Կեղծ լուրերը Ադրբեջանում Ղարաբաղյան հակամարտության և Հայաստանի վերաբերյալ

Ադրբեջանական լրատվամիջոցներում տարածված ապատեղեկատվության վերլուծություն Արցախյան հակամարտության և Հայաստանի վերաբերյալ։ Ուսումնասիրությունն իրականացրել է Սամվել Մարտիրոսյանը, Երևան, Հայաստան:

Ադրբեջանցի հեղինակի կողմից կատարված համանման հետազոտությանը կարելի է ծանոթանալ այստեղ

Հետազոտության մասին

1990-ականների սկզբին, ռազմական ակտիվ գործողությունների փուլի մեկնարկից ի վեր հայ-ադրբեջանական հակամարտությունը տարբերվում է ռազմական առճակատման՝ տեղեկատվական պատերազմով ուղեկցվելու հանգամանքով, ընդ որում, այն մասամբ ներկայանում է ապատեղեկատվության ստեղծմամբ ու տարածմամբ։ Երկու կողմերն էլ զբաղվել են այդպիսի գործունեությամբ, թեև նրանց կողմից կիրառվող կոնկրետ գործիքները և արշավները միմյանցից բնույթով տարբերվում են։

Սույն հետազոտության նպատակն է առաջարկել տեղեկատվության ստուգման մեթոդներ ֆեյսբուքյան զանգվածային հաղորդակցության պայմաններում։ Երևանում և Բաքվում հետազոտողները գործածել են փաստերի ստուգման տարբեր մեթոդներ և ուսումնասիրել են մի շարք տիպային տեղեկատվական լցոնումներ, որոնք հագեցած էին ապատեղեկատվության այս կամ այն տարրերով։

Այստեղ որպես օրինակ բերված են քեյսեր՝ դեպքեր, որոնք կապված են ռազմական իրադրության երեք լուրջ սրացումների հետ․ 2016թ․ ապրիլին՝ չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հետ շփման գծում, 2020թ․ հուլիսին՝ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանին և 2020թ․ սեպտեմբերի 27-ից նոյեմբերի 10-ը տևած Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի ընթացքում։

Բոլոր դեպքերում և հատկապես 2020թ․ աշնանը տեղի ունեցան լուրջ ռազմական բախումներ, որոնց արդյունքում երկու կողմերն էլ բազմաթիվ զոհեր ունեցան։ Բոլոր իրադարձություններն ուղեկցվում էին ինտենսիվ տեղեկատվական պատերազմով։

Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ ռազմական գործողությունների ակտիվ փուլում ֆեյք լուրերը հաճախ ստեղծվում էին գիտակցաբար՝ պետական քարոզչամեքենայի կողմից։ Նույնքան հաճախակի էլ դրանք հեղինակում էին լրագրողները, որոնք շփոթում էին իրենց մասնագիտությունը ագիտատորների աշխատանքի հետ։ Բացի այդ, լինում էին դեպքեր, երբ ապատեղեկատվության աղբյուրը հստակ հատկորոշելը դժվար էր, և կար հավանականություն, որ արդյունքում պարզապես «փչացած հեռախոսի» պես մի բան է ստացվել։

Ներկայումս կեղծ լուրերը հիմնականում տարածվում են սոցիալական ցանցերով։ Սակայն հենց այստեղ էլ հաճախ կարելի է գտնել մտաշահարկային (մանիպուլյատիվ) նյութերի բացահայտմանը և հերքմանը օգնող տեղեկություն։ Սոցիալական ցանցերի ներկայիս օգտատիրական հանրույթը հաճախ կարող է օգնել հետազոտողին՝ գտնելով անհրաժեշտ բնօրինակները, տրամադրելով անհրաժեշտ լուսանկարներն ու տեսանյութերը։ Այսպիսի օգնությունը կարևոր օժանդակություն է հետազոտողի համար՝ ի լրումն նրա կողմից կիրառվող բազմապիսի տեխնիկական միջոցների։

Սույն հետազոտության ընթացքում կիրառվել են տեքստերի, լուսանկարների և տեսանյութերի ճանաչման մեթոդներ, քանի որ ժամանակակից կեղծ լուրերը հիմնականում մուլտիմեդիական բնույթի են։

Փորձագետների մեծ մասը 2020թ․ աշնանը տեղի ունեցած Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմը համարում է աննախադեպ՝ հաշվի առնելով տեղեկատվական տիրույթում քարոզչական հարձակումների մասշտաբները։ Կեղծ լուրերը հայտնվեցին այնպիսի քանակությամբ, որ դժվար էր դրանք առանձնացնել իրական ռազմական ամփոփագրերից։

Բաքվում և Երևանում հետազոտողների արած ուսումնասիրություններում կիրառվում է հեղինակների կողմից ընտրված տերմինաբանությունն ու տեղանվաբանությունը։

Տեսակետ Հայաստանից

Խնդրի նախապատմությունը

Արցախյան պատերազմը զինված հակամարտություն է հայերի և ադրբեջանցիների միջև, որը 1991-1994 թթ․ տեղի է ունեցել նախկինում Ադրբեջանի կազմում գտնվող Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի և դրա հարակից տարածքում։ Պատերազմն ավարտվել է հրադադարի ստորագրմամբ, սակայն փոխհրաձգությունները պարբերաբար շարունակվում էին։

Հայերով բնակեցված Արցախի Հանրապետությունը գոյություն ունի որպես դե ֆակտո անկախ հանրապետություն, սակայն չի ճանաչվել աշխարհի ոչ մի պետության, այդ թվում՝ Հայաստանի կողմից։ 

Ադրբեջանն Արցախն ու դրա հարակից տարածքները, որոնք գրավվել են պատերազմի ընթացքում, օկուպացված է համարում և պահանջում է վերադարձնել։ Հակամարտության կարգավորման շուրջ միջազգային միջնորդությամբ բանակցություններն արդյունք չեն տվել։

1990-ականների սկզբին տեղի ունեցած իրադարձություններից հետո լայնամասշտաբ ռազմական գործաղությունների առաջին բռնկումը տեղի է ունեցել 2016թ․ ապրիլի 6-ին և պատմության մեջ գրանցվել է որպես «Ապրիլյան պատերազմ» կամ «Քառօրյա պատերազմ»։

2020թ․ հուլիսին Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանին բախումներ տեղի ունեցան։

2020թ․ սեպտեմբերի 27-ից նոյեմբերի 10-ը տեղի ունեցած լայնամասշտաբ ռազմական գործողությունները պատմության մեջ գրանցվել են որպես «Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմ»։ Այս ընթացքում երկու կողմերն էլ ունեցել են ութ հազարից ոչ պակաս զոհ, իսկ անհետ կորածների որոնումները այս հոդվածի հրապարակման պահին էլ դեռ ընթացքի մեջ են։

Զինադադարի մասին պայմանավորվածությունը ներառել է մի քանի հիմնական կետ՝ Լեռնային Ղարաբաղին կից մի քանի շրջանների վրա ադրբեջանական վերահսկողության վերադարձ, ռուս խաղաղապահների մուտք տարածաշրջան և հայ զինվորականների դուրսբերում, ռազմագերիների փոխանակում և փախստականների վերադարձ։

Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ հակամարտությունն առաջին իսկ օրվանից ընթացել է նաև տեղեկատվական դաշտում։ Երկու կողմերն էլ գործի են դրել քարոզչության և հակաքարոզչության տարբեր մեթոդներ։

Հակամարտության սկզբում դա առավել հաճախ արվում էր հանպատրաստից։ Ավելի ուշ, պատերազմից հետո, համացանցի զարգացման փուլում, հակամարտությունն արդեն ընթանում էր տարբեր ֆորումներում կատաղի պայքար մղող կիբերակտիվիստների «պարտիզանական» խմբավորումների մակարդակում։

Արդեն իսկ 2000-ականների սկզբին արձանագրվել են հայ և ադրբեջանցի հաքերների ձեռնարկած առաջին լուրջ կիբերհարձակումները։

Առաջին լուրջ մենամարտը հայկական հաքերական «Լիազոր» խմբի և ադրբեջանական «Greene Revenge» խմբի միջև ծավալվեց 2000թ․ սկզբին, որի արդյունքում ժամանակավորապես շարքից դուրս էին բերվել երկու երկրների՝ գործնականում բոլոր կայքերը (անշուշտ, այդ ժամանակահատվածում համացանցը դեռևս մեծ զարգացում չէր ապրել)։

Պատերազմի առիթը դարձավ հայկական սփյուռքի ներկայացուցիչների կողմից ստեղծված կայքը, որը տարածում էր Ադրբեջանի իշխանություններին նսեմացնող անցանկալի տեղեկություններ։

Բայց սա մի ժամանակահատված էր, երբ հաքերները և քարոզչությամբ զբաղվողներն ի հայտ էին գալիս ինքնաբուխ կերպով և չէին կառավարվում որևէ մեկի կողմից։ Տեխնոլոգիաների զարգացումը, հակամարտության ընթացքում պետության դերի հզորացումը հանգեցրին երկու կողմերի մոտ տեղեկատվական անվտանգությամբ, քարոզչությամբ և հակաքարոզչությամբ զբաղվող հատուկ կառույցների ձևավորմանը։ Ադրբեջանում պետական քարոզչամեքենայի ստեղծումը սկսվել էր դեռևս 2000-ականների սկզբին, իսկ Հայաստանում այդ ամենին սկզբում լուրջ չէին մոտենում, սակայն արդեն 2009թ․ ընդունվեց տեղեկատվական անվտանգության հայեցակարգը։

Վերջին տարիներին երկու երկրներում տեղեկատվական պատերազմների նկատմամբ տարբեր մոտեցումներ են նկատվել։

Ադրբեջանը գնաց ուղղահայաց առանցքով կառավարման ճանապարհով, տեսադաշտից աստիճանաբար անհետացան պարտիզանական խմբերը, իսկ երկրի մեդիա ալիքները գրեթե ամբողջովին կառավարելի դարձան։ Արդյունքում ձևավորվեց հստակ վերահսկելի և օպերատիվ գործող, ավելի շուտ՝ խորհրդային մոդելը հիշեցնող կառույց։

Հայաստանում գնացին հիբրիդային մոդելի ստեղծման ճանապարհով, որը ենթադրում է պետական և ազատ խմբերի ինտեգրում մեկ միասնական ցանցում, որի գործառնական շրջանակում ներառված է ողջ տեղեկատվական դաշտը։

Ղարաբաղյան հակամարտության համատեքստում 2016թ․ ապրիլին տեղի ունեցած ռազմական գործողությունները և 2020թ․ հուլիսին Տավուշի մարզում հայ-ադրբեջանական սահմանին տեղի ունեցած բախումները ցույց տվեցին, թե ինչպես են գործում այդ երկու մոդելները։

Տավուշյան բախումները լուրջ անակնկալ էին, քանի որ սովորաբար Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանին գործը լուրջ ռազմական գործողությունների չէր հասնում, և միևնույն է՝ հիմնական լարվածությունը մշտապես ղարաբաղյան և ադրբեջանական զինված ուժերի միջև շփման գծի երկայնքով էր։

Այնուամենայնիվ, մարտական ստորաբաժանումների միջև բախումները, որոնք ըստ էության մեկ շաբաթից մի քիչ ավելի տևեցին, անմիջապես հանգեցրին շատ կտրուկ և ինտենսիվ տեղեկատվական պատերազմի, որի ընթացքում կիրառվեցին ինչպես հաքերային հարձակումներ, այնպես և քարոզչական մեթոդներ։

Բացի այդ, համացանցում հայտնվել էր բավականին մեծ ծավալի կեղծ տեղեկատվություն։ Ապատեղեկատվությունը տարածվել էր բոլոր հնարավոր եղանակներով՝ մեդիայից մինչև սոցիալական կայքեր, Ֆեյսբուքից մինչև Ինստագրամ, Թվիթերից մինչև «WhatsApp»-ի խմբեր։

Չնայած քանակապես և որակապես բազմապիսի ու մեծ ծավալի մտաշահարկային տեղեկատվության առկայությանը՝ տեղեկատվական այս պատերազմի մեկնարկը տրվել էր շատ ավելի վաղ, իսկ այս նպատակով սոցիալական ցանցերի ակտիվ գործածությունը նկատելի էր արդեն իսկ 2016թ․ ապրիլյան բախումների ընթացքում։

Ապրիլյան մարտական գործողությունները սկսվեցին 2016թ․ ապրիլի 2-ին և ակտիվորեն շարունակվեցին մոտավորապես 4 օր, թեև մինչև ապրիլի վերջը դեռ իրավիճակը շարունակում էր լարված մնալ. բախումները մի քանի հարյուր կյանք խլեցին։

Իրադարձությունները սկսվել էին ադրբեջանական զինված ուժերի՝ հյուսիսային և հարավային ուղղությամբ ղարաբաղյան զինված ուժերի սահմանապահ դիրքերի ուղղությամբ անակնկալ հարձակմամբ։ Արդեն առավոտյան ակտիվ բախումներ էին ընթացնում շփման գծի ողջ երկարությամբ՝ զինված ուժերի բոլոր տեսակների ներգրավմամբ։

Ադրբեջանական ուղղահայաց կառավարումը առաջին սխալը և շեղումը թույլ տվեց հակամարտության սրման հենց առաջին օրը։ Տեղեկատվական ոլորտն արձագանքեց հետևյալ կերպ․ ադրբեջանական մամուլը մինչև կեսօր ոչինչ չէր հաղորդում, այնինչ Հայաստանում արդեն ռեպորտաժներ էին տրվում ռազմական գործողությունների մասին։

Ամեն ինչից դատելով՝ հենց հստակ ուղղահայաց հարաբերություններն էին, որ թույլ չտվեցին ադրբեջանական մամուլին իրավիճակը լուսաբանող որևէ թողարկում իրականացնել, իսկ զինվորականները չգիտեին՝ ինչպես նկարագրել նախնական պլանով չընթացած զարգացումները։

Այնուամենայնիվ, արդեն օրվա վերջին, երկու կողմերն էլ կողմնորոշվել էին, և բոլոր ուղղություններով ծավալվել էր մի իսկական տեղեկատվական պատերազմ։

Փաստորեն, կողմերը գործի էին դրել բոլոր հնարավոր տեղեկատվական միջոցները։ Երկու կողմերից էլ կիբերհարձակումներ էին ընթանում։ Հայկական և ադրբեջանական լրատվական ու պաշտոնական կայքերը մշտապես ծանրաբեռնված էին՝ «DdoS» հարձակումների տակ լինելու պատճառով (այս ուղղությամբ թուրքական հաքերական մի խմբավորում օգնում էր ադրբեջանական կողմին)։

Մամուլի միջոցով շրջանառության մեջ էին դրվում քարոզչական նյութեր։ Հատկանշական օրինակ էր զուտ ԼՂՀ պաշտպանության նախարարի՝ իրբ իր հայաստանյան գործընկերոջն ուղղված և իբր հետախուզության կողմից գաղտնորսված նամակի հրապարակումը։ Տեքստը գրված էր սարսափելի և տարրական սխալներով։ Բայց ներքին շրջանառության համար այն շատ էլ հարմար էր (այդ դեպքը ավելի մանրամասն դիտարկվում է ստորև)։

Հավանաբար, ամենաակտիվ պայքարն ընթանում էր սոցիալական ցանցերում, քանի որ այդ պայքարում ներգրավված էին գրեթե բոլորը։ Այստեղ յուրաքանչյուր ոք կարող էր իր համար գործունեության դաշտ գտնել՝ իր կարողությունների և ունեցած ազատ ժամանակի չափով։

Առավել խորամանկները (և գուցե նաև հատուկ ծառայություններում աշխատողները) փորձում էին օգտատերերի վստահությանն արժանանալ՝ գործածելով հայկական անուններ, որպեսզի պարզեն, թե ինչ իրավիճակ է տիրում առաջնագծում, Երևանում, Ստեփանակերտում․ կա՞ արդյոք պանիկա, ո՞ւր են ուղղվում զորքերը և այլն։

Կամ պանիկա էին սերմանում՝ հղում անելով իրենց՝ առաջնագծում գտնվող ծանոթներին, որոնք հստակ իրենց աչքով էին տեսել, որ «ամեն ինչ կորած է»։

Այլոք վիճում էին հոդվածների տակի մեկնաբանություններում։ Մյուսներն իրենք էին տարածում այդ հոդվածները, փոխանցում դրանք այլ երկրներում բնակվող իրենց ընկերներին։

Բայց ամենամեծաթիվ խումբը լեզվակռիվ տվողներն ու հայհոյողներն էին։ Հայհոյում էին իրենց կարողացածի պես, իրենց իմացած լեզուներով, եթե չէին կարողանում, թարգմանում էին «google translate»-ով և միևնույն է՝ կռվում էին ու հայհոյում։

Բոլոր ուղղություններով տեղեկատվական պայքարի մեթոդների կիրառումը Ղարաբաղյան հակամարտությանը վերջին տարիներին մշտապես ուղեկցող բաղադրիչ է։

Այնուամենայնիվ, վերջին տարիների ռազմական գործողությունները հակամարտությունը բերեցին նոր մակարդակի՝ այն վերածելով իրական տեղեկատվական պատերազմի, որը կարող էր լրջորեն ազդել առաջնագծի իրադարձությունների վրա։

Այսպիսի մասշտաբներով երկու հասարակությունների ներգրավումը տեղեկատվական առճակատման մեջ իսկապես ինչ-որ նոր բան էր։ Այն իր պտուղներն էր տալու ապագայում։

Քաղաքական գործիչները ստիպված էին լինելու հաշվի նստել այն հանգամանքի հետ, որ իրենց քաղաքացիներին ներգրավել են տեղեկատվական դաշտում ակտիվ առճակատման մեջ։

Իսկ ի տարբերություն զինվորների, սովորական քաղաքացիներին ավելի դժվար էր նահանջի ազդանշանից հետո նորից ուղարկել զորանոցներ։

2016թ․ ապրիլի ռազմական գործողությունների ընթացքում

Կեղծ լուրերը Ադրբեջանում Ղարաբաղյան հակամարտության և Հայաստանի վերաբերյալ

Թալիշ գյուղի կեղծ գրավումը 2016թ․ ապրիլի սրացման ընթացքում

ANS TV ադրբեջանական հեռուստաընկերությունը 2016թ․ ապրիլին մի կարճ և թատերականացված ռեպորտաժ թողարկեց։  

Առաջին պլանում կանգնած է գործակալության թղթակիցը և հայտնում է, որ կանգնած է Թալիշ գյուղ տանող ճանապարհին։ Հետևի պլանում ադրբեջանական զինված ուժերում զինծառայողը տեղադրում է սահմանային ուղեկալի սյուն, որի վրա ադրբեջաներեն գրված է՝ Աղդարա շրջան, գյուղ Թալիշ։

Իրավիճակը հասկանալու համար հարկ է մանրամասնել, որ Թալիշ գյուղը գտնվում է Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության տարածքում։ Սա ադրբեջանական և ղարաբաղյան ուժերի շփման գոտու մերձակայքում գտնվող փոքրաթիվ բնակավայրերից մեկն է։  

Ըստ վարչատարածքային բաժանման՝ շրջանը, որտեղ գտնվում է գյուղը, Ղարաբաղում Մարտակերտ է կոչվում։ ANS TV-ի տեսանյութում գործածվել է «Աղդարայի շրջան» արտահայտությունը։

Ադրբեջանում Մարտակերտ քաղաքն անվանում են Աղդերե։ Ադրբեջանի վարչատարածքային բաժանման համաձայն, որտեղ ներառված է նաև Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը, այս շրջանն անվանում են Թերթեր, որի կազմում անվանական իմաստով ներառված են ինչպես ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանը, այնպես և ներկայիս Ադրբեջանի տարածքի մի մասը։

Մինչև 1990թ․ Ղարաբաղյան պատերազմը, Մարտակերտի շրջանի տարածքն իսկապես կոչվում էր Աղդարայի շրջան, բայց այդ անվանումը հետո վերացվել էր Ղարաբաղի իշխանությունների կողմից, դեռ 1992թ․։

Վերոհիշյալ տեսանյութը կասկածներ հարուցեց մի քանի պատճառներով․

1. Այդպիսի կարևոր իրադարձություն լուսաբանելու համար այն չափազանց կարճ էր՝ ընդամենը 23 վայրկյան,

2. Youtube-ի օգտատերերի համար տեսանյութի տակ մեկնաբանություն թողնելու հնարավորությունը փակված էր, ինչն էականորեն նվազեցնում էր այլ օգտատերերից տեղեկություններ ստանալու հնարավորությունը, որոնք գուցե ունեին տեղեկություն դեպքի վայրից,

3. Որևէ հետին ֆոնի լիարժեք բացակայություն, որը գոնե մոտավորապես կհուշեր այն մասին, որ գյուղը վերցվել է հսկողության տակ կամ զինված ուժերը դրան շատ են մոտեցել,

4. Թալիշ գյուղը ցածրադիր է, շրջապատված է բարձունքներով, և դրանց վրա են գտնվում հայկական և ադրբեջանական դիրքերը։ Սա հստակ երևում է «Google Earth»-ով, որտեղ կա բարձունքները և տեղանքը լավ տեսնելու հնարավորություն։  

Անգամ եթե գյուղը վերցված չլիներ, իսկ ադրբեջանական զինուժը հանգիստ վերահսկեր հիմնական բարձունքները, ապա ANS TV-ի թղթակիցը կարող էր հանգիստ կանգնել գյուղի ֆոնին, թեկուզև՝ հեռվում։ Այնուամենայնիվ, մենք տեսնում ենք, որ լրագրողի և սյունը հողի մեջ տեղադրող զինվորների հետևում բարձունք կա։

Ինչն ամենայն հավանականությամբ վկայում է այն մասին, որ նա գտնվում է Թալիշից հյուսիս-արևելք՝ բարձունքների հետևում։  

Այս գործոնները, ինչպես նաև Թալիշի մասին ռեպորտաժների շարունակականության բացակայությունը ուղղակիորեն հուշում էր, որ թեման մտածված էր բացառապես քարոզչական նպատակներով և կապ չուներ իրական փաստերի հետ։ Ինչը և ապացուցվեց դեպքերի հետագա ընթացքով։

Ղարաբաղի բանակի հրամանատար Լևոն Մնացականյանի կեղծ նամակը

2016թ․ ապրիլի 4-ին ադրբեջանական մամուլում հայտնվեց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության պաշտպանության նախարարի՝ Լևոն Մնացականյանի անունից Հայաստանի պաշտպանության նախարար Սեյրան Օհանյանին հասցեագրված կեղծ նամակը։

haqqin.az ադրբեջանական պարբերականը նյութ էր հրապարակել՝ «Ղարաբաղի նախարարի նամակը ջրի երես է դուրս եկել սոցիալական ցանցերում» վերնագրով։

Այստեղ մասնավորապես ասվում է այն մասին, որ սոցիալական ցանցերի հայկական հատվածում ի հայտ է եկել ԼՂՀ պաշտպանության նախարար Լևոն Մնացականյանի նամակը, որն ուղղված էր Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության նախարար Սեյրան Օհանյանին։ Այնուհետ, ներկայացվել էր նամակի պաշտոնական ձևաթղթի վրա տպված հայերեն նամակի սկանավորված տարբերակը, որից հետո տեղադրվել էր նամակի բովանդակության ռուսերեն թարգմանությունը (պահպանված է բնօրինակի ուղղագրությունը)․

Հարկ է ընդգծել, որ հայերեն տարբերակում գործածված են ղարաբաղյան տեղանունների հայերեն տարբերակները՝ Մարտակերտի,  Մարտունու և Ասկերանի շրջաններ, բայց պարբերականի խմբագրությունը գաղափարախոսական նպատակներով կարևորել է ադրբեջանական անվանումների կիրառումը։

Սույն նամակը ակտիվորեն շրջանառվեց ադրբեջանական մամուլում։

Արդեն իսկ առաջին հայացքից պարզ է, որ աղբյուրը չի կարող որևէ քննադատության դիմանալ, քանի որ նույնիսկ եթե սոցիալական ցանցերում ինչ-որ բան տարածվում է, լրագրողը պետք է սկզբնական օգտատիրոջը հղում տա։ Գոնե պետք է նշի, թե որ սոցիալական ցանցում է գտել տվյալ նամակի սկանավորված տարբերակը։

Նամակն ինքնին նույնպես ակնհայտ կեղծ է։ Նամակի պաշտոնական ձևաթղթում արդեն իսկ սխալ կա՝ Լեռնային Ղարաբաղի պաշտպանության նախարարության հասցեն է քաղաք Ստեփանակերտ, Տիգրան Մեծի 13: Այս կեղծված նամակի հեղինակը սխալվել է և հասցեում՝ շենքի համարում նշել է միայն 3 թիվը՝ բաց թողնելով 1 նիշը։ Հասցեն կարելի է գտնել բաց հասանելիությամբ աղբյուրներում, օրինակ՝ «Սփյուռ» տեղեկատվական համակարգում։

Նամակի տեքստն ինքնին պարունակում է բազմաթիվ ուղղագրական և ոճական սխալներ՝ սկսած ձեռագիր նշված ամսաթվից, որտեղ հայերեն «ապրիլ» բառում արդեն ուղղագրական սխալ կա։

