Ռուսաստանցիների երկրորդ հոսքը Հայաստան․ ռիսկերը՝ փոքր երկրի համար
Ռուսաստանցիների երկրորդ հոսքը Հայաստան
Սեպտեմբերի 21-ից, ՌԴ նախագահի կողմից մասնակի մոբիլիզացիայի մասին որոշման ստորագորումից հետո, կտրուկ ակտիվացել է Ռուսաստանի քաղաքացիների ներհոսքը՝ Հայաստան: Միայն սեպտեմբեր ամսվա ընթացքում Հայաստան է եկել 132 հազար ռուսաստանի, որոնցից 128 հազարն արդեն լքել է երկիրը: Սակայն ներհոսքն այս պահին էլ շարունակվում է։
2022-ի հունվար-օգոստոս ամիսներին տարբեր ճանապարհներով Հայաստան մուտք է գործել 654 648 ՌԴ քաղաքացի, դուրս եկել՝ 615 808-ը: Երկրում մնացածների թիվը կազմել է շուրջ 39 հազար մարդ: Սա մեծ թիվ է համարվում փոքր երկրի համար, ինչպիսին Հայաստանն է։
Փորձագետները կարծում են, որ այս թվի աճը կարող է հանգեցնել աղքատության ցուցանիշի բարձրացման, նաև քաղաքական և անվտանգային ռիսկեր առաջացնել։
Փորձագիտական կարծիք․ քաղաքագետն ու տնտեսագետն այն մասին, թե ինչո՞վ է տարբերվում սեպտեմբերյան ներհոսքը տարեսկբին Հայաստան տեղափոխվածներից, ի՞նչ ռիսկեր և հեռանկարներ կարող են արդյունքում առաջանալ:
- Դոլարը շարունակում է գահավիժել․ Հայաստանում իրավիճակի մասին՝ մարդկանց պատմություններով
- «Հայաստանն անկախանում է Ռուսաստանի ճիրաններից»․ կարծիք
- «Հայ-ռուսական հարաբերություններում ճգնաժամի էլեմենտներ կան»․ կարծիք
- Ռուսաստանցիները Հայաստանում․ ինչո՞ւ են գալիս, ինչպե՞ս են իրենց այստեղ զգում և արդյո՞ք երկար կմնան
Հոսքերի առանձնահատկությունները. «գաղափարականներն» ու «զորակոչից խուսափողները»
Քաղաքագետ Էդվարդ Անտինյանը` առաջին հոսքը գնահատելով «գաղափարական, մրցունակ, ինտելեկտուալ ապրանք արտադրող» մարդկանց խումբ, վերջին հոսքով եկածներին դիտարկում է որպես «զորակոչից փախչողներ» ու զուգահեռներ տանում.
«Երկրորդը խուճապահար փախչողների հոսքն է: Սա այն մարդիկ չեն, որոնք գաղափարապես պատերազմին դեմ էին և ասացին՝ ոչ, մենք այս եղբայրասպան պատերազմին չենք մասնակցի ու հեռացան երկրից: Երկրորդ հոսքը որակական կազմով էականորեն տարբերվում է առաջինից: Վերջիններիս համար միևնույն է՝ ո՞ւր գնալ: Կարևորը, որ կարողանան անցնել ոչ վիզային ռեժիմով որևէ երկիր»:
Տնտեսագետ Նաիրի Սարգսյանի գնահատմամբ՝ երկու հոսքերի գլխավոր տարբերությունը վճարունակության մակարդակն է.
