Պուտինի նավթն ու SOCAR-ի գործարանը. ԵՄ պատժամիջոցները տարածվում են նաև Ադրբեջանի վրա
ԵՄ պատժամիջոցների 18-րդ փաթեթը
Եվրամիության կողմից հուլիսին ընդունված պատժամիջոցների 18-րդ փաթեթն արգելում է ԵՄ շուկա ներմուծել ռուսական նավթից արտադրված, այդ թվում՝ երրորդ երկրներում վերամշակված նավթամթերք։ Այս սահմանափակումները տարածվում են նաև թուրքական SOCAR STAR գործարանի և ադրբեջանական լցանավերի վրա։
ԵՄ արտաքին հարաբերությունների հարցերով գլխավոր խոսնակ Անիտա Հիպերը պարզաբանել է, որ արգելքն ուղղված է «ռուսական հում նավթի՝ ԵՄ շուկա հասնելու ցանկացած հնարավորություն բացառելուն»։ Այլ կերպ ասած, եթե ռուսական նավթից արտադրված վառելիքային արտադրանքը, այդ թվում՝ պետական վերամշակման գործարանների, արտահանվի դեպի ԵՄ, դա կհամարվի խախտում։
Օրենքի նախագծում նախատեսված են նաև նավահանգստային արգելքներ մոտավորապես հարյուր լցանավերի համար, որոնք պատկանում են, այսպես կոչված, ռուսական «ստվերային նավատորմին»։
STAR գործարանի դերն ու ներմուծման ծավալները
Ադրբեջանի և SOCAR-ի համատեղ ձեռնարկությունը Թուրքիայում՝ STAR նավթավերամշակման գործարանը, արդեն վաղուց հիշատակվում է ռուսական նավթից ունեցած կախվածության համատեքստում։ Սկսած 2023 թվականի վերջից STAR-ում ռուսական հում նավթի ծավալները կտրուկ աճել են։
Այսպես, Global Witness կազմակերպության հետազոտության տվյալներով՝ 2024 թվականի առաջին եռամսյակում STAR-ում օգտագործված նավթի ավելի քան 90%-ը մատակարարվել է Ռուսաստանից, իսկ այդ ժամանակահատվածում ռուսական նավթի ընդհանուր ներմուծումը գործարան կազմել է 1,2 միլիարդ դոլար։ Համեմատության համար՝ 2022 թվականի նույն ժամանակահատվածում ընդհանուր ներմուծումը կազմել է ընդամենը 500 միլիոն դոլար։
Գազային պայմանագրերի և վարկային համաձայնագրերի համատեքստում 2023 թվականի աշնանը ռուսական «Լուկոյլ» ընկերությունը SOCAR-ին հատկացրել է 1,5 միլիարդ դոլարի վարկ, որի դիմաց վերսկսվել են ռուսական հում նավթի մատակարարումները STAR։
Reuters-ի փոխանցմամբ՝ այդ գործարքի շնորհիվ Ադրբեջանը կարողացել է վաղաժամկետ մարել ամերիկյան Citi և JP Morgan բանկերում ունեցած 1,3 միլիարդ դոլարի վարկային պարտքը, ինչը հնարավորություն է տվել կարգավորել STAR գործարան ռուսական նավթի ներմուծման հարցը։ Արդյունքում՝ 2023 թ․-ի աշնանը և 2024 թ․-ի սկզբին STAR-ը փաստացի անցել է որպես հումքի հիմնական աղբյուր ռուսական նավթի օգտագործման։
ԵՄ ներկայացուցիչների հայտարարությունները
ԵՄ արտաքին հարաբերությունների հարցերով գլխավոր խոսնակ Անիտա Հիպերը OC Media-ին տված մեկնաբանության մեջ հաստատել է, որ 18-րդ փաթեթի շրջանակներում պատժամիջոցների ներքո է հայտնվել նաև STAR գործարանը։ Հիպերն ընդգծել է, որ այս փաթեթի նպատակն է սահմանափակել ռուսական նավթին աջակցող գործունեությունը.