Հետխորհրդային տարածքում դեռևս խորհրդային ժամանակներից զինվորականներին վերագրվում էր որոշակի անգրագիտություն։ Բայց տեքստում թույլ տրված ոճական և ուղղագրական սխալները վկայում են այն մասին, որ սա գրած մարդը չի տիրապետում կենդանի բյուրոկրատական հայերենին։

Երբևէ չգրավված Չոջուխ Մարջալի գյուղի ազատագրումը

2016թ․ ապրիլի 7-ին ադրբեջանական մեդիայով և սոցիալական ցանցերով տարածվեց տեղեկություն այն մասին, որ ադրբեջանական բանակն ազատագրել է Չոջուխ Մարջանլի գյուղը, որը գրավվել էր Ղարաբաղի բանակի կողմից, և միայն հիմա, 1994թ․ ի վեր, գյուղի բնակիչները կարող են այցելել իրենց հարազատների գերեզմաններին։ Ստուգումը ցույց տվեց, որ գյուղը երբևէ չէր եղել Ղարաբաղի բանակի վերահսկողության տակ, իսկ բնակիչներն այնտեղ այցելել են նաև անցյալում։

Այս դեպքի ստուգման ժամանակ ամենադժվարը եղել է բնակավայրի անվանումը ստուգելը։ Ադրբեջաներենի տառադարձման դժվարությունների պատճառով, մամուլում և սոցիալական ցանցերում հանդիպում է գրառման միաժամանակ մի քանի տարբերակ։

Ռուսերենով բնակավայրի անունը ներկայանում է բազմաթիվ գրություններով՝ Чоджух Марджанлы, Джоджук Марджанлы,  Джоджуг Мерджанлы և մի շարք այլ տարբերակներով, իսկ անգլերեն գրությամբ հանդիպում են որպես  Cocuq Mərcanlı, Jojug Marjanli կամ Chojuk-Marjanly։

Հարկ էր փորձել հավանական գրությունների ողջ բազմազանությունը, քանի որ սոցիալական ցանցերում և նույնիսկ ադրբեջանական մամուլում գործածվել էին գրության բազմազան տեսակներ։ Սոցիալական ցանցերում որոնման արդյունքում հնարավոր է դարձել հասկանալ իրական իրավիճակը։

Փաստացի իրավիճակը տարբերվում էր ներկայացվածից։ Ադրբեջանական զինված ուժերը վերցրել էին շփման գծի կողքին գտնվող Լելե Թեփե բարձունքը (անվանումները տարբեր տեսակներով են ներկայանում՝ Lala Ilahi,Lala Ilahi Tapa, Lalatapa)։

Հաշվի առնելով 2016թ․ ապրիլին Ղարաբաղի վերահսկողության տակ գտնված բարձունքի և Չոջուխ Մարջանլիի միջև հեռավորությունը, այն կարող էր հայտնվել եթե  ոչ հրաձգային զենքերից կրակի, ապա հրետակոծության տակ։

Այս կապակցությամբ 1994թ․ հաջորդող ժամանակահատվածում ադրբեջանական կողմը պարզապես չվերականգնեց Չոջուխ Մարջանլին, որն ավերվել էր Ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ տեղի ունեցած մարտական գործողությունների ընթացքում։ Գյուղը փաստացիորեն մնացել էր առանց բնակիչների, որոնք հազվադեպ էին այնտեղ այցելում։

Չնայած ադրբեջանական մամուլում շրջանառված լուրերին, սոցիալական ցանցերում կարելի է գտնել բազմաթիվ վկայություններ առ այն, որ գյուղը գտնվել է ադրբեջանական կողմի վերահսկողության տակ, և այն պարբերաբար այցելել են խաղաղ բնակիչները։ Օրինակ, այդ մասին վկայությունները տեսնում ենք 2012թ․,  ինչպես նաև 2013թ․ նկարահանված տեսանյութում։

Այնուամենայնիվ, գյուղի թվացյալ ազատագրման թեման շարունակում էր շրջանառվել նաև ապրիլյան դեպքերից հետո։

Այսպիսով, 2017թ․ հունվարի 24-ին Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը հատուկ հրամանագիր արձակեց, որը հրապարակվեց Ազերթաջ պետական տեղեկատվական գործակալությունում հետևյալ վերնագրով՝ «Ադրբեջանի Հանրապետության Նախագահի հրամանագիրը՝ օկուպացիայից ազատագրված Ջեբրայիլի շրջանի Չոջուղ Մերջանլի գյուղի վերականգնման միջոցների մասին»։

Հրամանագրի տեքստը սկսվում է հետևյալ բառերով․

Ինչպես տեսնում ենք, անգամ ամենաբարձր մակարդակում ապրիլյան դեպքերից մեկ տարի անց Ջոջուխ Մարջանլի գյուղը հիշատակվում է որպես օկուպացիայից ազատագրված տարածք։

Զինված բախումներ Տավուշում, հուլիս, 2020թ․

Կեղծ լուրերը Ադրբեջանում Ղարաբաղյան հակամարտության և Հայաստանի վերաբերյալ

Կեղծ տեքստային (SMS) հաղորդագրության տարածումը

Հայաստանի սահմանին Տավուշի մարզում հայ և ադրբեջանցի զինվորականների միջև բախումների փուլում բազմաթիվ ապատեղեկատվական նյութեր հրապարակվեցին։

Ամենալուրջ դեպքը Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության նախարարության անունից SMS հաղորդագրության տարածումն էր՝ լույս 2020թ․ հուլիսի 17-ի գիշերը։ Գիշերը, բջջային հեռախոսակապի մոտավորապես 3 հազար բաժանորդ ստացավ MIL.AM-ի հաղորդագրությունը (դա Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության նախարարության դոմեյնային անվանում էր)՝ հետևյալ բովանդակությամբ․

Արդեն ավելի ուշ պարզ կդառնա, որ տեքստային այդ հաղորդագրության տարածումն ադրբեջանական կողմի հաքերային հարձակման արդյունք է, քանի որ կոտրել և ներթափանցել էին տեքստային հաղորդագրություններ առաքող միջնորդ կազմակերպության համակարգ։ Եվ արդեն կոտրված համակարգի միջոցով իրականացվել էր տեքստային հաղորդագրության տարածումը։ Այդ տարածումը հաղորդագրության առաքման մեկնարկից մի քանի րոպե անց կասեցվեց, սակայն ամեն դեպքում մի քանի հազար մարդ այն արդեն հասցրել էր ստանալ։

Դա տեղի ունեցավ գիշերը, այնպիսի հանգամանքներում, երբ մարդիկ մշտապես նորությունների էին սպասում առաջնագծից։ Բնականաբար, շատերը սկսել էին տարածել այդ հաղորդագրությունը սոցիալական ցանցերի միջոցով, և արդեն վաղ առավոտյան սա ամենաքննարկվող թեման էր։

Միակ բանը, որը մատնում էր տվյալ դեպքում հաղորդագրության կեղծ լինելը, տեքստի ուղղագրությունն էր։

Հաղորդագրությունը լատինատառ էր գրված, բայց դա բավականին տարածված երևույթ էր Հայաստանում, քանի որ շատ հեռախոսներ չէին ճանաչում հայկական այբուբենը, ուստի տվյալ դեպքում լատինական այբուբենը կասկած հարուցող գործոն չէր։

Այնուամենայնիվ, տառադարձումը այնքան էլ սովորական եղանակով չէր արվել։

Մասնավորապես, «rr» տառազույգի գործածությունը տեքստում վկայում էր այն մասին, որ գրողը վատ է տիրապետում հայերենի արտասանությանը․ ոչ մի հայ այդպես երբեք չէր գրի։

Հայերենում երկու տառ կա կոշտ և փափուկ [ր] հնչյունի համար, որոնք բավականին դժվար են լեզվակիր չհանդիսացողների կամ լեզվին լավ չտիրապետողների համար։ Խնդիրը հենց գրության և արտասանության տարբերությունն է։

Բացի այդ, առանձնահատուկ էր «խ» տառի փոխարեն լատինական «x» տառի գործածությունը։ Կյուրեղյան այբուբենից լատինական այբուբենի անցման ժամանակ հենց ադրբեջաներենում այսպիսի փոխարինում էր տեղի ունեցել։

Մի շարք այլ նմանատիպ անճշտություններն ընդգծում էին, որ տեքստը գրված էր հայերեն վատ խոսող մարդու կողմից, թեև, ամեն ինչից դատելով, գիտեր հայերեն գրել։

Սոցիալական ցանցերի հայկական կոտրված օգտահաշիվներից ուղերձների տարածումը

Այս ժամանակահատվածում կազմակերպվել էր ապատեղեկատվության արտահոսք՝ հիմնականում ֆեյսբուքյան հարթակի հայ օգտատերերի հաշիվները կոտրելու միջոցով։

Այսպիսով, օրինակ, Մարինե Աղաբաբյան օգտատերը գրել էր այն մասին, որ եղբայրը ծառայում է բանակում և հայտնել է իրեն, որ հայ զինվորականները ծանր կորուստներ են կրել՝ 37 զոհված կա։ Եվ հարց էր տալիս՝ ինչո՞ւ է կառավարությունը թաքցնում այս թվերը մեզնից։

Որպես ապացույց՝ նա բերել էր զինծառայողների անունների՝ հեռախոսով լուսանկարած ցուցակ։

Այնուամենայնիվ, սույն լուսանկարը ցանցում երևան էր եկել ավելի վաղուց։ Հուլիսի 7-ին՝ սահմանին բախումների մեկնարկից 5 օր առաջ, ադրբեջանցի հաքերների «Reyncer 13» խումբն արդեն հրապարակել էր այս լուսանկարը՝ մի քանի այլ լուսանկարների հետ միասին։  

Ամենայն հավանականությամբ, հայ զինվորականներից ինչ-որ մեկը անզգուշորեն լուսանկարել էր իր զորամասին վերաբերող մի շարք փաստաթղթեր և ուղարկել էր դրանք ինչ-որ մեկին՝ իր անձնական  էլեկտրոնային փոստի հասցեից։

Էլեկտրոնային փոստը կոտրելուց հետո այս փաստաթուղթը հայտնվել էր բաց հասանելիության տիրույթում, այս հանգամանքից էլ ավելի ուշ օգտվել էին՝ ապատեղեկատվության տարածման համար։

Կոտրված օգտահաշվի գործածման փաստը հետագայում հաստատելու համար կիրառվել էր ցանցային հանրույթի գիտելիքներից օգտվելու մեթոդը։ Ֆեյսբուքում հրապարակվել էր Մարինե Աղաբաբյան օգտատիրոջ անունից ուղարկված հաղորդագրության էկրանակադրը։

Արդեն 10 րոպե անց հայտնվեցին ընդհանուր ծանոթներ, որոնք հեռախոսով հաստատեցին օգտահաշիվը կոտրելու և օգտահաշվից օգտվելու փաստը։

Հայ զինվորների մայրերի կեղծ բողոքները

Սահմանին ռազմական ակտիվ գործողությունների փուլում լրագրող Ֆուադ Աբբասովի կողմից ղեկավարվող Ռուսաստանի ադրբեջանցիների տեղեկատվական միջազգային ծառայության YouTube ալիքում հուլիսի 14-ին հայտնվեց ավելի շուտ քարոզչական և ոչ թե լրագրողական բնույթի նյութ։

Տեսանյութը կոչվում էր «Պատերազմի ողջ էությունը երկու կադրով․ ադրբեջանցիները և հայերը տարբեր կերպ են արձագանքում պատերազմին»։ Առաջին մասում ցույց էին տրվում Ադրբեջանում մարդկանց ռազմատենչ տրամադրությունները։ Այնուհետ, ցույց էր տրվում Հայաստանում արված տեսանյութի մի հատված, որտեղ երևում է, թե ինչպես են ոստիկաններն ուժ կիրառում ինչ-որ ցուցարարների նկատմամբ։

Տեղի ունեցողն Աբբասովը մեկնաբանում է հետևյալ կերպ՝ տեսանյութում պատկերված են այն զինվորների մայրերը, որոնց հարկադրաբար ուղարկում են Ղարաբաղում կռվելու, իսկ մայրերը բողոքում են դրա դեմ։

Տեսահոլովակի ողջ իմաստն այն է, որ հայերը վախենում են, այդ իսկ պատճառով էլ մայրերը բողոքում են, իսկ իշխանությունները ստիպված են բռնի ուժով զորահավաք անել։

Այնուամենայնիվ, տեսանյութի ձայնն անջատված չէ, և հստակ լսելի է, որ օպարատորն ասում է՝ ոստիկանությունը բերման է ենթարկում կոնկրետ ցուցարարների, որովհետև նրանք Ազգային ժողովի պատգամավորներ են։ Կադրերից մեկում ակնհայտ երևում է Ազգային ժողովի Մարդու իրավունքների հարցերով հանձնաժողովի նախագահ, ընդդիմադիր Բարգավաճ Հայաստան կուսակցության պատգամավոր Նաիրա Զոհրաբյանը, որը որևէ կերպ զինվորի մայր չէ։