«Եթե ժամանակին ռուս-ուկրաինական պատերազմի ֆոնին Հայաստան էին ժամանում հիմնականում բիզնեսով հետաքրքրված մարդիկ, ապա հիմա ժամանում են առավելապես ծառայությունից խուսափողները, այդ թվում ՌԴ քաղաքացի հանդիսացող մեր հայրենակիցները, ովքեր ժամանակին արտագաղթել են ՀՀ-ից: Այս առումով, այս հոսքի վճարունակությունը, կարծում եմ, համեմատելի չէ առաջին ներհոսքի ֆինանսական ապահովվածության հետ»:
Տնտեսական ռիսկեր. աղքատության մակարդակի աճ
Մասնագետների դիտարկմամբ՝ թե՛ առաջին, թե՛ երկրորդ հոսքերի դեպքում տնտեսությունը կարող է շահել մի քանի առումներով. Ռուսաստանի քաղաքացիների միջոցով ինչ-որ չափով կլրացվի շինարարության ոլորտում առկա մասնագիտական պահանջարկի բացը, որոշակի աշխուժություն կնկատվի սպասարկման, հյուրընկալության ծառայությունների մատուցման ոլորտում:
Սրան զուգահեռ, սակայն, գրանցվող գնաճը անշարժ գույքի, բնակարանների վարձակալության ու առաջին անհրաժեշտության ապրանքների ոլորտում, էականորեն հարվածել է տեղացիների գրպանին:
Հայաստան տեղափոխվող ռուսաստանցիների գերակշիռ մասը տեղակայվել է մայրաքաղաք Երևանում, որտեղ գրանցվող թանկացումները շղթայական էֆեկտով տարածվում են նաև մարզերում։ Իսկ դա բացասաբար է ազդում առանց այն էլ աղքատության բարձր ցուցանիշ ունեցող մարզային բնակչության կենսամակարդի վրա:
«Եթե Երևանում որոշակի բիզնեսների կամ տնտեսական որոշակի հատվածի վարձատրության չափերը կարող են ավելանալ՝ գնաճին զուգընթաց, ապա նույնը չենք կարող ասել մարզերի մասին: Այսինքն, ստացվում է, որ փոքր քաղաքներում, գյուղերում մենք կունենանք եկամուտների նույն մակարդակի պայմաններում ծախսերի ավելացում, իսկ դա կարող է բերել հավելյալ աղքատացման»,— կարծում է տնտեսագետ Նաիրի Սարգսյանը:
«Այս առումով, բնական է, որ այս ներհոսքերը հարվածելու են անապահով շերտին։ Որովհետև, ի վերջո, տունը վարձակալության տալիս է նա, ով ազատ տուն ունի, բնակարանը վաճառում է նա, ով ժամանակին կարողացել է գնել այն: Արդյունքում, ունենք իրավիճակ, երբ հարուստներն ավելի են հարստանում, աղքատնեն՝ ավելի են աղքատանում, իսկ միջին շերտը երկրում բարակում է: Եվ մեր ամենամեծ պրոբլեմը սոցիալական նման շերտավորումն է»,— հավելում է քաղաքագետ Էդվարդ Անտինյանը:
Բիզնես ոլորտի ռիսկերն ու կառավարության անելիքը
Չնայած երկու հոսքերի բովանդակային առանձնահատկություններին, մասնագետները գնահատմամբ՝ դրանց արդյունքում երկիրը տնտեսապես կշահի միայն այն դեպքում, եթե կառավարությունն իրականացնի տնտեսության զարգացմանն ուղղված ճիշտ քաղաքականություն:
«Կառավարությունը պետք է այս ժամանակավոր աշխուժության արդյունքում հավաքագրված հավելյալ հարկերն ուղղի բացառապես տնտեսության արտադրական ճյուղերի ու գյուղատնտեսության զարգացմանը, որպեսզի մենք կարողանանք դիմակայել կանխատեսվող պարենային ճգնաժամին»,— ասում է տնտեսագետ Նաիրի Սարգսյանը:
«Կառավարությունը շատ լուրջ անելիք ունի թե՛ վերահսկիչ, թե՛ կարգավորիչ ֆունցիաների կիրառման առումով: Եթե պետություն փող է մտնում, մենք շահում ենք ընդհանուր: Հիմա պետք է մտածել, թե ինչպե՞ս անենք, որ այդ ընդհանուրը բաշխվի, պրոյեկտվի բոլորի վրա: Կառավարությունը պետք է ջանքեր գործադրի, որ եկած փողը նպատակին ծառայի, որ արտադրություններ ու աշխատատեղեր ստեղծվեն, աշխատավարձեր բարձրացվեն: Ոչինչ, եթե այդ ամենի ֆոնին նաև ապրանքների գնաճ լինի: Ի վերջո, մենք դժգոհում ենք ոչ թե ապրանքների բարձր գնից, այլ՝ աշխատավարձերի, թոշակների, նպաստների ցածր չափից»,— կարծում է քաղաքագետ Էդվարդ Անտինյանը:
Իսկ այն բիզնեսները, որոնք առկա ակտիվ հոսքերից ոգևորված խոշոր վարկային միջոցներ կներգրավեն բիզեսների ընդլայնման կամ հիմնման համար, առաջիկայում տնտեսական ծանր վիճակում կարող են հայտնվել: Այս մասին զգուշացնում է տնտեսագետ Նաիրի Սարգսյանը․
«Ձեռնարկատերերը շատ արագ արձագանքում են օրվա ծառայությունների վաճառքի պահանջարկին: Օրինակ, կարող են բանկերից վարկեր ներգրավել և նոր սրճարաններ, ռեստորաններ հիմնել, հանրակացարանային կամ տարածքների վարձակալության բիզնեսներ հիմնել: Ռուսական հոսքի՝ երկրից հեռանալու դեպքում այդ բիզնեսմենները կարող են ունենալ լուրջ խնդիրներ, ընդհուպ մինչև բիզնեսի համար ներգրավված վարկերի հետվերադարձելիության, բիզնեսները կորցնելու մասով»:
Փորձագետի խոսքով՝ նման ռիսկերը գործարարների համար կհասցվեին նվազագույնի, եթե կառավարությունն ունենար երկրի տնտեսական զարգացման հստակ հայեցակարգ, կառուցվածք, տեսլական․
«Քանի որ կառավարության կողմից ուղղորդում չկա, տնտեսության առաջիկա 5 տարիների կանխատեսում չի իրականացվում, ինչի արդյունքում կկառուցվեին տնտեսության ճյուղերը, բիզնեսն արձագանքում է օրվա պահանջարկին»:
Բիզնեսի ոլորտում առկա ռիսկերը, տնտեսագետի կարծիքով, առավելապես սրված են՝ պայմանավորված հայ-ադրբեջանական սահմանի լարվածությամբ: Նա չի բացառում, որ սահմանային լարվածությունների պարագայում թե՛ տեղի, թե՛ այլ երկրներից ՀՀ-ում ներդրված բիզնեսները սկսեն մտածել դրանք այլ, ավելի հեռանկարային երկներ տեղափոխելու մասին․
«Երբ երկիրը լինում է անկանխատեսելի, իսկ ապագան՝ մշուշոտ, բիզնեսները, բնականաբար, նախընտրում են գտնել ավելի կանխատեսելի ու կայուն երկրներ: Բիզնեսը միշտ գնում է շահի հետևից: Այս պահին ձեռնտու է, կմնան Հայաստանում: Վաղն ավելի ձեռնտու, ավելի հարմարավետ ու ապահով երկրներ կլինեն՝ կգնան»։
Նաիրի Սարգսյանը շեշտում է՝ նման գործընթացների դեպքում երկրի տնտեսությունը կարող է ունենալ ծանր հետևանքներ:
Քաղաքական ռիսկերը
Հարցը դիտարկելով քաղաքական տեսանկյունից, Էդվարդ Անտինյանը կարևորում է Ազգային անվտանգության համակարգի արդյունավետ աշխատանքը․
«Մենք պետք է վստահ լինենք, որ այդ մարդկանց ներուժը չի օգտագործվի ՀՀ-ում ներքաղաքական ապակայունացում առաջացնելու նպատակով։ Հայաստանն այս առումով առանց այն էլ խոցելի է. մենք ունենք ռուսական բազա, մեր շատ-շատ ռազմավարական տնտեսական օղակներ տրվել են ՌԴ-ին։ Եվ այդ տնտեսական օբյեկտները տարիներ շարունակ դարձել են քաղաքական լծակներ ՌԴ-ի ձեռքում՝ ընդդեմ Հայաստանի»:
2022 թվականի հունվար-հունիս ամիսներին Հայաստանում կացության կարգավիճակ է ստացել 1059 ՌԴ քաղաքացի: Ընդ որում, նրանցից 802-ը ստացել են մշտական, 257-ը՝ ժամանակավոր կացության կարգավիճակ:
Քաղաքացիություն ստացալ ցանկացողների թիվը ևս գնալով աճում է:
«ՀՀ քաղաքացիություն ստանալու հետաքրքրվածությունը 2022թ.-ին աննախադեպ աճել է և այն, վերջին 30 տարիների կտրվածքով, կունենա ամենաբարձր ցուցանիշը քաղաքացիության ձեռք բերման, ինչպես նաև բնակության տեղափոխվելու հարցով»,— հայտնում է Սփյուռքի գործերի գլխավոր հանձնակատարի գրասենյակի հայրենադարձության հարցերի պատասխանատու Հովհաննես Ալեքսանյանը:
Քաղաքագետ Էդվարդ Անտինյանը ՀՀ քաղաքացիության համար դիմող ռուսաստանցիների թվաճը համարում է ահազանգ, որը, ավելացմանը զուգահեռ, կարող է վերածվել իրական վտանգի․
«Սա կարող ենք այս պահին դիտարկել որպես ահազանգ, թեև լուրջ վտանգ, որպես այդպիսին, այսօր ես դեռ չեմ տեսնում: Այդուհանդերձ, չեմ բացառում, որ մեծ քանակով ռուսների ՀՀ քաղաքացիություն ստանալը ինչ-որ պահի կարող է դառնալ վտանգավոր, առավել ևս, որ այստեղ պարարտ հող կա՝ ի դեմս ռուսամետների: Հայկական պարարտ հող՝ ռուսներին ծառայելու։ Այդ ծառայությունն էլ ստանալու համար խոշոր ֆինանսական ռեսուրսներ են ներդրվում։
Եթե անգամ դրանք մասնավոր բիզնեսներ են, ՌԴ-ն ունի բոլոր լծակները, որպեսզի վերջիններս անրաժեշտության դեպքում կատարեն ՌԴ քաղաքական պատվերները: Այս ամենի ֆոնին դրսից եկած մարդկանց միջոցով անկայունություն ստեղծելն առանձնապես բարդ չէ: Մենք պետք է շատ ավելի զգոն լինենք»:
Ներհոսքը պետք է դառնա կառավարելի՝ պետական մակարդակով
Հայ փորձագետների դիտարկմամբ՝ առկա ակտիվ հոսքերի կառավարության կողմից վերահսկվելու, ուղղորդվելու դեպքում կարելի էր ունենալ ռուսաստանցիների առավել համաչափ բաշխվածություն՝ դեպի մարզեր։ Ինչը կնպաստեր նաև մարզերի տնտեսական աշխուժացմանը: Դա, սակայն, չի արվում, ըստ վերլուծաբանների, մեկ պատճառով․կառավարությունը չունի Երևանի բեռնաթափման ու մարզերի զարգացման հստակ իրականացվող ծրագիր, որն այսօր կկարողանար պրոյեկտել նաև դրսից եկածների վրա:
«Եթե կառավարությունն ունենար այդ նպատակային, հեռահար ծրագիրը, հիմա կուղղեր դրսից եկածների տեղաբաշխելուն, ուղղորդելուն: Հատկապես այս երկրորդ հոսքով եկածների համար, որոնց զգալի մասը ՌԴ փոքր քաղաքներից ու գյուղերից են, այդքան էական չէ, Երևանում կապրեն, թե այլ տեղ: Եթե մարդն իր հետ մեծ գումարներ չի բերել, չի եկել, որ այստեղ ներդրումներ անի, այլ ուղղակի եկել է, որ ապահով վայրից աշխատի, ուղղորդման դեպքում միգուցե մեծ հաճույքով գնա ու աշխատի մարզերից, գյուղական բնակավայրերից»,— ասում է քաղաքագետ Էդվարդ Անտինյանը:
«Եթե կառավարությունը պատրաստված լիներ տարածքային համաչափ զարգացման ծրագիրը կյանքի կոչելուն, ապա այս պահին մենք արդեն իսկ կունենայինք նաև ներհոսքի բաշխվածություն: Բայց գոնե այժմ կառավարությունն օր առաջ պետք է սկսի զբաղվել մարզերի աշխուժացմամբ։ Նոր շենքեր պետք է կառուցի, ենթակառուցվածքները բարելավի, արտադրություններ հիմնի: Հակառակ պարագայում մենք ստիպված կլինենք ունենալ գերբեռնված Երևան։ Հակառակ դեպքում միայն Երևանում բնակֆոնդի ու բիզնես տարածքների անբավարար քանակը կստիպի ռուսներին մտածել մարզեր տեղափոխվելու մասին»,— կարծում է տնտեսագետ Նաիրի Սարգսյանը:
Ռուսաստանցիների երկրորդ հոսքը Հայաստան