«Եթե STAR գործարանը ռուսական հում նավթ է օգտագործում այնպիսի արտադրանքի արտադրության համար, որը կարտահանվի դեպի ԵՄ, դա արդեն կարգելվի։ Խոսքը ռուսական հում նավթի՝ ԵՄ շուկա հասնելը լիովին բացառելու մասին է»։
Այսպիսով, ԵՄ հիմնական առաջնահերթությունն է STAR-ի միջոցով դեպի Եվրոպա նավթի մատակարարումների կանխարգելումը։
«Ռեբրենդինգի» մեղադրանքներն ու Բաքվի հայտարարությունները
Ուկրաինայում պատերազմի մեկնարկից ի վեր Ադրբեջանը բազմիցս մեղադրվել է ռուսական նավթի և գազի «վերանվանման» մեջ, այսինքն՝ դրանք որպես ադրբեջանական ներկայացնելու և եվրոպական շուկա դուրս հանելու մեջ։
Թեև նմանատիպ լուրեր պարբերաբար հայտնվում էին մամուլում, Բաքուն դրանք կտրականապես հերքում էր։ Այսպես, նախագահի օգնական Հիքմեթ Հաջիևը 2024 թվականին հերքել է ղազախական աղբյուրների հրապարակումներն այն մասին, թե Ադրբեջանը գազ է ներմուծում Ռուսաստանից՝ նշելով, որ խոսքը բացառապես փոխանակման գործարքների մասին է։
Ինչ վերաբերում է STAR-ին, ապա պաշտոնական Բաքուն պարբերաբար հերքել է կեղծ տեղեկատվության տարածման մեղադրանքները։ STAR-ի դեմ պատժամիջոցների վերաբերյալ Ադրբեջանի կառավարությունը որևէ պաշտոնական մեկնաբանություն դեռ չի տվել։
Ադրբեջանական լցանավն ու նավթի փոխադրման ուղիները
Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ Ադրբեջանի Կասպյան նավագնացությունը (ASCO) Aframax դասի նոր լցանավեր է ուղարկել Թուրքիայում STAR նավթավերամշակման գործարանը սպասարկելու համար։
OCCRP-ի տվյալներով՝ ադրբեջանական դրոշի տակ գործող Zangezur, Shusha և Karabakh լցանավերն անցյալ տարի մի քանի անգամ նավթ են փոխադրել ռուսական Պրիմորսկ նավահանգստից դեպի թուրքական Նեմրութ ծոց։ 2025 թվականի հուլիսին ուժի մեջ մտած ԵՄ պատժամիջոցներին համաձայն՝ Shusha լցանավը, իսկ ապա նաև Karabakh-ը (հուլիսի 18-ին) ընդգրկվել են պատժամիջոցների ցուցակում։ Երկու նավերն էլ 2023 թվականի ամռանից աշխատում են ադրբեջանական դրոշի ներքո, վերջին ամիսներին հիմնականում շարժվում են Պրիմորսկ-Նեմրութ երթուղով։
Zangezur լցանավն այս տարվա մայիսին հայտնվել էր Մեծ Բրիտանիայի պատժամիջոցների ներքո՝ «ստվերային նավատորմի» դեմ ուղղված միջոցառումների շրջանակներում, իսկ հետո արգելվել նաև ԵՄ մակարդակով։
OCCRP-ն նշում է, որ 115 հազար տոննա տարողությամբ այս Aframax-ն ամբողջությամբ պատկանում է պետական Caspian Shipping ընկերությանը և անցյալ տարվա ընթացքում 11 անգամ նավթ է փոխադրել Պրիմորսկից դեպի Նեմրութ։
Մեկ այլ ադրբեջանական Aframax լցանավ՝ Khankendi-ն (նախկին անվանումը՝ Aristofanis), 2024 թվականի աշնանը նույնպես սկսել է տեղաշարժվել ադրբեջանական դրոշի ներքո և ներկա պահին օգտագործում է նույն երթուղին։
Առկա տեղեկատվությամբ՝ Khankendi-ն կարող է ընդգրկվել հաջորդ պատժամիջոցների փաթեթում։ Ներկայումս ASCO-ի վեց լցանավերից չորսն (Zangezur, Shusha, Karabakh և Khankendi) ընդգրկված են ռուսական նավթի փոխադրման երթուղում։
Հետազոտական կազմակերպությունների արձագանքը. Global Witness և OCCRP
Միջազգային հետազոտական և հակակոռուպցիոն կազմակերպությունները մանրամասն զեկույցներ են պատրաստել դեպի Ադրբեջան ռուսական նավթի փոխադրման և STAR գործարանում դրա վերամշակման մասին։
Global Witness-ի փորձագետ Ջոն Նորոնյա-Գանտը հայտարարել է.
