Ղարաբաղյան շարժում. «ազատության ձգտումից մինչև դրա կորուստ»
Ղարաբաղյան շարժման 35-ամյակը
Հայաստանի փորձագիտական շրջանակները վերլուծում են, թե ինչի է հանգել «ղարաբաղյան շարժումը», որը սկսվել էր ուղիղ 35 տարի առաջ։ 1988 թվականի փետրվարի 12-ին Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզում տեղի ունեցավ առաջին հանրահավաքը։ Փետրվարի 20-ին ԼՂԻՄ Ժողովրդական պատգամավորների խորհրդի արտահերթ նիստում որոշվեց միջնորդություն ներկայացնել Հայաստանի և Ադրբեջանի Գերագույն խորհուրդներ՝ ԼՂԻՄ-ը Հայաստանին փոխանցելու խնդրանքով։
Բաքվի պատասխանը կոշտ էր։ 1988 թվականի հունիսի 13-ին Ադրբեջանական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի նախագահությունը կտրականապես մերժեց «բավարարել Լեռնային Ղարաբաղի հայ բնակչության խնդրանքը»։ Իսկ ՀԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը դրանից երկու օր անց «համաձայնություն տվեց ԼՂԻՄ-ը Հայկական ԽՍՀ կազմ մտցնելուն»։ 1988 թվականի հուլիսին ԼՂԻՄ ժողովրդական պատգամավորների խորհուրդը հայտարարեց «Ադրբեջանական ԽՍՀ կազմից Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի դուրս գալու մասին»։
Ղարաբաղյան շարժմանը բացասաբար արձագանքեցին նաև Ադրբեջանում, ազգամիջյան անկարգություններ սկսվեցին։ 1988 թվականի փետրվարի 27-29-ը Սումգայիթում հայերի ջարդը բրիտանացի փորձագետ Թոմաս դե Վաալը անվանել է «զանգվածային բռնության առաջին բռնկումը ժամանակակից խորհրդային պատմության մեջ»։ 1990 թվականի հունվարի 13-ից մինչև հունվարի 20-ը ջարդերը կրկնվեցին Բաքվում։ 1992 թվականին սկսվեց ղարաբաղյան պատերազմը, որի ակտիվ փուլը տևեց երկու տարի։
Ղարաբաղյան շարժման մասնակիցների հուշերը, ինչպես նաև քաղաքագետ Անդրիաս Ղուկասյանի և քաղաքական մեկնաբան Նաիրա Հայրումյանի կարծիքը դրա առանձնահատկությունների մասին։
Մարգարիտա Քարամյան, Ղարաբաղյան շարժման մասնակից ԼՂ-ում
«Շարժման երկրորդ օրն արդեն օրագիր էի պահում՝ օրով, ժամով։ Մոտ մեկ ամիս գրի էի առնում այն ամենը, ինչ տեղի էր ունենում։ Նկարագրում էի բոլոր իրադարձությունները՝ շուրջօրյա հանրահավաքներ, առաջնորդների՝ Արթուր Մկրտչյանի, Էմիլ Աբրահամյանի ելույթները։ Նրանք ներկաներին բացատրում էին 20-րդ դարասկզբի Կովկասյան բյուրոյի որոշման էությունը, թե ինչու որոշեցին Լեռնային Ղարաբաղը թողնել Ադրբեջանի կազմում՝ չնայած այնտեղ ապրող հայերի ընդվզմանը։ Խոսում էին ԽՍՀՄ սահմանադրության կետի մասին, ըստ որի՝ ԼՂԻՄ-ը կարող է անջատվել Ադրբեջանից և ինքնուրույն որոշել իր հետագա ճակատագիրը։ Մարդկանց բացատրում էին ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքը։
Իմ օրագրում նկարագրել եմ նաև, թե ինչպես հանրահավաքի առաջին գիշերը ոստիկանության շրջանային վարչության պետ Արմեն Իսագուլովը եկավ Հադրութ։ Նա զգուշացրեց ցուցարարներին, որ եթե նրանք անմիջապես չցրվեն, առավոտյան ժամը 4-ին իրենց դեմ կկիրառվի արցունքաբեր գազ, որն օգտագործվում է ցույցերը ցրելու համար։ Նրանք ցանկանում էին ցրել բոլորին՝ առաջնորդներին ձերբակալելու և շարժումը գլխատելու համար։ Կանայք շրջապատեցին առաջնորդներին, կանգնելով առաջին շարքերում, որպեսզի ոստիկանները չկարողանան մոտենալ նրանց։
Իսկ Սումգայիթում հայերի ջարդերից հետո այլևս օրագրի հավես չկար։ Երբ Արթուր Մկրտչյանը դարձավ ԼՂ ղեկավար, խնդրեց իրեն տալ օրագիրը գիրք գրելու համար։ Արթուրը մահացավ, օրագիրն էլ կորավ։
