Տարածքներ խաղաղության դիմաց. Ադրբեջանը կհրաժարվի՞ նոր պատերազմից
Սահմանագծում և սահմանազատում Տավուշում
Հայաստանն ու Ադրբեջանը սկսել են սահմանագծման և սահմանազատման գործընթացը։ Տավուշում, Հայաստանի հյուսիսային սահմանին արդեն հայտնվել են առաջին սահմանային սյուները։
Մոտ մեկ ամիս առաջ Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը սկսել էր նախապատրաստել բնակչությանը սպասվող տարածքային զիջումներին։
Երկու երկրների սահմանազատման հանձնաժողովների ապրիլի 19-ին ձեռք բերված պայմանավորվածության համաձայն՝ սահմանի ճշգրտման աշխատանքները սկսվել են Տավուշի մարզի «առանձին հատվածներից»։ Խոսքն այս պահին չորս ոչ անկլավային գյուղերի Ադրբեջանին հանձնելու մասին է։ Դրանք գտնվում են Հայաստանի վերահսկողության տակ 1990-ականների սկզբից։
Մոտակա հայկական բնակավայրերի բնակիչները կտրականապես դեմ են այս զարգացումներին։ Տարածքները հանձնելու դեպքում նրանց տների, հողատարածքների ու արոտավայրերի անմիջական հարևանությամբ կհայտնվեն ադրբեջանական մարտական դիրքեր։ Բացի այդ, Հայաստանը ստիպված կլինի այլընտրանքային ճանապարհով կապվել Վրաստանի հետ։
- Լուծո՞ւմ, թե՞ միակողմանի զիջում․ Երևան-Բաքու երկխոսություն սահմանազատման շուրջ
- «Նման սահմանազատումն Ադրբեջանի հետ արկածախնդրություն է»․ հայ քաղաքագետ
- Ինչո՞ւ են Բաքուն և Մոսկվան նորից հիշել նոյեմբերի 9-ի փաստաթուղթը
Ո՞ր տարածքները կկորցնի Հայաստանը
Այն, որ Հայաստանն ու Ադրբեջանը կանգնած են կարևոր որոշումներ կայացնելու շեմին, պարզ դարձավ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի՝ դեռ մարտին Տավուշի մարզի սահմանամերձ գյուղեր կատարած այցից հետո։ Հայաստանի կառավարության ղեկավարը հանդիպեց Ոսկեպարի և Կիրանցի բնակիչների հետ։ Նա ասաց, որ Կըզըլ Հաջիլի, Խեյրիմլի, Աշաղը Ասկիպարա և Բաղանիս Այրում գյուղերը, հավանաբար, պետք կլինի հանձնել Ադրբեջանին։
Ըստ Հայաստանի վարչապետի՝ դրանք ադրբեջանական բնակավայրեր են, որոնք անցել են Հայաստանի վերահսկողության տակ 90-ականների մարտերի արդյունքում։ Այժմ այստեղ ոչ ոք չի ապրում, մնացել են միայն տների ավերակները։
Միևնույն ժամանակ, Փաշինյանի խոսքով՝ եթե Հայաստանը հրաժարվի սահմանազատման գործընթացից և չվերադարձնի այս գյուղերը, ապա Ադրբեջանը նոր պատերազմ կսկսի.
«Եթե հրաժարվենք, դա նշանակում է, որ շաբաթվա վերջ պատերազմ է սկսվելու։ Եվ ես գիտեմ՝ ինչ է լինելու էդ պատերազմի վերջում։ Հետո, որ մի տեղ իրար տեսնենք՝ Երևանի Հանրապետության հրապարակում, դուք ինձ ասելու եք՝ մենք գյուղացի ժողովուրդ ենք, մենք էդքան ինֆորմացիա չունեինք, բայց դու էդքան տեղեկություն ունեիր, բա դու ի՞նչ էիր ասում»։
Փաշինյանի այս հայտարարությունը վրդովմունքի ալիք բարձրացրեց երկրի ներսում։ Պարզ դարձավ, որ 2020 թվականի պատերազմից ավելի քան երեք տարի անց Հայաստանը դեռ չի վերականգնել իր պաշտպանունակությունը։ Եվ երկրի իշխանությունները պատրաստ են գնալ ցավալի զիջումների՝ ամեն գնով նոր ռազմական գործողություններից խուսափելու համար։
Վերջին իրադարձությունները ևս մեկ անգամ ապացուցեցին նաև այն, որ Ադրբեջանը չի հրաժարվել իր հավակնություններից և մտադրություններից՝ առանց որևէ փոխզիջման հասնել առավելագույն արդյունքի, կորզել ամեն հնարավորն ու անհնարը։
Որոշ ժամանակ անց երկու երկրների սահմանազատման հանձնաժողովները պաշտոնապես հայտարարեցին, որ ընդունել են որոշումը, որի մասին նախազգուշացրել էր Փաշինյանը։
Առաջին անգամ հակամարտող կողմերը պայմանավորվեցին, թե ինչպես է անցնելու երկրների միջև սահմանն ինչ-որ հատվածում։ Եվ Հայաստանի վարչապետն արձանագրեց՝ «առաջին անգամ ՀՀ-ն ու Ադրբեջանը [բանակցային] սեղանի շուրջ հարց են լուծել»։
«Այս գործընթացում Հայաստանի Հանրապետությունը ստանում է սահմանների սահմանազատման և անվտանգության հետ կապված ռիսկերի նվազեցում»,— պնդում են վարչապետի աշխատակազմից։ Բայց այս հայտարարությունը Տավուշի բնակիչներին վստահություն չի ներշնչում։
Սահմանազատման հանձնաժողովների որոշման հրապարակումից անմիջապես հետո նրանք բողոքի ակցիաներ սկսեցին և փակեցին Հայաստան-Վրաստան մայրուղին։ Նրանց միացել են ակտիվիստներ Երևանից, ինչպես նաև ընդդիմադիր որոշ պատգամավորներ։
Մարդիկ պահանջում են հրաժարվել 4 գյուղերը հանձնելու մտադրությունից։ Նրանց անհանգստացած են, որ սահմանը փոխելու դեպքում իրենց տները մի քանի տասնյակ մետր հեռավորության վրա կլինեն ադրբեջանական զինուժի դիրքերից։ Ասում են՝ չեն ցանկանում ապրել ադրբեջանցի զինվորականների նշանառության տակ։
Վարչապետի աշխատակազմը փորձում է ցուցարարներին բացատրել, որ Բաքուն համաձայնել է սահմանազատմանը 1991 թվականի Ալմա-Աթայի հռչակագրի համաձայն։ Եվ դա բշանակում է՝ Ադրբեջանը պատրաստ է ճանաչել Հայաստանի սահմանները ԽՍՀՄ փլուզման պահի դրությամբ։
Ավելին, իշխանություններն ասում են, որ 4 գյուղերից, որոնք Երևանը պատրաստվում է հանձնել Ադրբեջանին, Հայաստանի փաստացի վերահսկողության տակ է միայն 2,5-ը։ Մնացած տարածքները դե ֆակտո վերահսկվում են Ադրբեջանի կողմից։
Փոքր տարածքներ, բայց հսկայական խնդիրներ
Առաջին հայացքից կարող է թվալ, որ չորս ամայի գյուղերի տարածքները մեծ գին չէ խաղաղության համար։ Իսկ Հայաստանի կառավարության ղեկավարը հայտարարում է, որ սա իսկապես ադրբեջանական հողեր են։
Սակայն գյուղերի կորուստը Հայաստանի համար որոշակի խնդիրներ է առաձացնում։ Նախ, դա կբերի երկու երկրների մարտական դիրքերի տեղակայման փոփոխության։ Հայաստանը կկորցնի շահեկան դիրքեր։ Եվ դա կարող է կարևոր դեր խաղալ ադրբեջանական զինուժի՝ դեպի Հայաստան առաջխաղացման դեպքում, եթե հակամարտությունը շարունակվի։ Այն, որ դա հավանական է, գիտակցում են և Հայաստանի իշխանությունները։
«Սահմանազատումը չի երաշխավորում անվտանգություն, բայց հարցը հասցեագրելուց հրաժարումը երաշխավորում է անվտանգային սպառնալիքների շարունակաբար մեծացում և այս բացասական երաշխիքը նախ պետք է չեզոքացնենք»,- ասում է Փաշինյանը։
Մարտական դիրքերի փոփոխությունը կբերի նաև նրան, որ անպաշտպան հայկական բնակավայրերը, օրինակ՝ Ոսկեպար և Կիրանց գյուղերը, կհայտնվեն թիրախի դերում։ Եթե այժմ խաղաղ բնակիչների տները ադրբեջանական զինուժի դիրքերից բաժանված են մի քանի կիլոմետր տարածքով, ապա սահմանի փոփոխությունից հետո հեռավորությունը կնվազի մինչև մի քանի տասնյակ մետր։
Սակայն զիջումների դեմ հիմնական փաստարկը Վրաստանի հետ կապի կորուստն է։ Հենց վիճելի գյուղերի տարածքով՝ ընդ որում մի քանի հատվածներում, անցնում է Հայաստանը Վրաստանի հետ կապող մայրուղին։ Այս ճանապարհով երթևեկությունն ապահովելու համար իշխանությունները ստիպված են լինելու շրջանցիկ ճանապարհ կառուցել։ Իսկ դա բավականին խնդրահարույց է այս լեռնային տեղանքում։
Ի՞նչ են ասում գյուղացիները
Նիկոլ Փաշինյանի Ոսկեպար և Կիրանց այցից անմիջապես հետո հայկական լրատվամիջոցներում և տելեգրամյան ալիքներում տեղեկություն հայտնվեց, որ տեղի բնակիչները սառն են ընդունել վարչապետին։
Փաշինյանի այցը Ոսկեպար կարծես ապագա խնդիրների ազդարար դարձավ, մարդկանց զայրացրեց և մտահոգեց։ Նրա հեռանալուց հետո տղամարդիկ ամեն օր հավաքվում էին գյուղի կենտրոնում մռայլ դեմքերով, որ քննարկեն իրավիճակըմ հասկանան՝ ինչ է հնարավոր անել։
Նրանք իրենց անհամաձայնությունն արտահայտեցին իրադարձությունների զարգացման այս սցենարին մինչև սահմանազատող հանձնաժողովների որոշումը։
«Իշխանությունները փորձում են այնպես ներկայացնել իրավիճակը, թե իբր նախագահ Քոչարյանն էր դեռ պատրաստվում տարածքները փոխանցել Ադրբեջանին։ Ով ինչ էր ուզում անել նախկինում, մեզ համար բոլորովին կարևոր չի։ Հիմա սա մեր գյուղի և ամբողջ Հայաստանի խնդիրն է։ Եթե դա տեղի ունենա, էս տարածքում ապրող տղամարդիկ բոլորը էլի մնալու են, բայց մեր երեխեքը չեն մնալու։ 20 տարի հետո էլ գյուղ չի լինելու»,— ասում է Ոսկեպարի բնակիչ Կարեն Պապյանը։
Նա վստահ է, որ Հայաստանը տարածքային զիջումների չպիտի գնա՝ չնայած նոր պատերազմի սպառնալիքին, որի մասին խոսել էր Փաշինյանը.
«Եթե ադրբեջանցիները բնակեցնեն այդ տարածքները, մեզ համար բացարձակապես անիմաստ կլինի մնալը։ Դրա համար մենք պետք է մեր ասածը պնդենք մինչև վերջ։ Եթե Փաշինյանը որոշել է ինչ-որ բան հանձնել Ադրբեջանին, թող ինքն ու իր պատգամավորները հավաքվեն ու գնան հանձնվեն Ադրբեջանին»։
Ոսկեպարի մեկ այլ բնակիչ՝ Սերժիկ Հակոբյանը, նախընտրում է չխոսել վարչապետի հետ հանդիպման մասին.
«Եթե եկել եք մեր կարծիքը հարցնելու, ուրեմն իմացեք՝ բոլորս նույն կարծիքն ունենք։ Պետք չէ ոչինչ տալ Ադրբեջանին: Մեր տարածքներն էլ հիմա գտնվում են Ադրբեջանի վերահսկողության տակ։ Թող փոխանակեն»։
Գյուղի բնակիչները մի քանի պատերազմ են տեսել։ Նրանցից շատերը կամ նրանց որդիները մասնակցել են մարտերին։ Չնայած պատերազմի սարսափներին, նրանք ասում են, որ հիմա էլ պատրաստ են զենքը ձեռքներին բանակի հետ միասին պաշտպանել իրենց գյուղի գոյության իրավունքը։
Ի՞նչ կստանա Հայաստանը
Տարածքների և միջպետական ավտոճանապարհի նկատմամբ վերահսկողության կորստի հնարավորությունը նյարդայնացնում է Հայաստանի ողջ բնակչությանը։ Դատելով իշխող թիմի ելույթներից՝ պարզ է դառնում՝ չկան երաշխիքներ, որ զիջումներից հետո Հայաստանի սահմաններին վտանգ չի սպառնա և խաղաղություն կհաստատվի։ Սա հաստատել է նաև անձամբ վարչապետ Փաշինյանը.