«Ադրբեջանը պետք է Ռուսաստանին փոխարիներ դեպի Եվրոպա մատակարարումների հարցում, սակայն դրա փոխարեն դարձել է սողանցք Պուտինի նավթի համար։ Այս առևտուրը խարխլում է ռուսական նավթի դեմ ԵՄ-ի պատժամիջոցներն ու ադրբեջանական իշխանություններին բերում է միլիարդավոր դոլարներ»։
Նա նաև նշել է, որ Բրյուսելի որոշումը՝ սահմանափակել STAR-ի նման գործարաններից ստացվող նավթը, «շատ լավ լուր է»։
OCCRP-ի փորձագետ Մաքսիմիլիան Հեսն (ԱՄՆ Արտաքին քաղաքականության ինստիտուտ) ընդգծել է, որ պատժամիջոցների ցուցակում Zangezur-ի ընդգրկումը լուրջ ազդանշան է Ադրբեջանի համար.
«Սա ուղիղ նախազգուշացում է. Ռուսաստանի դեմ պատժամիջոցները շրջանցելու Ադրբեջանի փորձերը լուրջ ռիսկեր են պարունակում նրա դիվանագիտական դիրքերի և տնտեսության համար»։
Այլ կերպ ասած, այն պահին, երբ Ադրբեջանը ձգտում է ամրապնդել իր՝ Արևմուտքի հուսալի էներգետիկ գործընկերոջ դերը, նմանատիպ մեղադրանքները դիվանագիտական մեկուսացման սպառնալիք են ստեղծում։
Հետևանքներն ու հեռանկարները
Ադրբեջանի համար ստեղծված իրավիճակը նշանակում է ինչպես աշխարհաքաղաքական, այնպես էլ տնտեսական դժվարություններ։ Պաշտոնական Բաքուն ձգտում է կարևոր դեր խաղալ դեպի Եվրոպա վառելիքի մատակարարումների դիվերսիֆիկացիայի հարցում։ Օրինակ՝ միայն TANAP-TAP գազատարի միջոցով է ԵՄ մատակարարվում ադրբեջանական բնական գազ։
Այս տարվա ապրիլին էներգետիկայի հարցերով եվրահանձնակատար Կայա Կալլասը Բաքու կատարած այցի ժամանակ հայտարարել է. «Ադրբեջանն օգնել է դիվերսիֆիկացնել ԵՄ-ի էներգետիկան և ամրապնդել մեր անվտանգությունը»։ Սակայն այժմ մի շարք փորձագետներ նշում են, որ Ադրբեջանով անցնող բազմաթիվ նավթամուղներով իրականում փոխադրվում է «Պուտինի արյունոտ նավթը»։
Դիտորդները նախազգուշացնում են, որ նման իրավիճակը կարող է խարխլել Ադրբեջանի և Եվրոպայի միջև վստահությունը և հանգեցնել դիվանագիտական հարաբերություններում լարվածության։
Բացի այդ, Ադրբեջանից եկող տագնապի ազդանշանները քննարկվում են նաև Եվրոպայի ներսում։ Սպասվում են նոր ճշգրտումներ ԵՄ-Բաքու էներգետիկ համագործակցության մեջ։ Այսպես, SOCAR-ը հայտարարել է առաջիկա ամիսներին Իտալիայում գտնվող Italiana Petroli ընկերությունը ձեռք բերելու մտադրության մասին։ Այդ ընկերությունն ունի ավելի քան 4500 բենզալցակայաններ և երկու նավթավերամշակման գործարան։
Որոշ փորձագետների կարծիքով՝ Ադրբեջանը ձգտում է ամրապնդել իր դիրքերը ինչպես բնական գազի արտահանման, այնպես էլ նմանատիպ ներդրումների միջոցով, ինչպես նաև փնտրել այլընտրանքային շուկաներ և երթուղիներ՝ ռուսական նավթից կախվածությունը նվազեցնելու համար։ Այլ կերպ ասած, ապագայում պաշտոնական Բաքուն, հավանաբար, ստիպված կլինի ավելի շատ կենտրոնանալ եվրոպական շուկայի վրա և կառուցել ավելի թափանցիկ մատակարարման շղթաներ, ինչը թույլ կտա մեղմել ինչպես առևտրային, այնպես էլ դիվանագիտական հետևանքները։
Հետևեք մեզ — Facebook | Youtube
ԵՄ պատժամիջոցների 18-րդ փաթեթը