Հայերեն «Նաիրա Զոհրաբյանին բերման են ենթարկում» հիմնաբառերով պարզ որոնումը թույլ  է տալիս մեզ գտնել տեսանյութի բնօրինակը, որը նկարել էին Թալիշում տեղի ունեցած դեպքերից մեկ ամիս առաջ, Հայաստանի Հանրապետության Ազգային անվտանգության ծառայության շենքի մոտ՝ ընդդիմության կողմից անցկացվող բողոքի ցույցի ընթացքում, Բարգավաճ Հայաստան կուսակցության առաջնորդ Գագիկ Ծառուկյանին բերման ենթարկելուց հետո։

Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարությունը տարօրինակ տեսանյութ է տարածում

Տավուշում զինված բախումների մեկնարկի մյուս օրը՝ առավոտյան, Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարությունն իր պաշտոնական YouTube ալիքում տեղադրեց մի տեսանյութ։ Ըստ նախարարության կայքում բերված պաշտոնական տեղեկության՝ այդ տեսանյութում պատկերված են գիշերվա ընթացքում տեղի ունեցած մարտերի արդյունքները․

Ըստ «Youtube DataViewer»-ի տվյալների՝ տեսանյութը YouTube է վերբեռնվել հուլիսի 13-ին, Բաքվի ժամանակով առավոտյան 08:58։ Տեսանյութում միանգամայն բացահայտ երևում է, որ նկարահանումն արվել է ցերեկային ժամերին, քանի որ պարզ նկատվում են ստվերները։

Անգամ եթե տեսականորեն ենթադրենք, որ ստվերները կարող էին լինել Լուսնի լույսից, և դրանք որսացել էր նկարահանող գերզգայուն սարքը, ապա հարկ է հաշվի առնել այն, որ այդ օրը Լուսնի լույսը եղել է պայծառության կեսի չափով, ինչը կարելի է ստուգել WOlfram Alpha որոնիչով, ուստի հավանական չէ, որ այդ պայմաններում Լուսինը կարողանար կոնտրաստային լուսավորություն ստեղծել։

Ամենայն հավանականությամբ, պաշտպանության նախարարությունում գտել էին ինչ-որ արխիվային նյութեր և շտապել էին դրանք հրապարակել՝ որպես նոր մարտական գործողությունների արդյունք։

2020թ․ պատերազմը

Կեղծ լուրերը Ադրբեջանում Ղարաբաղյան հակամարտության և Հայաստանի վերաբերյալ

Սեպտեմբերի 27-ին սկսված և 44 օր տևած Ղարաբաղյան պատերազմն ուղեկցվում էր ապատեղեկատվության ինտենսիվ տարածմամբ։ Հայաստանում սոցիալական ցանցերը կեղծ տեղեկությունների տարածման հիմնական աղբյուրն էին։

Ի տարբերություն Ադրբեջանի, որտեղ պատերազմի ընթացքում արգելափակվել էին գրեթե բոլոր սոցիալական ցանցերը, Հայաստանում մասնակի արգելափակվել էր միայն TikTok-ը։

Կամավորները վերածվել են փախստականների 

Հոկտեմբերի 1-ին ադրբեջանական մամուլը սկսեց ակտիվորեն տարածել տեսանյութ, որը հաղորդում էր այն մասին, որ հայերը հազարներով փախչում են Ղարաբաղից։

Այսպիսով, օրինակ, «Trend» գործակալությունը վերնագիր էր տեղադրել «Հայերով հարյուրավոր մեքենաներ լքում են Ադրբեջանի Լեռնային Ղարաբաղի շրջանը (ՏԵՍԱՆՅՈՒԹ)»։

Համանման վերնագրեր են ի հայտ եկել բազմաթիվ լրատվական կայքերում։ Օրինակ, «Հայերը հեռանում են Լեռնային Ղարաբաղից։ Մեքենաների շարասյան երկարությունը մի քանի կիլոմետր է»։

Այստեղ երկու արժանահիշատակ գործոն կա։ Սոցիալական ցանցերում բնօրինակ հրապարակմանը որևէ հղում չկա, ինչը միշտ հնարավոր կեղծիքի նշան է։

Բացի այդ, տեսանյութում չկա ձայն, այնուամենայնիվ, տեսանելի է, որ տեսագրությունն արվել է ոչ թե ռեգիստրատորով, այլ մեքենայի մեջ գտնվող ինչ-որ մեկի հեռախոսով, ինչը նշանակում է, որ բնօրինակում ձայն եղել է։ 

Այսինքն՝ խմբագրությունը կարող էր հատուկ մաքրած լինել ձայնուղին, ինչը նույնպես կեղծարարության հնարավոր նշան է։

Եվ իսկապես, տեսանյութից արված էկրանակադրի որոնմամբ կարելի է ստանալ հետևյալ արդյունքը․ որոնմամբ գտնվում է ձայնով բնօրինակ տեսանյութը։ Կա ֆեյսբուքյան գրառում, ինչպես նաև 24 News հայկական լրատվական հարթակի YouTube-յան ալիքով շրջանառված տեսանյութ։

Ստացվում է, որ տեսագրությունն արվել է առնվազն երկու օր առաջ՝ սեպտեմբերի 29-ին։ Իսկ խոսակցություններից պարզ է դառնում, որ իրականում խոսքը գնում է հակառակ ուղղությամբ հոսքի մասին․ դրանք մարտական գործողությունների մեկնարկից անմիջապես հետո Արցախ ուղևորվող կամավորներն էին։ Եվ միայն այս տեսանյութը նկարահանողի մեքենան է, որ միայնակ ուղևորվում է Արցախից Հայաստան։

Մտացածին հաքերները «հաստատում են» նախագահի խոսքերը

Հոկտեմբերի 28-ին Ադրբեջանի նախագահը հարցազրույց տվեց ռուսական Ինտերֆաքս գործակալությանը, որտեղ հայտարարեց․

Որևէ անկախ մարմին այս խոսքերը չի հաստատել։ Բայց ադրբեջանական մամուլը շատ արագ, հենց նույն օրը բացահայտեց, որ ադրբեջանցի հաքերներն իբր կոտրել են Հայաստանի պաշտպանության նախարարության կայքը և վերցրել փաստաթուղթ, որը պարունակում էր զոհված հայ զինծառայողների անունները։