«Այս հատվածնրում [Տավուշի մարզում] սահմանազատումը և դրա արդյունքների իրականացումը երաշխավորո՞ւմ է արդյոք անվտանգություն։ Չի երաշխավորում։ […] Իսկ Տավուշի մարզի նշյալ հատվածում սահմանազատումը և դրա արդյունքների իրագործումը երաշխավորո՞ւմ է արդյոք, որ Ադրբեջանը կպահի սահմանազատումը շարունակելու տրամաբանությունը և կվերադարձնի մեր ավելի քան երեք տասնյակ գյուղերի կենսական նշանակության տարածքները։ Չի երաշխավորում։ Բայց նշված հատվածում սահմանազատում իրականացնելուց հրաժարվելը երաշխավորում է, որ Ադրբեջանը չի վերադարձնի մեր գյուղերի կենսական նշանակության տարածքները։ Եվ այս նեգատիվ երաշխիքը նախ պետք է չեզոքացնել»։
Լեռնային Ղարաբաղում 44-օրյա պատերազմից հետո Ադրբեջանի Զինված ուժերը մի քանի անգամ խորացել են Հայաստանի ինքնիշխան տարածք։ Այս սրացումների հետևանքը երկու կողմից հարյուրավոր զոհերը և Հայաստանի տարածքային կորուստներ էին։ Ամիսներ առաջ երկրի իշխանությունները արդեն բացահայտ հայտարարեցին, որ այս ներխուժումների արդյունքում երկիրը կորցրել է տասնյակ գյուղերի տարածքների մի մասը։
Քաղաքագետ Ռուբեն Մեհրաբյանն ուշադրություն է հրավիրում այն փաստի վրա, որ Ադրբեջանն իրեն դիրքավորում է որպես միայն պահանջող կողմ, իսկ Հայաստանը՝ որպես զիջող։ Բայց սցենարը, երբ Երևանը, սահմանազատման և սահմանագծման սկզբունքների համաձայն, կվերադարձնի Բաքվի բոլոր տարածքները, բայց իր հողերը հետ չի ստանա, պետք է բացառել.
«Խոսքը գնում է այն համայնքապատկան տարածքների մասին 31 բնակավայրի, որտեղ բնակավայրերը Հայաստանի վերահսկողության տակ են, սակայն այդ տարածքների մի մասը՝ տարբեր համամասնությամբ, գտնվում են Ադրբեջանի վերահսկողության ներքո։ Բայց այս պահին իրավիճակն այնպիսին է, որ Ադրբեջանը նման պրոբլեմի գոյությունը չի ճանաչում»։
Անկլավները՝ որպես կորուստների շղթայի շարունակություն
Տավուշի մարզի չորս գյուղերը պատմության միայն մի մասն են։ Ադրբեջանը պահանջում է դրանք վերադարձնել անհապաղ։ Բայց Արցախյան երկրորդ պատերազմից հետո Ադրբեջանը ժամանակ առ ժամանակ խոսում է նաև անկլավների վերադարձի մասին։
Ադրբեջանի փոխվարչապետ Շահին Մուստաֆաևը մարտի 9-ին ասել է, որ Հայաստանի հետ սահմանազատման և սահմանագծման գործընթացի շրջանակներում պետք է լուծվի «4 էքսկլավային գյուղերն ազատելու հարցը»։
Հայտարարության մեջ հիշատակվում են Յուխարի Ասկիպարա և Քյարքի՝ հայկական բնակեցված Վերին Ոսկեպար և Տիգրանաշեն գյուղերը, ինչպես նաև Սոֆուլուն և Բարխուդարլուն, որտեղ ոչ ոք չի ապրում։
Ադրբեջանն էլ վերահսկում է հայկական Արծվաշեն անկլավը։
Հայաստանն ու Ադրբեջանը մի քանի տարի շարունակ ակտիվ քննարկել են անկլավների թեման։ Այս ընթացքում առաջարկվել է հարցի լուծման մի քանի տարբերակ։ Հայաստանի համար ամենաընդունելին տարածքների փոխանակումն է։
Բայց՝ հաշվի առնելով բանակցային գործընթացի տրամաբանությունը, կարելի է ենթադրել, որ Բաքուն չի համաձայնի դրան։ Ամենայն հավանականությամբ, ինչ-որ պահի Երևանը ստիպված կլինի հրաժարվել նաև այս չորս գյուղերից, ինչը հղի է Հայաստանի համար լրացուցիչ խնդիրներով։
Եթե իշխանությունները զիջումների գնան և հրաժարվեն չորս անկլավներից, Հայաստանը կկորցնի ևս մեկ միջպետական ճանապարհ։ Այս դեպքում այն, որը կապում է Իրանի հետ։ Պաշտոնական Երևանի համար սա կլինեն առաջին կորուստները՝ կրած խաղաղ բանակցությունների արդյունքում։
Նյութը պատրաստվել է Լուրերի փոխանակման ռուսալեզու մեդիցանցի (Медиасеть) աջակցությամբ
Հետևեք մեզ — Facebook | Youtube | Telegram
Սահմանագծում և սահմանազատում Տավուշում
