մունավարի ամուսնու սիրուհին էր։ Վստահ լինելով, որ Քերիմի կինը տգեղ մեկն է, սիրուհին կարծել է, թե Քերիմը նրանից շուտով բաժանվելու է։ Տեսնելով, որ հարցը ձգձգվում է՝ նա որոշել է տեսնել մրցակցին։ Երբ տեսել է, հեռացել է Քերիմից և ամուսնացել ուրիշի հետ։ Մունավարը հիասքանչ էր։
«Գյուղ ենք գնում»
Մանկությունում սա իմ սիրելի արտահայտությունն էր, հատկապես՝ ամռանը։ Թեև մինչև վեց տարեկանը գյուղ մեկնել եմ նաև ձմռանը։ Եվ մինչ օրս չեմ մոռացել ոչ պատուհանից այն կողմ իջնող ձյունը, ոչ վառարանի կաս-կարմիր ածուխների ճարճատյունը, որի կողքը տատիս հետ նստում էինք։ Էլեկտրականությունը մեր կյանքում այնքան աննշան դեր էր խաղում, որ ձմեռային այդ երեկոներին վառարանի ջերմությունը լիովին բավարար էր։
Գյուղ մեկնելը նշանակում էր նաև տատիկի պատմությունները լսել։ Անցած-գնացած օրերի, պատերազմի, իր վերապրած ամեն ինչի մասին։ Նա պատմում էր նաև ամուսնու՝ պապիս նկատմամբ իր սիրո մասին։ Եվ այդ սերն այնքան ուժեղ էր, որ ամուսնուն պատերազմ ուղարկելուց հետո (Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը – խմբ․) նա մերժում էր բոլորին, ովքեր իր ձեռքն էին խնդրում։ Եվ անգամ այն ժամանակ, երբ պապիս մահվան թուղթն է եկել, տատս հույսը չի կորցրել։ Նովրուզ գարնանային տոնին մյուս աղջիկների հետ միասին, ավանդույթի համաձայն, նա գնացել է գուշակության՝ ուրիշների դռների մոտ ականջ դնելով և լավ բան լսելիս ուրախանալով։
Քերիմը, որին բոլորը մահացած էին համարում, հարազատ գյուղ է վերադարձել ուղիղ 4 տարի անց։ Նա ու տատս միասին երկար տարիներ են ապրել, և այդ ամբողջ ընթացքում, չնայած դավաճանությանը, տատս չի լքել ամուսնուն, թեև փնովել է մինչև վերջին օրը։
Բաբայլիում յուրաքանչյուր տուն, յուրաքանչյուր ընտանիք իր պատմությունն ուներ
Լավագույն հիշողություններս կապված են մորական տատիս տան բակում գտնվող գրադարանի հետ։
Ես հաճախ եմ հիշում գետաքարով կառուցված ոչ մեծ շինությունը՝ կից պատշգամբով, որի մի կողմը նայում էր ձորակին, աշխարհին նայող միակ պատուհանով, դրա հոտը։ Հետո ես այդ հոտը փնտրում էի ամենուր, և կրկին այն զգացի ուսանողական տարիներին մետրոյի Էլմլար Աքադեմիացի կայարանի մուտքի մոտ։
Այդ գրադարանի անհարթ հողե հատակը ծածկված էր կլոր նախշերով բարակ լինոլեումով։ Կարմրավուն էր, կարծեմ։ Փայտե դուռը փակվում էր փոքր կախովի կողպեքով։ Այդ դուռը պատրաստել են՝ պարզապես միմյանց կպցնելով բարակ տախտակներ։ Դռան ներքևի հատվածում տախտակներից մեկը կոտրվել էր, այդպիսին էլ այն գամվել է հիշողությանս մեջ։ Հիշում եմ նաև, թե ինչպես մի անգամ գրադարան տարա փոքր սև կատվի ձագին։ Կարծում էի, թե նա այնտեղ կապրի, իսկ ես նրա հետ կխաղամ։ Բայց հաջորդ օրը կատվի ձագի հետքն էլ չէր մնացել, նա դուրս էր եկել դռան այդ անցքից։
«Մյուս կողմից» եկվորները
Մեր «մյուս կողմում» Իրանն էր։ «Այս» և «այն» կողմը բաժանում էր Արաքս գետը, և քիչ չէին մարդիկ, որոնք այն անցնում էին և Իրանից Ադրբեջան ու հակառակ ուղղությամբ տեղափոխվում։ Օրինակ՝ մորական գծով տատիս մայրը՝ Դունյան։
Երբ իշխանները միմյանց հետ վիճել են, տուժել են գյուղացիները։ Դունյայի հետ էլ է նույն պատմությունը եղել․ նրա ամբողջ ընտանիքը սպանվել է, կենդանի են մնացել նա ու իր մորաքույրը։ Դունյան այն ժամանակ 15 տարեկան է եղել, և երիտասարդ գեղեցիկ աղջկան հնարավոր ոտնձգություններից զերծ պահելու համար մորաքույրը նրան ցնցոտիներ է հագցրել, դեմքին ցեխ քսել և բոլորին ասել, թե աղջիկն, իբր, ցնորվել է։ Արաքսը ցլերի վրա նստած անցելով՝ նրանք հայտնվել են Բաբայլիում։ Բայց Դունյայի մորաքրոջ մտքով էլ չի անցել, որ նրանց հետևից նույն ճանապարհով գետը հատել է նաև իրենց երիտասարդ հարևան Յադուլան, որը սիրահարված է եղել Դունյային։
Դունյան ապրել է Յադուլայի կառուցած տանը, որը հետո գրադարանի է վերածվել։
Նա երկար կյանք չի ունեցել։ Մահացել է երրորդ ծննդաբերության ժամանակ։ Դունյայի երեք երեխաներից կենդանի է մնացել միայն տատս, իսկ նրա երկու եղբայրները մահացել են դեռևս մանուկ հասակում։
Երբ տատս տարրական դասարաններում սովորելիս է եղել, նրա ընտանիքը կրկին ստիպված է եղել տեղափոխվել։ Քանի որ նրա հայրը ծնունդով Իրանից է եղել, խորհրդային իշխանությունը նրան արտաքսել է Ղազախստան։ Տատս Բաբայլի է վերադարձել արդեն երկար տարիներ անց՝ որպես երկու երեխաների մայր։ Նրան այդ հարցում օգնել են նախկին համագյուղացիները, այդ թվում՝ հորական պապս՝ Ֆարհադը։
Ընդհատված հիշողությունների գերեզմանոց
Բաբայլիի գյուղական գերեզմանոցը ձորի բերանին է եղել։ Եվ այնտեղ էլ մնացել է, որքան գիտեմ եղբորս պատմածից, որը վերջերս է այնտեղ եղել։ Գերեզմանաքարերը երևում էին գյուղի ցանկացած ծայրից։ Եվ այդ գերեզմանաքարերից մեկը, որի վրա, կարծես, պատերազմը չի ազդել, իմ տատ Սարայինն է։
Սարայը ծնունդով Ղարաբաղից էր։ Մայրս ասում էր, որ նա բարձրահասակ և շիկահեր է եղել, և անգամ մահվանից առաջ, գրեթե կուրացած, ինքնուրույն կարել-կարկատել է իր հագուստը։ Նրա ամուսին Ֆարհադը խաղաղ մարդ էր։ Երևի նրա բնավորությունը հորս է փոխանցվել, որովհետև ես չեմ հիշում, որ հայրս գեթ մի անգամ ձայնը բարձրացնի։
Սարայ տատիս կողքը Բաբայլիի գերեզմանոցում հանգչում է նրա ամուսին Ֆարհադը, նրանց որդի Ղարիբն ու թոռ Սահիբը։ Մարմարյա գերեզմանաքարերն էլ չկան, մնացել են միայն սալաքարերը։
Մունավարից միայն տապանաքարն է մնացել Սումգայիթի գերեզմանոցում՝ նրա որդու նկարով։ Տատիս համար, որը հնարավորություն չուներ որդու գերեզման գնալ Բաբայլիում, ուրիշ ոչինչ էլ նշանակություն չուներ, այդ պատճառով էլ նրա մյուս որդուն թաղել են Սումգայիթում՝ նրա կողքին։ Իսկ Քերիմի գերեզմանը «զարդարում են» նրա եղբայրների և քույրերի նկարները, որոնք ղարաբաղյան առաջին պատերազմից հետո ցրվել են երկրով մեկ և թաղված են տարբեր վայրերում։
Այսպես մահը միավորել է մարդկանց, որոնք պատերազմի պատճառով ստիպված են եղել երկար տարիներ միմյանցից հեռու ապրել։ Բաբայլին այլևս անհանգիստ հոգիների հանգրվան չէ։ Վայրը, որտեղ ծնվել ես, որը հայրենիք էիր համարում, գերեզմանով ավարտվում է։
Բաբայլին այժմ ինձ համար սգո երգերն է, որոնք տատս ժամանակին երգում էր իր անժամանակ մահացած որդու և թոռների համար։ Այն ոչ հարազատ է, ոչ օտար։ Մի վայր է, որտեղ սրտիդ ուզածի չափ չես զբոսնի, ձորն ի վար չես վազի, տան բակից վարդեր չես պոկի՝ գերեզման տանելու համար, գրադարանի տանիքը չես բարձրանա, հարևան Մուսա քեռու այգին չես գնա, երբ կշտացել ես սեփական այգում աճող մրգերից․ ահա, թե ինչ է Բաբայլին։
Բաբայլին անցյալ է, բայց արդյո՞ք այն ապագա կդառնա, պարզ չէ։ Բաբայլին մի վայր է, ուր ոչ մի կերպ չեմ կարողանում հասնել, որովհետև ինչ-որ կառույց ինձ թույլտվություն չի տալիս։ Այդ կառույցի դուրը չեմ գալիս, չեմ գրում այն, ինչ նրան պետք է։
Բաբայլին այն երգերն է, որոնք օրորոցի մոտ երգում էր տատս։ Եվ կարոտս դեպի այն չի մարում, ոչ էլ վերքս է լավանում։ Ըստ էության՝ Բաբայլին ոչ ավելին է, քան ընդհատված հիշողությունների գերեզմանոց։