Այդ ժամանակ՝ խորհրդային կարգերի պայմաններում հանրահավաքի բոլոր մասնակիցներին և հատկապես կազմակերպիչներին սպասվում էր դաժան պատիժ։ Հիշում եմ՝ մի անգամ ցույցից հետո Արթուր Մկրտչյանն ինձ ասաց. «Հեռու գնա, դու փոքր երեխա ունես, մեզ արևոտ Մագադանն է սպասում [նկատի ունի կալանավայրը Ռուսաստանի հյուսիսում]»։
Մեր ռոմանտիկ զգացմունքները՝ ազատություն, հպարտություն, արժանապատվություն, միախառնվում էին մեր ծնողների համար վախի զգացումի հետ։ Իսկ նրանք անհանգստանում էին մեզ համար, քանի որ լավ էին հիշում ստալինյան ռեպրեսիաները։
Հանրահավաքներին կանայք էլ էին մասնակցում։ Բոլորը երազում էին ապրել յուրայինների մեջ, ազատորեն ուղևորվել Երևան՝ չվախենալով, որ ադրբեջանցիներն իրենց կճնշեն գնացքներում։ Նրանք ցանկանում էին խոսել իրենց մայրենի լեզվով, լսել իրենց ժողովրդական երաժշտությունը։
Բայց մարդիկ գիտակցում էին, որ ոչ ոք հեշտությամբ իրենց ազատություն չի տա։ Եվ մենք անցանք շրջափակման, զրկանքների, սովի, ցրտի, դեղերի բացակայության միջով։ Միայն թե դա չէր վախեցնում մարդկանց, որոնք երբեք էլ առանձնապես հարմարավետ պայմաններում չէին ապրել։ Ազատության համար պայքարը, այդ էյֆորիան պատել էր բոլորին»։
Մեսրոպ Հարությունյան, Ղարաբաղյան շարժման մասնակից Հայաստանում
«29 տարեկան էի, երբ սկսվեց շարժումը։ Ես այն ժամանակ ապրում էի Մեղրիում։ Լրագրող եմ, տեղեկություն ստացանք, որ Երևանում հանրահավաքներ են։ Եվ մենք՝ երեք ընկերներ, որոշեցինք գնալ Երևան՝ իմանալու, թե ինչ է կատարվում իրականում և տեղեկացնելու մեր ընթերցողներին։ Իսկ երբ վերադարձանք Մեղրի, այնտեղ էլ հանրահավաքներ սկսվեցին։ Աստիճանաբար շարժումը ընդգրկեց Հայաստանի բոլոր մարզերը, սկսվեցին գործադուլները։
Պետական անվտանգության կոմիտեն ուշադրությամբ հետևում էր, թե ով ինչ է անում, ում հետ է հանդիպում, ամեն ինչ վերահսկվում էր։ Իսկ ժողովրդին խաղաղեցնելու համար Կենտկոմից մարդիկ էին եկել, իրավիճակը պայթյունավտանգ էր, քանի որ մեր շրջանում նաև ադրբեջանցիներ էին ապրում։ Իշխանությունները մտավախություն ունեին, որ բախումներ կլինեն։ Կոմկուսը մարզեր էր ուղարկում մարդկանց, որ կոչեր անեինհանրահավաքներ չանել։
Ստեղծվեցին տարբեր խմբեր. ոմանք իրենց ուժն ուղղում էին, ինչպես այն ժամանակ էին ասում՝ «քաղաքակիրթ պայքարին», մյուսները հսկում էին սահմանի ռազմավարական բարձունքները, օդում լարվածություն էր տիրում։
Ես այն ժամանակ աշխատում էի Մեղրու շրջանային թերթում, կար որոշակի ազատություն, մարդիկ իրենց հոդվածներն էին բերում՝ ամեն մեկն իր հայացքներով։ Հավատարիմ կոմունիստները գրում էին, որ պետք է դադարեցնել հանրահավաքները, «կուսակցությունը կզբաղվի» այդ հարցով»։
Անդրիաս Ղուկասյան, քաղաքագետ
Ղարաբաղյան շարժման առանձնահատկությունները
«Ղարաբաղյան շարժումը սկսվեց խորհրդային շրջանում և, ըստ էության, վերաբերում էր Անդրկովկասում խորհրդային հանրապետությունների տարածքային վերակազմավորմանը։ Շարժման քաղաքական նպատակների մեջ չէր մտնում Հայաստանի անջատումը ԽՍՀՄ-ից։ Բայց երբ Խորհրդային Միությունում տեղի ունեցան գլոբալ քաղաքական փոփոխություններ, իրավիճակը սկսեց այլ կերպ զարգանալ։
Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը ԽՍՀՄ միակ տարածքն էր, որտեղ չեղարկվեց Կոմունիստական կուսակցության գործունեությունը։ Սա աննախադեպ դեպք էր, երբ ամբողջությամբ արգելվեցին բնակչության քաղաքական և քաղաքացիական իրավունքները։ ԽՄԿԿ Կենտկոմի այս որոշումը կայացվեց 1989 թվականին ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի կողմից սահմանված արտակարգ դրության հետ կապված, որն այդպես էլ չչեղարկեցին։
1989 թվականից ի վեր Լեռնային Ղարաբաղում խախտվել է, մինչ օրս էլ խախտվում է մարդու իրավունքների հռչակագրի հիմնարար սկզբունքը` նախ Խորհրդային Միության, ապա Ադրբեջանի կողմից:
Ըստ էության, տեղի ունեցավ պետությունների փոփոխություն։ Ինչ վերաբերում է Լեռնային Ղարաբաղի տարածքին, փոխվեց իրավական ռեժիմը։ Խորհրդային Միությունը հստակեցնում էր ինքնավարությունների իրավունքները և ճանաչում ինքնավարությունների ինքնորոշման իրավունքը։ ԽՍՀՄ-ից միութենական հանրապետության անջատման դեպքում ինքնավար մարզերը և հանրապետություններն իրավունք ունեին ինքնուրույն որոշել իրենց կարգավիճակի հարցը՝ ԽՍՀՄ օրենսդրությանը համապատասխան։ Բայց նախկին Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի տարածքում ձևավորված նոր պետությունը՝ Ադրբեջանի Հանրապետությունը, չճանաչեց Լեռնային Ղարաբաղի որևէ իրավունք»։
Ազատության կորուստ
«Ղարաբաղյան շարժումը հասավ իր նպատակին, ինչն արտահայտվեց ԼՂՀ հռչակմամբ։ Բայց 2020 թվականի պատերազմում կրած պարտությունից հետո կարելի է ասել, որ Արցախի ժողովրդի համար սկսվել է նոր, ամենադժվար փուլը՝ ազատության կորուստը։
Արցախն այսօր, ըստ էության, շրջափակված է և օկուպացված։ ԼՂՀ տարածքի մի մասը օկուպացված է ադրբեջանական զորքերի կողմից, մյուս մասը գտնվում է ռուսական զորքերի վերահսկողության տակ։
Արցախը կորցրեց իր ազատությունը, այն խլեցին ուժով, իսկ Հայաստանը չկարողացավ պաշտպանել նրան այդ ագրեսիայից։ Այժմ հասարակությունը պատանդ է, իսկ շրջափակումը, որն Ադրբեջանը սկսել է անցյալ տարվա դեկտեմբերի 12-ին, անազատության դրսևորում է։ Սա Արցախի քաղաքական ճակատագրի ամենաբարդ փուլերից մեկն է։ Բայց սա վերջը չէ, քանի որ մարդիկ չեն պատրաստվում հրաժարվել իրենց իրավունքների համար պայքարից»։
Նաիրա Հայրումյան, քաղաքական մեկնաբան
Բոլշևիկների որոշումը
«Ղարաբաղյան շարժման ակտիվ փուլը սկսվել է 1988 թվականին, բայց գործընթացն ինքնին սկսվել է 1920-ականներին։ Ճիշտ է, այն պասիվ էր ու մշտապես ճնշվում էր խորհրդային իշխանությունների կողմից։ Ղարաբաղյան հակամարտությունը զարգանում էր տոտալիտար խորհրդային պետության պայմաններում, որտեղ կարծիքի, ինչ-որ դիրքորոշման արտահայտումը, առավել ևս՝ ազգային-ազատագրական, ընկալվում էր որպես հանցագործություն և խստագույնս պատժվում։
Բայց 1987 թ․-ին Գորբաչովի հայտարարած «պերեստրոյկայի» [վերակառուցում] գործընթացի մեկնարկից հետո բոլոր լատենտ հարցերը սկսեցին աստիճանաբար ջրի երես դուրս գալ։ Եվ առաջինն ու ամենավառը ղարաբաղյան շարժումն էր։ Ոչ թե որևէ հատուկ կազմակերպվածության շնորհիվ, այլ այս շարժման անհերքելի փաստական և իրավական հիմքերի պատճառով։
1988 թ․-ին սկսեցին ավելի բաց խոսել իրավական հիմքերի մասին։ Մարդիկ սկսեցին ավելի ազատ մտածել։ Չկար պատճառ 1923 թ․-ին բոլշևիկների կողմից թուրքական կառավարության հետ համատեղ գործած սխալը չուղղելու համար։
Շարժման դեմ որևէ փաստարկի բացակայությունը ապացուցեց Ադրբեջանը, որը Սումգայիթի ջարդերից ու ռազմական ուժի կիրառումից բացի այլ բան չկարողացավ հակադրել»։
Դե ֆակտո վերամիավորում Հայաստանի հետ
«35 տարիների ընթացքում Ղարաբաղյան շարժումը փոխել է պարադիգմը։ 1994 թվականին, երբ հայկական կողմը հաղթեց Ադրբեջանի կողմից պարտադրված պատերազմում, տեղի ունեցավ փաստացի տարածքային վերամիավորում։ Մինչ այդ Հայաստանի և Արցախի միջև կապ չկար, ինչը շատ խնդրահարույց էր, քանի որ առանց աշխարհագրական կապի քաղաքական կապն ավելի դժվար է դառնում։
Հայկական կողմը որոշակիորեն հանգստացավ՝ նպատակին հասել էր, ֆիզիկական վերամիավորումը տեղի էր ունեցել։ Դրանից հետո արդեն սկսվեցին միջպետական բնույթի գործընթացները, մեկնարկեց օրենսդրության, կենսաթոշակային համակարգերի, ֆինանսական համակարգի ներդաշնակեցումը։
Այս փաստացի վերամիավորումը փորձեցին օրինականացնել նաև միջազգային մակարդակով։ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի շրջանակներում ողջ գործընթացը գնում էր սրան։ Մինսկի գործընթացների իմաստը Արցախի ինքնորոշման իրավունքի ճանաչումն ու Հայաստանի հետ ֆիզիկական կապի ապահովումն էր։
Ղարաբաղյան հակամարտությունը միշտ տարբերվել է վրացական և մոլդովական ճգնաժամերից, որտեղ համաշխարհային հանրությունը պահանջում էր վերականգնել Վրաստանի և Մոլդովայի, իսկ Ղրիմից հետո՝ Ուկրաինայի տարածքային ամբողջականությունը։
Լեռնային Ղարաբաղի դեպքում նման միանշանակ պահանջ չկար։ Տարածքային ամբողջականության հետ մեկտեղ հակամարտության կարգավորման հիմնարար սկզբունքներից էր ինքնորոշման իրավունքը և Լեռնային Ղարաբաղի ֆիզիկական կապի ապահովումը Հայաստանի հետ։ Այդ անհրաժեշտությունը ոչ մեկի կողմից չի վիճարկվել և մինչ օրս չի վիճարկվում, այդ թվում՝ 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարությամբ, որը ներառում է Լաչինի միջանցք հասկացությունը»։
Ռուսաստանի էքսպանսիոնիզմը
«Ռուսաստանի իշխանությունները երկար ժամանակ խոսում էին այն մասին, որ ղարաբաղյան խնդիրը կարելի է լուծել՝ Հայաստանն ու Ադրբեջանը վերադարձնելով Խորհրդային Միություն, որտեղ միջպետական սահմանների փոխարեն կլինեն վարչական սահմաններ, ինչպես նախկինում էր։
Ռուսաստանի հավակնությունները գագաթնակետին հասան, երբ մեկնարկեցին Բելառուսում անկարգությունները և 2020 թվականի Ղարաբաղյան պատերազմը։ Եվ պատահական չէ, որ այն ավարտվեց Արցախ ռուսական զորքերի մուտքով, եռակողմ հայտարարությամբ, որը արգելափակում էր համաշխարհային հանրության միջամտությունը ղարաբաղյան խնդրին։ Մինչև հիմա ոչ մի միջազգային կազմակերպություն չի կարողացել մտնել Ղարաբաղ և տեղում ծանոթանալ իրավիճակին»։
Շտապողականությունը կբերի ձախողման
«Ուկրաինական պատերազմի մեկնարկով արտաքին կոնյունկտուրան փոխվել է, և արդեն կարելի է ասել, որ նորից փոխվելու է ղարաբաղյան շարժման պարադիգմը։ Այն կփոխվի ուկրաինական ճգնաժամի լուծման իրավական հիմքերը որոշելուց հետո։ Այս սխեման կհետագծվի և կտեղափոխվի հետխորհրդային այլ ճգնաժամերի վրա։ Եվ ահա, թե որքանով այդ սկզբունքները կարտացոլվեն ղարաբաղյան հարցում, կախված է հայկական կողմից, որի իշխանությունները ներկայումս վարում են ոչ բավարար չափով մտածված քաղաքականություն։
Այս շտապողականությունը՝ մինչև հետխորհրդային հակամարտությունների կարգավորման գլոբալ սխեմայի մշակումը Ադրբեջանի հետ խաղաղության պայմանագիր կնքելու ցանկությունը, կարող է հանգեցնել նրան, որ ղարաբաղյան խնդիրը մնա և լուծվի ռուս-թուրքական ընկերական նեղ շրջանակում։ Ինչպես եղել է մինչև հիմա»։
Ղարաբաղյան շարժման 35-ամյակը