Արժանահավատությունն ապահովելու համար այս ցուցակում ներառված էին այն զինծառայողների անունները, որոնց մահվան մասին լուրը հաստատվել էր Արցախի պաշտպանության բանակի կողմից։ Այնուամենայնիվ, արդեն անունների մնացած մասում հանդիպում ենք բազմաթիվ տարօրինակությունների, որոնցից ակնհայտ է դառնում այն, որ ցուցակը կեղծված է և կազմված է մարդկանց անուններ պարունակող տվյալների բազմապիսի շտեմարաններից, որոնք որևէ կերպ կապ չունեին մարտական գործողությունների հետ։

Այսպիսով, օրինակ՝ ցուցակում կա կանացի «Անի» անունով 17 հոգի։ Զոհերի մեջ, իհարկե, կարող էին լինել իգական սեռի պայմանագրային զինծառայողներ։ Այնուամենայնիվ, այս ցուցակում ներառված Անիների մեծ մասը տարիքով չափազանց փոքր են, օրինակ՝ Անիներից մեկը 2000թ․ էր ծնվել, այն է՝ միայն զորակոչի տարիքի էր։

Նույն կերպ, ցուցակում կար 11 Լիլիթ, 4 Լարիսա (որոնցից մեկը՝ 19 տարեկան)։ Մի քանի տասնյակ Աննաներ, Սուսաննաներ և Ռուզաննաներ, որոնցից շատերի տարիքը 19-20 տարեկան էր։

Բացի այդ, հանդիպում են մի քանի անուններ, որոնք պարունակում են լատինական այբուբենի տառեր, ինչը կարող է վկայել ինչ-որ փաստաթղթերի անհաջող սկանավորման և տեքստի ճանաչման ժամանակ սխալ ապակոդավորման մասին։

Անգամ երեք հոգու անունների փոխարեն երեք բաղաձայնից կազմված հապավում էր կիրառված, որը քաղաքական կուսակցություններից մեկի անվան՝ Բարգավաճ Հայաստան կուսակցության հապավումն է։

Մի խոսքով, «հաքերները» լրացրել են ցուցակը՝ օգտվելով մարդկանց անունների ՝ իրենց ձեռքի տակ եղած բազմապիսի ցուցակներից վերցված անուններով, որպեսզի «հաստատեն» Իլհամ Ալիևի խոսքերը։

Հայ-կոլումբացի և հայ-սերբացի ահաբեկիչներ

Թուրքական քարոզչությունը նույնպես ակտիվորեն մասնակցել է տեղեկատվական այս պատերազմին։ Այսպիսով, Թուրքիայի իշխանություններից կողմից հավաքագրած և առաջնագիծ տեղափոխված սիրիացի զինյալների Ադրբեջանի կողմից կռվելու մասին փաստաթղթավորված հաղորդագրությունների բազմաքանակության ֆոնին ի հայտ են եկել կեղծ տեղեկություններ քուրդ ահաբեկիչների հետ հայերի ունեցած կապերի մասին։

Թուրքական CNN TÜRK-ը հոկտեմբերի 3-ին հրապարակել է մի նյութ այն մասին, թե իբր Քրդական բանվորական կուսակցության ահաբեկիչները (ՔԲԿ) հայերի հետ միասին կռվում են Արցախում։^[28] Եվ որպես ապացույց՝ ներկայացված են լուսանկարներ, որտեղ իբր պատկերված են հայ և քուրդ ահաբեկիչները միասին։

Իրականում, այս լուսանկարներում պատկերված է Կոլումբիայի ազգային բանակի դրոշը (FARC)։

Հայկական և կոլումբիական դրոշները բավականին հաճախ են շփոթում, քանի որ գունային գամման նույնական է, պարզապես գույների դասավորությունը հակառակ հերթականությամբ է։ Այսպիսով, օրինակ, 2016թ․ ադրբեջանցի պաշտոնյան՝ հայրենասիրական զգացմունքների պոռթկման ժամանակ, կոտրեց Կոլումբիայի դրոշը՝ հայկականի փոխարեն։

Հայկական կողմից վարձկանների մասին մտացածին տեղեկություններ հնարելու փորձերի մի այլ օրինակ կապված է հայտնի սերբ դերասան Միլոշ Բիկովիչի հետ։ Թուրքական derindusunce.org կայքը սեպտեմբերի 29-ին Թվիթերում հրապարակել է Միլոշ Բիկովիչի լուսանկարը՝ հետևյալ ենթագրերով․

Հետագայում թվիթերյան այդ գրառումը հեռացվել է, բայց էկրանակադրը մնացել է։

Լուսանկարն իրականում արվել է ռազմական գործողությունների մասին «Կոշարե» ֆիլմի նկարահանումների ընթացքում։

Հենց դերասանն է Թվիթերում պատասխանել Թվիթերյան հրապարակմանը՝

Sad ozbiljno:@DDGrubu Ne znam zašto ste okacili sliku sa snimanja filma… smešno i neozbiljno za jednu vrlo ozbiljnu temu.

— Biković (@Bikovic) September 29, 2020

Բացի այդ, ադրբեջանական և թուրքական մամուլն ակտիվորեն տարածում էին հայկական կողմից սիրիացի զինյալների մասնակցության մասին տեղեկություններ։ Միանգամից բազմաթիվ թուրքական և ադրբեջանական պարբերականներում հոկտեմբերի 1-ին սկսեցին հայտնվել նույնական և ընդհանուր վերագիր՝ «Սիրիացի ահաբեկիչները՝ հայկական օկուպացիոն ուժերի կազմում» կրող նյութեր։

Ի հաստատումն, բերվում էին լուսանկարներ, որոնք իբր հայտնվել էին հայկական սոցիալական ցանցերում, ու նորից՝ առանց հղումների։

Իրականում լուսանկարում պատկերված է իսլամիստական ահաբեկչական խմբավորումներից հայկական բնակչությանը պաշտպանելու համար Ռոջավայում՝ Սիրիայում, 2019թ․ ձևավորված հայկական ջոկատը։ Այս մասին տեղեկությունները  հաղորդել է արաբալեզու մամուլը։

---

Բաքվի և Երևանի ուսումնասիրություններում օգտագործվում են հեղինակների կողմից ընտրված տերմինաբանությունն ու տեղանունները: Հրապարակման մեջ տեղ գտած տերմինները, տեղանունները, մտքերը և գաղափարները պարտադիր չէ, որ համընկնեն JAMnews-ի կամ նրա առանձին աշխատակիցների կարծիքների և գաղափարների հետ: