Հայաստան-Ադրբեջան խաղաղության պայմանագիր. կողմերի ակնկալիքները և ստորագրման հեռանկարները
ՀՀ-Ադրբեջան խաղաղության պայմանագրի հեռանկարները
Հայ-ադրբեջանական հարաբերություններում առանցքային խնդիր է մնում խաղաղության պայմանագրի ստորագրումը։ Փորձագետները կարծում են, որ բանակցությունները հասել են եզրափակիչ փուլ, սակայն դրա ստորագրումը հետաձգվում է աշխարհաքաղաքական գործոններով պայմանավորված և Բաքվի ռազմավարական հաշվարկների հետևանքով։
Ադրբեջանը չի շտապում քաղաքական որոշում կայացնել՝ սպասելով իր համար ավելի բարենպաստ պայմանների։ Իսկ Հայաստանը փորձում է պաշտպանել իր շահերը աշխարհակարգի փոփոխության պայմաններում։ Այսպիսով, խաղաղության պայմանագիրը դեռ չի ստորագրվել, տարածաշրջանի ապագան էլ հարցականի տակ է։
Քաղաքագետ Ռոբերտ Գևոնդյանի մեկնաբանությունն այն մասին, թե ինչ շահեր են հետապնդում կողմերը և ինչ գործոններ կարող են ազդել համաձայնագրի ստորագրման գործընթացի վրա։
- «ՀՀ-ն այլևս չի ընկալվում որպես Ռուսաստանի կույր աղիք»․ կարծիք Մյունխենի համաժողովի մասին
- «Մի հոդվածի համար չպետք է վերադառնանք նոյեմբերի 9-ի հայտարարությանը»․ ՀՀ ԱԽ քարտուղար
- «Ոչ իրատեսական ակնկալիքներ չպետք է լինեն»․ ԵՄ-ՀՀ կոմիտեի նիստ Երևանում
Ռոբերտ Գևոնդյան, քաղաքագետ
Խաղաղության պայմանագիրը համաձայնեցման վերջին փուլում է
«Ներկայումս առկա տեղեկատվությունը մեզ թույլ չի տալիս ամբողջական պատկերացում կազմել այն մասին, թե ինչ է կատարվում Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղության պայմանագրի շուրջ։ Սակայն ընդհանուր առմամբ պարզ է, որ փաստաթուղթը համաձայնեցման վերջնական փուլում է։ Կա միայն երկու չլուծված խնդիր՝ միջազգային դատարաններից հայցերի հետ կանչում և սահմանին երրորդ երկրների ներկայացուցիչների ներկայության բացառում [խոսքը ԵՄ քաղաքացիական դիտորդների մասին է, որոնք վերահսկում են իրավիճակը սահմանին]։
Բայց այստեղ էլ կողմերի մոտեցումներն այնքան մոտ են, որ դրանց կարգավորման հույս են տալիս»։
Ադրբեջանը պետք է քաղաքական որոշում ընդունի
«Պայմանագրի ստորագրումը կասեցնող հիմնական գործոնը քաղաքական որոշում կայացնելու անհրաժեշտությունն է։ Առաջին հերթին՝ Ադրբեջանի կողմից։ Սակայն ծայրաստիճան աշխարհաքաղաքական անորոշության պատճառով այս քայլը դեռ չի արվում։ Բաքուն դադար է վերցրել։ Սպասում է՝ ինչպես կզարգանա իրավիճակը միջազգային արենայում։
ԱՄՆ-ում Դոնալդ Թրամփի իշխանության վերադարձը, ուկրաինական հակամարտությամբ պայմանավորված զարգացումները, ինչպես նաև տարածաշրջանում Ռուսաստանի ազդեցության հնարավոր փոփոխությունները անորոշություն են ստեղծել Ադրբեջանի համար։
Բաքուն մտադիր է սպասել այն պահին, երբ նոր պայմանները թույլ կտան առավելագույն օգուտ քաղել։ Օրինակ, Ադրբեջանը կարող է ակնկալել, որ տարածաշրջանի նկատմամբ Եվրոպայի և ԱՄՆ-ի ուշադրության թուլացումը կամ Ռուսաստանի դիրքերի ամրապնդումը լրացուցիչ լծակներ կտան Հայաստանի վրա ճնշում գործադրելու համար»։
Խաղաղության պայմանագրի նշանակությունը
«Խաղաղության պայմանագիրն ունի և՛ գործնական, և՛ հոգեբանական կարևորություն։ Այն կարող է ամրապնդել դիվանագիտական հարաբերությունները, տարածքային ամբողջականության փոխադարձ ճանաչումը և հակամարտության վերջնական ավարտը։ Փաստաթղթի ստորագրումից հետո Հայաստանն ու Ադրբեջանը կարող են դիմել ԵԱՀԿ-ին՝ Մինսկի խումբը լուծարելու խնդրանքով, ինչը կլինի բուն հակամարտության խորհրդանշական ավարտը։
ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը ստեղծվել է 1992թ.։ Նրան էր վստահվել Ղարաբաղյան հակամարտության բանակցություններում հիմնական միջնորդական դերը։ Մինսկի խմբում ընդգրկված են Գերմանիան, Իտալիան, Ֆինլանդիան, Շվեդիան, Բելառուսը, Թուրքիան, Հայաստանը և Ադրբեջանը։ Համանախագահում են Ռուսաստանը, ԱՄՆ-ն և Ֆրանսիան։ Ուկրաինայում պատերազմի սկզբից ի վեր խումբը փաստացի չի գործում համանախագահ երկրների միջև տարաձայնությունների պատճառով։
Սակայն բոլոր խնդիրների վերջնական լուծում պետք չէ ակնկալել. երկու երկրների հարևանությունն անխուսափելիորեն նոր խնդիրներ առաջ կբերի»։
Պայմանագրից դուրս քննարկվող հարցեր՝ սահմանազատում և հաղորդակցություն
«Սահմանազատման և սահմագծման գործընթացը տեղի է ունենում խաղաղության պայմանագրի տեքստի քննարկումից դուրս։ Եվ այստեղ որոշակի առաջընթաց է նկատվում։ Միաժամանակ լճացում է նկատվում տարածաշրջանային հաղորդակցությունների ապաշրջափակման հարցում։
Հայաստանը պնդում է, որ հաղորդուղիների ապաշրջափակումը պետք է տեղի ունենա հավասարության պայմաններով։ Իսկ Ադրբեջանը շարունակում է առաջ տանել, այսպես կոչված, «Զանգեզուրի միջանցքի» գաղափարը։
Խաղաղության պայմանագիրն անմիջանականորեն չի լուծի այս հարցերը, սակայն այն կարող է հիմք հանդիսանալ դրանց լուծման հարցում հետագա առաջընթացի համար»։
Ադրբեջանի ռազմավարությունը և հնարավոր աշխարհաքաղաքական սցենարները
«Ադրբեջանի համար խաղաղության պայմանագիրը կարևոր է որպես ներկայիս վիճակը պահպանելու գործիք։ Արցախի գրավումից և Հայաստանի կողմից այս տարածքը Ադրբեջանի կազմում ճանաչելուց հետո Բաքուն ձգտում է թղթի վրա ամրագրել իր ձեռքբերումները։
Դա նրան թույլ կտա փակել ղարաբաղյան հիմնախնդրին Հայաստանի մասնակցության հարցը, բայց ոչ բուն հարցը։ Արցախի հարցը չի կարող փակվել։ Այն բաց է կմնա, քանի որ կա ժողովուրդ և այս ժողովուրդն ունի իրավունքներ։
Սակայն աշխարհաքաղաքական անկայունության պայմաններում Ադրբեջանը չի շտապում։ Ալիևը, հնարավոր է, հույս ունի հետագայում ավելի բարենպաստ պայմաններ ստեղծվեն: Օրինակ՝ հասնել դրան, որ Հայաստանը հրաժարվի հետագայում միջազգային ատյաններ դիմելու իր իրավունքից, սահմանադրությունը փոխի Բաքվի ճաշակով կամ սահմանափակումներ մտցվեն ՀՀ արտաքին քաղաքականության և զենքի ձեռքբերման հարցում։
Նման պահանջները կարող են իրականություն դառնալ, եթե գլոբալ առանցքային խաղացողները, ինչպիսիք են ԱՄՆ-ն կամ Եվրոպան, կորցնեն հետաքրքրությունը տարածաշրջանի նկատմամբ, իսկ Ռուսաստանը ամրապնդի իր դիրքերը, երբ ազատվի ուկրաինական խնդրից:
Ավելին, հաշվի առնելով հենց Թրամփի մարտավարությունը, նա կարող է թույլ տալ, որ հարցերը լուծվեն ուժով և տարածաշրջանային խաղացողների ձեռքերով։ Ադրբեջանը կարող է օգտվել ստեղծված իրավիճակից և պահանջել միջանցք Մեղրիով։ Ռուսաստանն էլ, իր հերթին, վերադառնալով տարածաշրջան՝ կարող է Ադրբեջանի հետ տարբեր հարցերի շուրջ համաձայնության գալ՝ Հայաստանի շահերի հաշվին»։
Հայաստանի դիրքորոշումը
«Հայաստանը դիմադրում է ճնշմանը։ Հաղորդակցությունների ապաշրջափակման հարցը հանվել է խաղաղության պայմանագրից։
Միևնույն ժամանակ, Երևանը չի համաձայնում Ադրբեջանի պայմաններին ապաշրջափակման հարցում։ Այսինքն՝ Հայաստանի իշխանությունները հրաժարվում են ճանապարհներ տրամադրել, որոնք ՀՀ-բ չի վերահսկի, ինչպես պահանջում է Ադրբեջանը։
Բացի այդ, հայկական կողմը պաշտպանում է իր շահերը պայմանագրի երկու չհամաձայնեցված կետերով [միջազգային մարմիններից պահանջների հետ կանչում և սահմանին երրորդ երկրների ներկայացուցիչների ներկայությունից հրաժարում]։
Ինչ վերաբերում է սահմանադրությանը, ապա Հայաստանի իշխանությունները 7 տարի առաջ էին խոստացել սահմանադրական փոփոխություններ իրականացնել։ Բայց այս գործընթացը ձգձգվեց։ Եվ դա հնարավորություն տվեց Ադրբեջանին օգտագործել այդ հարցը ի շահ իրեն։ Ու այս պահին դեռ պարզ չէ, արդյոք Անկախության հռչակագրի հղումը կհանվի սահմանադրությունից»։
Հայաստանի Սահմանադրության առաջին նախադասությունում հղում կա 1990 թվականին ընդունված Անկախության հռչակագրին, որի առաջին պարբերությունում էլ հիշատակվում է 1989 թվականի դեկտեմբերի 1-ի «Հայկական ԽՍՀ-ի և Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորման մասին» Գերագույն խորհրդի և ԼՂ-ի Ազգային խորհրդի համատեղ որոշումը։
Ադրբեջանում դա համարում են տարածքային պահանջներ և պահանջում սահմանադրության փոփոխություն։ Մինչդեռ Հայաստանում կարծում են, որ մայր օրենքում փոփոխությունները ներքին խնդիր է։ Հիմա, երբ իշխանությունները կրկին խոսում են նոր սահմանադրության ընդունման մասին, ընդդիմությունը դա հայտարարում է Բաքվի պահանջների կատարում։
ՀՀ-Ադրբեջան խաղաղության պայմանագրի հեռանկարները
