Հայոց ցեղասպանություն. փակ թեմայից՝ մինչև հուշակոթողի կառուցում

Նունե Հախվերդյան

Երևան

Հայող ցեղասպանություն Օսմանյան Թուրքիայում

Յուրաքանչյուր տարի ապրիլի 24-ին ամբողջ Հայաստանն ընկղմվում է սուգի մեջ: Այդ օրը հազարավոր հայեր աշխարհի տարբեր երկրներից գալիս են մասնակցելու անմեղ նահատակների հիշատակի օրվան։ Սակայն միշտ չէ, որ այդպես է եղել:

ԽՍՀՄ-ում Հայոց ցեղասպանությունը փակ թեմա էր

Ավելին, այն տաբու էր, որի խախտման դեպքում հետևանքները կարող էին լինել նույնքան ճակատագրական, որքան հենց ցեղասպանության բաղադրիչներն են՝ կալանք, հետապնդումներ, աքսոր, գնդակահարություն:

Առավել ուժգին էին բռնաճնշումները ստալինյան տարիներին, երբ թուրքական կոտորածներից խուսափած հայերը դառնում էին բռնաճնշումների հատուկ թիրախ միայն այն պատճառով, որ այլ պետություններից էին եկել:

Խորհրդային Հայաստանում ցեղասպանության փաստը փոխանցվում էր կիսաշշուկ շարադրված ընտանեկան պատմությունների և վերապրածների հուշերի միջոցով, բայց հանրային հարթակներում ու մեդիայում գրեթե չէր հիշատակվում: Ինքնին հուշն էր հայտնվել արգելքի տակ, կարծես այդպիսի բան չէր էլ եղել:

Ընդհանրապես խորհրդային տարիներին ցանկացած ազգային հարց պայթյունավտանգ էր համարվում, մանավանդ այս դեպքում, երբ ԽՍՀՄ-ը հրաժարվել էր Թուրքիայի հանդեպ տարածքային պահանջներից:

Իրավիճակը կտրուկ փոխվեց 1965 թվականին, երբ Հայոց ցեղասպանության 50-ամյա տարելիցի առիթով Երևանում տեղի ունեցան ինքնաբուխ զանգվածային ցույցեր, որոնք ոչ թե բռնի ուժով ճնշվեցին, այլ հասան իրենց նպատակին (ինչը չլսված ու չտեսնված բան էր ԽՍՀՄ-ում):

Ձևավորվեց միավորման մշակույթ

1965 թվականի ապրիլի 24-ի առավոտյան Լենինի հրապարակում (այժմ՝ Հանրապետության) հավաքվեցին հազարավոր երիտասարդներ, որոնք, չենթարկվելով ոստիկանների ցրվելու հրամաններին, սկսեցին երթ քաղաքով մեկ: Նրանք հասան Պանթեոն, որտեղ ծաղիկներ դրեցին եղեռնի ականատես, մեծագույն կոմպոզիտոր Կոմիտասի շիրիմին, այնուհետև վերադարձան հրապարակ: Հայտնվեցին նաև «Մեր հողերը», «Վերադարձրեք մեր հողերը» և «Ճանաչենք ցեղասպանությունը» պաստառները:

Հենց այդ ժամանակ Օպերայի և բալետի թատրոնի շենքում կուսակցական պաշտոնական նիստ էր: Բորբոքված ցուցարարները շարժվեցին դեպի Օպերայի հրապարակ, որտեղ բախումներ տեղի ունեցան միլիցիոներների հետ: Նետված քարերից կոտրվեցին թատրոնի պատուհանների ապակիները, մի քանի մարդ վնասվածք ստացավ (նրանց թվում էր լրագրող, «Երեկոյան Երևան» թերթի խմբագիր Վրույր Սարգսյանը): Ցույցը ցրելու նպատակով գործի դրվեցին ջրապոմպերով աշխատող մեքենաները, որոնք սառը ջուր լցրին ցուցարարների վրա: Բայց ցուցարարները չցրվեցին: Իսկ դահլիճում տեղի ունեցող նիստը խափանվեց:

Հայաստանի ղեկավար վերնախավը ծանր վիճակում էր: Կար Մոսկվայի միջամտության վտանգ, թե հնարավոր է քաղաք մտնեն զորքերն ու սկսվի ընդվզման արյունալի կասեցումը:

Նովոչերկասկ քաղաքի դեպքերը դեռ թարմ էին բոլորի հուշերում: Այնտեղ ցույցի դուրս եկած բանվորները գնդակահարվեցին, ողջ մնացածները դատապարտվեցին առանձնահատուկ դաժան հոդվածներով՝ որակվելով որպես «հակասովետական տարրեր», «հանցագործներ» և «ավազակային խմբեր»:

Իհարկե, մեր դեպքում էլ Մոսկվան պահանջեց դատել հազարավոր մարդկանց, կազմակերպել ցուցադրական դատավարություններ, բայց այդ պահանջները Հայաստանի իշխանություններն անտեսեցին:

Քաղաքական ճկուն խաղերը

Ապրիլի 25-ին Մոսկվայից ժամանեց հատուկ պատվիրակություն, բայց Երևանում ամեն բան արդեն հանգիստ էր, նույնիսկ Օպերայի թատրոնի ապակիններն էին փոխվել: Արդյունքում կիրառվեցին միայն ձևական բնույթի պատժամիջոցներ, օրինակ, նկատողություն արվեց թատրոնի անվտանգության ոչ պատշաճ ապահովման համար:

Դեռ 1964 թվականին Հայաստանի ղեկավարությունը (կոմունիստական կուսակցության առաջին ղեկավար Յակով Զարոբյանի գլխավորությամբ) նամակ էր գրել Մոսկվա՝ առաջարկելով «հայերի մասսայական ջարդերի 50-ամյակին նվիրված միջոցառումներ կազմակերպել», այդ թվում՝ գրքեր ու հոդվածներ հրատարակել, ռադիոհաղորդումներ ու տեսաֆիլմեր պատրաստել, հուշահամալիր կառուցել:

Մի քանի տարի անց գրեթե բոլոր այս կետերը իրականացվեցին: Եվ եղեռնի զոհերի հիշատակը հարգելու կամքը ազգային զարթոնքի դրվագներից մեկը դարձավ: Իսկ Յակով Զարոբյանը մնաց պատմության մեջ որպես մարդ, որը ուժ գտավ հարվածն իր վրա վերցնելու ու սեփական ժողովրդի դեմ զորք չհանելու:

Ավելին, հողերի վերադարձի համարձակ կոչերը նա օգտագործեց Մոսկվայի վրա որոշակի ճնշում գործադրելու ու դիվանագիտորեն մանևրելու համար:

Արդյունքում՝ ժողովրդական ընդվզումը դարձավ այն խթանը, որի շնորհիվ ցեղասպանության հուշահամալիրի կառուցման թույլտվություն ստացվեց:

Սովետական գաղափարախոսության իմաստային ճեղքերը

Ծիծեռնակաբերդի բարձունքի վրա կառուցված Ցեղասպանության հուշահամալիրը հետաքրքիր նախապատմություն ունի: Թեև որպես գաղափար ու ֆորմա այն անկասկած նորարարական է ու անգամ՝ հեղափոխական, բայց իր հիմքում ամուր սոսնձված է սովետական իդեոլոգիայի հետ:

Իհարկե, հիմա այդ պատեհապաշտ հիմքի մասին ոչ ոք չի էլ հիշում, բայց այն տարիներին՝ պարզապես անհրաժեշտ էր: Հայաստանի իշխանությունները կարողացան օգտագործել սովետական գաղափարախոսության իմաստային ճեղքերը:

Հուշահամալիրի հանդիսավոր բացումը տեղի ունեցավ 1967 թվականի նոյեմբերի 29-ին՝ Հայաստանում խորհրդային կարգերի հաստատման 47-րդ տարեդարձի օրը:

Որոշված էր հայացքն ուղղել ոչ թե անցյալ, այլ՝ ապագա, ու ողջ համալիրը անվանել «Վերածնունդ» (բնականաբար, կապելով այն ԽՍՀՄ-ի հետ): Հուշահամալիրի երկու ճարտարապետական հատվածները՝ Հիշատակի դահլիճն ու Վերածննդի կոթողը ստացան հենց «Վերածնունդ» խորագիրը:

Ընդհանրապես օրացույցային տոների համընկնումը շատ խելամիտ քայլ է, որը թույլ է տալիս պաշտոնապես հռչակված տոնին տարբեր ենթատեքստեր ավելացնել, շատ դեպքերում նաև՝ թարմ ուժ ներարկել տոնի իմաստին: Իրար կապվեցին երկու պատմական իրողությունները՝ անցյալում խոշտանգված, կործանված, ցեղասպանված ու ներկայում ապահով, բարվոք ու երջանիկ Հայաստանի կերպարները: Վերապրած ու վերածնվող:

Իսկ սլացիկ ու ճեղքված պարզ ֆորմաներով հուշահամալիրը՝ իր անմար կրակի հետ, դարձավ Հայաստանի կարևոր սրբավայրը:

«Ձնհալի» ենթատեքստը

Ծիծեռնակաբերդը այլևս փաստ էր, որը համամիութենական նշանակություն ստացավ և լայնորեն լուսաբանվեց մամուլում: Եվ հենց մամուլն է օգնում հասկանալ, թե ինչպիսի օրիգինալ կապերով էին փորձում ազգային հարցը տեղադրել համազգային համատեքստում:

Խորհրդահայ թերթերն իրենց վերամբարձ ու պաթետիկ տեքստերում գրեցին «անշիրիմ նահատակների հավերժ կենդանի հուշարձան» ունենալու ու «եղբայրական ժողովուրդների համերաշխ ընտանիքում բարգավաճելու» մասին:

Իհարկե, կարելի է հիշել, որ «ձնհալի» տարիներն էին, երբ որոշակիորեն թուլացել էր ճնշման աստիճանը, բայց միևնույն է հարկավոր էր թե՛ փառաբանել ներկայիս հմուտ ղեկավարներին և պրոլետարական պայքարը, թե՛ նզովքի հանձնել… լիքը այլ բաներ: Օրինակ, վերացական չարությունը:

«Սովետական Հայաստան» թերթը գրեց. «Այս հուշարձանը այցելող յուրաքանչյուր մարդու սիրտ ատելությամբ է լցվում դեպի չարը, դեպի պատերազմը, դեպի ցեղասպանությունը, և խորը երախտագիտությամբ՝ դեպի այն հասարակարգն ու կուսակցությունը, որը փրկեց մեր ժողովրդին արհավիրքից»:

Նույն թերթն ավելացրեց նաև համաշխարհային շեշտադրումներ. «Այս կոթողը բողոք է ոչ միայն անցյալի, այլև այսօրվա իմպերիալիստական քաղաքականության դեմ, ցեղասպանության ամեն մի դրսևորման դեմ»:

Հիշատակվեցին «ամերիկայի նեգրերի դեմ կատարվող վայրենի դատաստանը, որը միջնադար է հիշեցնում» և «վիետնամական ժողովրդի հոսող արյունը»:

Ահա այսպիսի մոդեռն, բազմաշերտ ու ենթատեքստային ուղերձներով բացվեց Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի խորհրդանիշը:

Անտարբեր չլինելու ուժը

Լռության պատնեշը կոտրվեց, ու Ցեղասպանության թեման մտավ հանրային օրակարգ: Այսինքն սկսվեցին գիտական հետազոտություններ, հրատարակվեցին գրքեր ու փաստաթղթեր, ի վերջո, Ցեղասպանության հուշահամալիրն էլ վերածվեց թանգարան-ինստւտուտի, որտեղ տարբեր երկների արխիվների ուսումնասիրություններ են կատարվում:

Բայց 1965 թվականի ապրիլի 24-ը կմնա պատմության մեջ որպես եզակի դեպք, երբ իշխանությունն ու ժողովուրդը, չնայած տարբեր դիրքերից, պայքարեցին մեկ ընդհանուր նպատակի համար: Եվ հաջողության հասան:

Միգուցե նաև այն բանի շնորհիվ, որ անտարբերության շեմը շատ ցածր էր:

Ընդհանրապես ցեղասպանության կատարման համար երեք նախադրյալներ են պետք՝ մասնակիցներ, փրկվողներ և հանցավոր անտարբերներ: Այդ մասին խորհուրդ է տալիս չմոռանալ ցեղասպանագետ Սուրեն Մանուկյանը: Առողջ ու առաջադեմ է այն հասարակությունը, որտեղ հանցավոր անտարբերների թիվը նվազ է: