«Արյուն, քրտինք, արցունքներ և կոմպետենտ կառավարում»․ ճգնաժամից Հայաստանի ելքի բանաձևը՝ քաղաքագետից
Հայաստանում սուր քաղաքական ճգնաժամ է, որն առաջացել է արցախյան երկրորդ պատերազմի հետևանքով։
Ի՞նչ է կատարվում Հայաստանում և ինչո՞ւ, ինչպե՞ս կարող է զարգանալ իրավիճակը, ի՞նչ տեղի ունեցավ ղարաբաղյան հակամարտության հետ, և ինչի՞ միջով պետք է անցնի Հայաստանը՝ ճգնաժամից դուրս գալու համար։
Իրավիճակի հանգամանալից վերլուծություն՝ Կովկասի ինստիտուտի տնօրեն, քաղաքագետ Ալեքսանդր Իսկանդարյանից։
«17+»-ը պահանջում է․ «Նիկոլ, հեռացիր»
Հետպատերազմյան քաղաքական ճգնաժամը Հայաստանում բնական գործընթաց է, պատերազմում կրած պարտության հուզական շոկը շարունակվում է։
Արցախի վերաբերյալ եռակողմ հայտարարությունը Հայաստանում տևական բողոքի շարժում է առաջացրել, սակայն այն ցանցային, մասշտաբային չես անվանի։ Այն կարելի է համարել էլիտար բողոք, որը քաղաքականացվել է 17 տարաբնույթ ընդդիմադիր քաղաքական ուժերի կողմից։ Նրանց ժողովուրդը սկսել է անվանել «17+»։
Սակայն իրենց հանրահավաքները պոպուլյար և զանգվածային դարձնելու ընդդիմության փորձերը դեռևս անհաջողության են մատնվում մի շարք պատճառներով։
Պատճառներից մեկն այն է, որ ցույցերը զուտ քաղաքական են։ Առաջ են քաշվում այնպիսի խնդիրներ, ինչպիսիք է արտաքին քաղաքականությունը, արցախյան հակամարտությունը, Ադրբեջանի հետ սահմանների հետ կապված խնդիրների չկարգավորվածությունը։ Սակայն բացակայում է սոցիալական բաղադրիչը։
Ցույցերին, ի տարբերություն 2018 թ-ի հեղափոխության, հիմնականում տղամարդիկ են մասնակցում։ Դրանց շատ քիչ կանայք են գալիս, հիմնական մասնակիցները միջին տարիքի տղամարդիկ են։ Սա մարդկանց այն շրջանակն է, որոնք հետաքրքրվում են քաղաքականությամբ, ում համար կարևոր է քաղաքականությունը։
Մյուս պատճառը ֆալստարտն է։ Ընդդիմությունը պարզապես ստիպված եղավ գլխավորել առաջացած հետպատերազմյան բողոքի շարժումը։ Հիմա ձմեռ է, ցուրտ է և Նոր տարի։ Նման պայմաններում քչերն են փողոց դուրս գալիս։
Բացի այդ, կարգախոսները միայն բացասական են։ «Նիկոլ, հեռացիր»-ը 2018 թ-ի թավշյա հեղափոխության «Մերժիր Սերժին» կարգախոսի պատճենն է։ Ընդդիմությունը «հանուն ինչ-որ բանի» դրական ծրագիր չունի, այն «ինչ-որ բանի դեմ է»։
Խոչընդոտը հեռացնելն, իհարկե, կարևոր է, սակայն դա միջոց է, այլ ոչ թե նպատակ։ Եթե ես պատի մեջ անցք եմ բացում, դա անում եմ ինչ-որ բանի համար՝ պատուհան, դուռ դնելու։ Պաշտոնանկ անել ներկայիս կառավարությանը՝ ինչի՞ համար։ Ո՞րն է նպատակը։ Հետո ի՞նչ ենք անելու։ Այն խանգարո՞ւմ է։ Այո։ Սակայն ինչի՞ն է խանգարում։
Եվ կրկին, եթե համեմատենք 2018 թ-ի հեղափոխության հետ, ապա այն ժամանակ դրական թեզեր էլ կային։
Դրանք ծայրահեղ պարզամիտ էին, անիրագործելի, հաճախ՝ ծիծաղաշարժ, բայց հաշվարկված՝ զանգվածների վրա աշխատելու տեսակետից։ Օրինակ՝ «բանկերը վարկերի փողերը չեն վերցնելու», «ճանապարհային ոստիկանությունն ու տեսախցիկները հաշվի չեն առնելու ճանապարհային երթևեկության խախտումները», իսկ «օլիգարխներն իրենց աշխատավարձերը ժողովրդին են տալու» և այլն։ Սակայն այդ ամենն ընկալվում էր որպես որոշակի նպատակ։
Իսկ այստեղ՝ Նիկոլին հեռացնենք՝ բա հետո ի՞նչ է լինելու։ Իսկ հետո լինելու է երկար և ծանր աշխատանք՝ երկիրը վերականգնելու և ինչ-որ արդյունքի հասնելու համար։ Այսպիսի կարգախոսներով շատ դժվար է մարդկանց մոտիվացնել ու համախմբել։
Հեղափոխությունից երկու տարի անց, երբ դրա արդյունքները չեն երևում, մարդիկ ևս մեկ հեղափոխության չեն ուզում մասնակցել։
Չեմ կարծում, թե նրանք շատ հրապուրված են ներկայիս իշխանություններով, և հազիվ թե սատարեն դրան, սակայն ընդդիմության առաջ քաշած նպատակների համար էլ փողոց դուրս գալու իմաստ չեն տեսնում։
«Արյունք, քրտինք և արցունքներ։ Առջևում դժվարություններ են»
Երկրորդ աշխարհամարտի սկզբին Անգլիայում վարչապետ ընտրվեց Ուինսթոն Չերչիլը։ Մեծ Բրիտանիայում նրա նկատմամբ վերաբերմունքը միանշանակ չէր, բայց նրան ընտրեցին՝ հասկանալով, որ պետությունը շատ բարդ և կրիտիկական վիճակում է, և նա է այն մարդը, որը կարող է երկիրն առաջնորդել։
Ընտրվելիս Չերչիլը հայտարարեց․ «Ես ոչինչ չեմ կարող խոստանալ բրիտանացիներին՝ միայն արյուն, քրտինք և արցունքներ։ Առջևում հսկայական դժվարություններ են»։
Ասել, թե մեզ պետության վերականգնման բարդ աշխատանք է սպասում, և այդպիսով մարդկանց արագ համախմբել՝ անհնար է։ Ընդդիմությունն այս մասին է խոսում ուղիղ կամ դա նկատի ունենալով։
Սակայն սա այն կարգախոսը չէ, որով հանրահավաքներին հավաքվածներին են համախմբում։ Չերչիլը ելույթ էր ունենում Լորդերի պալատի առաջ, այլ ոչ թե հասարակ բրիտանացիների։ Իսկ թե ում ձեռքերում է մեր «Լորդերի պալատը», գիտենք։
Մեզ կարող է սպասվել կամ հուգոչավեսյան վենեսուելացում, այսինքն՝ «իշխանության կոշտ առանցքի» կառուցում, կամ Հայաստանի համար ավանդական իրավիճակի վերադարձ, որը նախորդ իշխանությունների՝ հանրապետականների ժամանակ էր․ թույլ ընդդիմություն և թույլ իշխանություն։
Դա քիչ մարդկանց կողմից ընդունելի, թույլ լեգիտիմությամբ, փակ իշխանություն է և շատ տարաբնույթ, տարբեր նպատակներով և առանց որևէ արտահայտիչ, դրական ծրագրի ընդդիմություն։
Հայաստանի համար այս բավականին ստանդարտ իրավիճակն առկա է եղել 1992 — 2018 թթ-ին։
Հայաստանի «Լորդերի պալատում» քաղաքական ոչ մի կուսակցություն չկա
Ըստ Սահմանադրության՝ Հայաստանը խորհրդարանական երկիր է՝ կառավարման խորհրդարանական համակարգով։ Ու այս երկրում քաղաքական ոչ մի կուսակցություն չկա։ Իրեն քաղաքական հայտարարած կուսակցություններից ոչ մեկը՝ ո՛չ իշխող, ո՛չ ընդդիմադիր, իրականում դասական կուսակցություն չէ։ Իսկ խորհրդարանական համակարգը չի կարող գոյություն ունենալ առանց քաղաքական կուսակցությունների։
«Իմ քայլը», որի առաջնորդը Նիկոլ Փաշինյանն է, պաշտոնյաների արհմիություն է, որի շուրջ համախմբվել են իշխող էլիտային մոտ կանգնած գործարարների որոշ շրջանակներ։
Իսկ «17+» ընդդիմությանը կարելի է անվանել աջակցման անձնավորված խմբեր։ Դրանք ամեն ինչ են՝ բացի որևէ գաղափարախոսություն ունեցող ձևավորված կուսակցություններ լինելուց։ Այդ պատճառով էլ համակարգն անկայուն է։
Ստեղծված իրավիճակն այն բանի արդյունք է, որ Հայաստանում քաղաքական դաշտը միշտ «քաղհանվել» է, և ոչ ոք չի մնացել։
Հաշվեհարդար են տեսել և սղոցել, վերացրել են ձևավորված ուժեղ ընդդիմությունը, քաղաքական գործիչների ռոտացիայի համակարգը, իսկ քաղաքական կուսակցությունների համակարգը թողել են բարդ։ Մարդիկ դասական ճանապարհով կարիերա ստեղծելու և քաղաքական գործիչ դառնալու հնարավորություն չունեն: Նման իրավիճակում ով ասես անսպասելիորեն կարող է դուրս պրծնել և իշխանությունը վերցնել։
Կամ ցեղասպանություն և արտաքսում, կամ բանակցություններ արցախցիների հետ
Ներկայիս ճգնաժամի հիմնական պատճառն արցախյան երկրորդ պատերազմն է։ Պատերազմը դադարեցվել է, սակայն ղարաբաղյան խնդիրը որտեղ կար, այնտեղ էլ մնացել է։
Փոխվել է միայն ձևաչափը․ հակամարտությունը մի քիչ այլ, ավելի փոքր տարածքում է, ավելի քիչ բնակչությամբ և ռուս խաղաղապահներով շրջապատված։
Ադրբեջանի տարածքում՝ 86 հազար քառակուսի կիլոմետրից մոտ երեք հազարի վրա, որն այնքան էլ քիչ չէ՝ Հարավային Օսիայից մի փոքր քիչ, մարդիկ են ապրում, որոնք ոչ մի ադրբեջանական անձնագիր չեն պատրաստվում վերցնել։
Այդ մարդիկ Արցախի Հանրապետություն են հռչակել, որն ադրբեջանցիները չեն ճանաչում, բայց Ադրբեջանի իշխանությունն այդ տարածքի վրա չի տարածվում։ Ադրբեջանը չի կարող այնտեղ որևէ գործունեություն ծավալել, և այդ տարածքը չի կառավարվում Բաքվից։
Այդ տարածքի շուրջ երրորդ երկրի զինվորներ են կանգնած, որոնք այն զերծ են պահում ադրբեջանական իշխանության ազդեցությունից։ Իսկ սա նշանակում է, որ խնդիրը լուծված չէ։
Կան արցախցիներ, և կա այս իրավիճակը, որը երկար չի կարող շարունակվել։ Բայց ի՞նչ կարելի է դրա հետ անել։
Երկուսից մեկը․ սպանել այդ մարդկանց կամ արտաքսել, այսինքն՝ հարցը լուծել այնպես, ինչպես լուծեցին Հադրութում, Ջրականում կամ Քարվաճառում; և երկրորդ ճանապարհը՝ պայմանավորվել այդ մարդկանց հետ։
Բայց Ադրբեջանը չի կարող այդ բոլոր մարդկանց սպանել, գոնե մոտակա հինգ տարում, քանի որ այնտեղ ռուս խաղաղապահներ են կանգնած, և չի ուզում նրանց հետ պայմանավորվել։ Հետևաբար, խնդիրը մնում է չլուծված։
Հայ հասարակությունը պետք է սուբյեկտություն ունենա
Որպեսզի հայերը փորձեն լուծել այս խնդիրը, պետք է սուբյեկտություն ունենան, պետք է կառուցեն ինստիտուցիոնալ քիչ թե շատ գործուն պետություն։
Եվ այս խնդիրը դրված է ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ Լեռնային Ղարաբաղի հասարակության առաջ․ ստեղծել այնպիսի մեխանիզմներ, որոնք կօգնեն խնդիրը լուծել ի շահ Արցախում ապրող մարդկանց։ Եվ ոչ թե արտաքսման, ոչնչացման կամ սպանության ճանապարհով, այլ նրանց մասնակցությամբ իրենց ճակատագիրը որոշելու հարցում։
Միայն պետության գործառույթների, տարբեր, այդ թվում՝ բանակային կառույցների ինստիտուցիոնալ վերստեղծման միջոցով կարելի է սկսել պայքարել։ Ի դեպ, ներկայիս ընդդիմության տրամաբանությունն այս առանցքի մեջ է։ Ինչ եղել՝ եղել է, և եռակողմ հայտարարությունը չեղարկելը նոր պատերազմ կնշանակի, հնարավոր է, արդեն նաև Ռուսաստանի հետ։
Նախևառաջ, պետք է սուբյեկտություն ունենալ, իսկ ներկայիս հայկական պետությունը սուբյեկտություն չունի, հետևաբար, պետք է հեռացնել խոչընդոտը։
Ղարաբաղյան խնդիրը երկու կողմ ունի․ ադրբեջանական (տարածքային) և հայկական (հումանիտար)։
Ադրբեջանն ասում է․ տվեք մեզ Ղարաբաղն, այն մերն է։ Դուք մեզ պետք չեք, մեզ տարածքներն են պետք։ Սա տարածքային տրամաբանությունն է։
Իսկ հայկական մոտեցումը հետևյալն է․ Արցախը միայն տարածք չէ, այլ նաև մարդիկ, որոնք այնտեղ ապրում են։ Չի կարելի մարդկանց ճակատագիրը որոշել առանց այդ մարդկանց՝ սպանելով նրանց և չհարցնելով, թե ինչպես, որտեղ և ինչ ձևով են նրանք ուզում ապրել։ Խոսքը հումանիտար կողմի, մարդկանց ճակատագրի մասին է, որոնք նույն իրավունքներն ունեն, ինչ ցանկացած մարդ աշխարհի ցանկացած կետում։ Եվ սա հայկական կողմի տրամաբանությունն է։
Հետևաբար, այս երկու տրամաբանությունները բախվում են, իսկ որպեսզի երկրորդ՝ մարդկանց նկատմամբ վերաբերմունքի տրամաբանությունն աշխատի, նրանք պետք է սուբյեկտություն ներկայացնեն, և այն պետք է կառուցել։
Հակամարտության ձևաչափը
Նոյեմբերի 9-ի հայտարարությունը խաղաղության համաձայնագիր չէ։ Դա հրադադարի մասին հայտարարություն է, ինչ-որ մեխանիզմների ստեղծման, որպեսզի արյունահեղությունը չվերսկսվի։
Այդ հայտարարությունում ոչ մի տառ չկա ղարաբաղյան հակամարտության, Ղարաբաղի կարգավիճակի մասին, ոչինչ մանրամասնած չէ։ Հակամարտության կարգավորման ուղղությամբ հետագա զարգացումը հնարավոր է ցանկացած ձևաչափով՝ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ձևաչափից մինչև ձևաչափի բացակայություն։
Սակայն հակամարտությունն առանց բանակցային ձևաչափի վատ տարբերակ է, քանի որ բանակցությունները դրական են ազդում հակամարտության ընթացքի վրա։
Օրինակ՝ ՄԽ գաղափարի հիմքում փոխհամաձայնության միջոցով խնդրի լուծումն էր, և կարևոր չէր, թե ինչ փոխհամաձայնություն է, կարևոր էր, որ կարգավորման հասնեն ոչ թե կրակելով, այլ խոսելով։
Այլ բան է, որ Ադրբեջանը պատերազմից առաջ էլ չէր ուզում՝ հակամարտությունը փոխհամաձայնությամբ լուծվի, իսկ պատերազմից հետո առավելևս չի ուզելու։ Եվ սա բարդ է։
Մինսկի խումբն, անգամ եթե վերականգնի իր ձևաչափը, նախկինը չի լինելու, քաղաքական առումով չի լինելու, բայց իրավաբանորեն կարող է պահպանվել, նույնիսկ կատարվածից հետո։
Անգամ այն բանից հետո, երբ Ալիևը Բաքու ժամանած երկու համանախագահներին ոչ դիվանագիտական խոսքեր ասաց, թե «ի՞նչ եք եկել, ձեզ ոչ ոք չի կանչել»։ Նա սա ասաց հրապարակումների համար, իսկ ինքը հետո նրանց հետ բանակցել է, ընդ որում՝ առանձին։
Հետևաբար, միջոցներից մեկը ՄԽ վերականգնումն է։ Նման բան արդեն եղել է։ ՄԽ-ն մի քանի անգամ մահացել և վերածնվել է, պարզապես ոչ այս աստիճան, այսպիսի պատերազմ չէր եղել։
Կարող է նաև նոր ձևաչափ լինել։ Եվ որպեսզի այս նոր ձևաչափը գոյություն ունենա, պետք է կրկին հարցնել և հայերին, և ադրբեջանցիներին։ Իսկ նրանցից հարցնելու համար պետք է, որ նրանք ունենան սուբյեկտություն։
Ի՞նչ է սպասվում ապագայում
Այժմ էմոցիոնալ շոկ է, բայց դա կանցնի։ Պատերազմում պարտություն կրած երկրները բազմաթիվ են։ Վրաստանը երկու, նույնիսկ ավելի շատ անգամ նմանատիպ պարտություններ է կրել։ Հակամարտության լուծման հարցում նա հեռուն չի գնացել, բայց երկիրը շարունակում է գոյություն ունենալ։ Ադրբեջանը 26 տարի նման իրավիճակում ապրել է։ Աշխարհում չկան երկրներ, որոնք երբեք պարտություն չեն կրել։
Շոկից հետո կգա կատարվածի ընդունումը և իրավիճակի ռացիոնալացումը։
Եղանակները շատ տարբեր են․ պետական գործառույթների փլուզումից և քայքայումից, ինչպես դա տեղի ունեցավ Վրաստանում 90-ականների սկզբին Աբխազիայի հարցում կրած պարտությունից անմիջապես հետո, մինչև այդ գործառույթների վերականգնում և խնդիրների լուծման հարցում հետագա առաջխաղացում։ Այդ թվում՝ ղարաբաղյան խնդրի։
Սա հաղթահարելու համար անհրաժեշտ է ընդունել այն իրականությունը, որը կա, և շարունակել կառուցել այն հիմքերը, որոնք պետք են պետության կայացման համար։
Երկրի քաղաքացիների մոտ պետք է իրենց ընտրության համար պատասխանատվության զգացում հայտնվի։
Նիկոլ Փաշինյանն ու «Իմ քայլը» պատճառներ չեն, այլ այն իրավիճակի արդյունքը, որն ունենք։
Անկախության շարժման ամենասկզբում՝ 80-ականների վերջին — 90-ականների սկզբին, հայ հասարակությունում ինտելիգենտության պահանջ կար։ Այդ մարդիկ խելացի են, նրանք իշխանության կգան և մի բան կմտածեն, որն օգտակար կլինի մեր երկրի համար։
Հետո ամրության պահանջ կար՝ նախագհ Ռոբերտ Քոչարյանի նախագահության ժամանակ։ Հաստատուն, կռված, կոշտ Քոչարյանը կարող է տղամարդու պես խնդիրներ լուծել։
Այնուհետև կոնսենսուսի հակվածության պահանջ կար․ այնտեղ էլ, այստեղ էլ, մեզ էլ, ձեզ էլ, ինչ-որ կերպ կարող է գլուխ բերել, կարող է այնպես անել, որ լավ լինի, խնդիրը լուծվի։
2018 թ-ին անկեղծության պահանջ կար, և կարևոր չէր՝ գլուխ հանում են, թե չեն հանում, միայն թե ազնիվ լինեն։
Հազիվ թե ողջ մնամ մինչև ղարաբաղյան հակամարտության լուծման հասնելը, բայց կարծում եմ, կհասցնեմ տեսնել երկրում կոմպետենտության պահանջի ձևավորումը։
Եվ երբ կոմպետենտության պահանջ առաջանա, երբ մարդիկ սկսեն ընտրել ոչ թե ազնիվ կամ պարզապես կիրթ մարդու, այլ նրան, ով կարող է ինչ-որ բան անել «արյուն, քրտինք և արցունքներ» սկզբունքով, այդ ժամանակ էլ կսկսվի ազգի, պետության կերտման փուլը, որը կարող է ինչ-որ տեղ բերել։
Սակայն ժամկետը, որի ընթացքում հնարավոր է այդ փուլին հասնել, չափվում է ոչ թե տարիներով, այլ՝ սերունդներով։ Այն, ինչ տեղի է ունենում հիմա, սերնդափոխություն է՝ խորհրդայինից դեպի հետխորհրդային։
Մարդիկ, որոնք տարբեր առումներով խորհրդային փորձ չունեն, իսկ Փաշինյանն ու նրա թիմը նման փորձ չունեն, շատ բան պետք է սովորեն, փորձ ձեռք բերեն, ընթացքում կարող է նաև սայթաքեն, և դրա համար ժամանակ է պետք։
