«Հայաստանում կրթության «վերակենդանացման» համար ներդրումներ են պետք»․ ուսուցիչներ և փորձագետներ
Կրթության խնդիրները Հայաստանում
Հայաստանում կրթությունը հռչակվել է կարևորագույն ոլորտ։ Կառավարությունը հայտարարում է, որ երկրի ապագան երաշխավորելու են հենց կրթության ոլորտում նախատեսված բարեփոխումները։ Արդեն մշակվել է մինչև 2030 թ.-ը զարգացման պետական ծրագիր։ Այս կապակցությամբ ոլորտի համապարփակ հետազոտություն է իրականացվել է Կրթության համաշխարհային գործընկերություն հիմնադրամի (Global Partnership for education) կողմից կառավարությանը տրամադրված դրամաշնորհի շրջանակում։
Որո՞նք են կրթության ոլորտում առաջնահերթ լուծում պահանջող խնդիրները, ինչպե՞ս հաղթահարել դրանք։ Ուսուցիչները պատմում են խնդիրների մասին, փորձագետները վերլուծում են իրավիճակը՝ ուսումնասիրության արդյունքների հիման վրա։
- «Յուրաքանչյուր երեխա տաղանդավոր է, բայց կրթությանը պիտի հասանելի լինի»․ Գիտելիքի օրը ՀՀ-ում
- Հայաստան․ կրթություն բոլորի համար համավարակի պայմաններում
- «Անկախությունը նման է առողջության, որն ունենալու համար հոգ պիտի տանես ամեն օր»․ Փաշինյան
Հետազոտության իրականացման համար ստեղծվել է 40 տեղական կազմակերպություններից բաղկացած խումբ։ Բացի պետության մասնակցությունից խմբում ընդգրկվել են նաև զարգացման գործընկերներ, մասնավորապես՝ ՅՈւՆԻՍԵՖԸ։
Իրականացվել է հինգ ոլորտային հետազոտություն՝ ուղղված
- նախադպրոցական կրթությանը,
- ուսուցիչների կառավարման համակարգին,
- դպրոցների կառավարման համակարգին,
- դասարանային խնդիրների գնահատմանը,
- ազգային համակարգի գնահատմանը։
Նաև ԿԳՄՍ նախարարության պատվերով իրականացվել է դպրոցների ենթակառուցվածքների գնահատման հետազոտություն։
«Ուսուցիչները ստանում են չնչին աշխատավարձ»
Հայոց լեզվի և գրականության մասնագետ, 33-ամյա Անի Կարապետյանն այս տարի սեպտմեբերին վերադառնում է դպրոց երեխայի խնամքի արձակուրդից հետո։ Չնայած քիչ դասաժամերին ու ցածր աշխատավարձին, Անին սիրով է մտնում դասարան։
«Իհարկե, դժվար է աշխատանքը երեխաների հետ, այն պահանջում է մտավոր ու ֆիզիկական մեծ ջանքեր, մեծ պատասխանատվություն։ Մանկավարժների ձեռքի տակով են անցնում այս երկրի ապագա քաղաքացիները, դպրոցն է հիմքը մնացած բոլոր մասնագիտությունների։ Իսկ մեր ուսուցիչներն այս գործն անում են չնչին աշխատավարձով։ Պատկերացնում եմ, եթե ավելին ստանան, որքան ավելի ոգևորված կաշխատեն»,- ասում է Անին։
Հանրակրթական դպրոցներում մեկ դրույքը, որը բաղկացած է 22 ժամից, կազմում է 108 հազար դրամ, նախկին 80 հազար դրամի փոխարեն։ Անի Կարապետյանը աշխատելու է կես դրույք, հարկային պահումները հանած՝ ստանալու է 40 հազար դրամ։
«Իհարկե սա չնչին գումար է։ Մեկ դրույքով էլ շատ քչերն են աշխատում՝ հիմնականում քաղաքի դպրոցներում։ Գյուղերում աշակերտները քիչ են, ամեն դասարանից մեկ հատ է»,- բացատրում է Անին։
Գեղարդ գյուղի միջնակարգ դպրոցի քիմիայի ուսուցիչ Վիգեն Թառոյանը կարծում է, որ մանկավարժները պետք է ապահովված լինեն, կարողանան իրենց տնտեսական հարցերը հեշտությամբ լուծել, ապրեն քիչ թե շատ բարեկեցիկ կյանքով, հակառակ դեպքում դասարան են տանում նաև իրենց սոցիալական հոգսերը։
«Իրականությունից չենք փախչի, ուսուցիչ կա՝ մտնում է դասարան ու դասի մասին մտածելու փոխարեն, մտածում է՝ վարկն ինչպես է փակելու։ Մեկ դրույքով՝ այսինքն 22 ժամ, շատ քիչ ուսուցիչներ կան։ Միջին հաշվարկը տանում է կես դրույքի և պակասի։ Շատերն էլ ստիպված աշխատում են գոնե կես դրույքով, որպեսզի օգտվեն պետության կողմից տրվող սոցիալական փաթեթից։
Խոսքը այս դեպքում պետական դպրոցների ուսուցիչների մասին։ Նրանց տրվող սոցփաթեթի արժեքը կազմում է 70 հազար դրամ։ Այն կարող է ուղղվել առողջության ապահովագրության վրա, երկրի սահմաններում որևէ տեղ հանգստանալու, հիփոտեկային վարկը կամ, եթե ուսանող երեխա ունեն, նրա ուսման վարձը մուծելու համար»,- բացատրում է երկար տարիներ դպրոցի տնօրեն աշխատած Թառոյանը։
Բարձր աշխատավարձ՝ կամավոր ատեստավորում անցածներին
Արդեն երկու տարի հանրապետությունում գործում է կամավոր ատեստավորման համակարգը։ Դրա նպատակն է խրախուսել ուսուցիչների մասնագիտական զարգացումը վարձատրման պայմանով։
«Պետությունը առաջարկում է կամավոր ատեստավորում։ Դու պետք է հաղթահարես առաջարկվող հարցաշարը՝ և կստանանս ավելի բարձր, 200-300 հազար դրամ աշխատավարձ։ Իմ կոլեգաներից քչերն են անցել։ Երեք ժամ է տևում քննությունը, ինչը շատ քիչ են համարում 80 հարցի համար։ Պետք է կարողանաս հարցերի 70 տոկոսին պատասխանել։ Մտածում եմ, որ ես էլ կդիմեմ ատեստավորման, բայց ոչ հիմա»,- ասում է Անին։
Իսկ երկրի վարչապետը հայտարարել է, որ կամավոր ատեստավորում չանցած ուսուցիչները որոշ ժամանակ անց այլևս հնարավորություն չեն ունենա դպրոցում աշխատելու։ Նիկոլ Փաշինյանը շեշտել է, որ չի կարելի հանդուրժել ուսուցիչներին վճարվող «ծիծաղելի աշխատավարձերը», և կառավարությունը դրանք ընդհուպ եռապատկելու գործընթաց է մեկնարկել մի պայմանով՝ անցնել կամավոր ատեստավորում։
«Դա պիտի լինի շարունակական գործընթաց, և ատեստավորված ուսուցիչները 5 տարին մեկ նույն եղականով իրենց աշխատավարձը կրկին բարձրացնելու հնարավորություն պիտի ստանան։ Այսինքն ամեն 5 տարին մեկ կամավոր ատեստավորում անցած ուսուցիչները նորից կարող են կամավոր ատեստավորվել և կրկին աշխատավարձի բարձրացում ունենալ։ Որովհետև ժամանակի ընթացքում գնաճ է տեղի ունենում։ Ուսուցիչները նույնպես իրենց աշխատավարձերը բարձրացնելու հնարավորություն պիտի ունենան»,- ասել է վարչապետը։
«Կրթությունը կարևորվում է, բայց ոլորտի գումարները չեն աճում»
Տնտեսագետ Սևակ Հովհաննիսյանը նշում է՝ չնայած այն հանգամանքին, որ պետությունը կարևորում է կրթությունը, այսօր ՀՆԱ-ի ընդմանեը 2,8 տոկոսն է տրվում հանրակրթությանը։ Դա ցածր ցուցանիշ է, և այն նվազել է հատկապես վերջին տաս տարիներին։
«Մենք նկատում ենք, որ կրթության վրա ծախսերը աճում են բացարձակ թվերով, բայց հարաբերականորեն կշիռը ՀՆԱ-ում գնալով նվազել է։ Ընդ որում շատ կարևոր է հասկանալ մեր ծախսերի մակարդակը համեմատած մյուս համադրելի երկրների հետ։ Տեսնում ենք, որ էականորեն ցածր է․ Վրաստանում` 3,8 տոկոս է, Մոլոդովիայում` 6,1, Մերձբալթյան երկրներում` 4,5:
Նաև համադրել ենք հանրային եկամուտները, որոնք վերջին տարիներին աճել են, բայց կրթության վրա արվող ծախսերը չեն աճել, հետ են մնացել մեր պետական եկամուտների աճից։ Այս ծախսերը ցույց են տալիս, թե իրականում մենք որքան ենք կարևորում կրթությունը»,- բացատրում է Սևակ Հովհաննիսյանը։
Փորձագետը հատուկ նշում է, որ իրենց կատարած հետազոտության արդյունքները ուղղվելու են ԿԳՄՍ նախարարությանը` կրթության զարգացման ռազմավարության մշակմամբ զբաղվողներին․
«Մենք ոչ միայն վերլուծել ենք իրավիճակը, այլև տվել ենք որոշակի կանխատեսումներ։ Կարևոր է, որպեսզի քաղաքականություն մշակողները տեղեկացված լինեն նաև զարգացման միտումներից, որպեսզի իրենց որոշումները ճշգրիտ, փաստարկված և թիրախային լինեն»։
Ասում է, որ 2025 թվականին նախատեսվում է կրթության ծախսերը հասցնել 252 միլիարդ դրամի, սակայն ծախսերի ցուցանիշը մնում է դեռ 2,8 տոկոսի մակարդակում․
«Փորձել ենք գնահատել մեկ բնակչի հաշվով ծախսերը։ Այդ դեպքում նույնպես տեսնում ենք, որ մեկ բնակչի հաշվով կրթության ծախսերը մոտ 50 տոկոսով զիջում են Վրաստանին ու Մոլդովային։ Խնդիրն այն է, որ կրթությունը բավարար ձևով չի ֆինանասավորվում։ Ճիշտ է՝ ուսուցիչների աշխատավարձը ֆինանսավորման մեծ կշիռն է կազմում, սակայն, եթե համեմատենք համադրելի երկրների հետ, դարձյալ մեր ուսուցիչների աշխատավարձը շատ ցածր է։
Ուսուցիչների միջին աշխատավարձը կազմում է մեկ շնչին հասնող ՀՆԱ-ի 58 տոկոսը։ Համադրության մեջ եթե նայենք, Սլովենիայում այն կազմում է 182%, Լեհաստանում` 197%, Թուրքիայում 361%»։
«Գումար վաստակելը առաջանային է դարձել»
Ըստ վերլուծության,
- դպրոց հաճախող երեխաների 34 տոկոսը գտնվում է աղքատության մեջ,
- աղքատ և ծայրահեղ աղքատ երեխաների գրեթե 10 տոկոսը չեն գնում դպրոց՝ տարբեր պատճառներով։
Անի Կարապետյանը աշխատում է Ամբերդ գյուղի միջնակարգ դպրոցում։ Ասում է՝ վերջին ցուցանիշը հիմնականում աճում է ավելի բարձր դասարաններում, հատկապես գյուղատնտեսական ակտիվ շրջանում․
«Գյուղում անապահով ընտանիքներ շատ կան, այդ երեխաները ոչ միայն մնում են տանը և օգնում իրենց ծնողներին, այլ գումարով գնում են աշխատելու։ Մեկ ամսից ավել բացակայում են, դուրս են մնում կրթական պրոցեսներից։ Խաղողի բերքահավաքին ամեն օր վեց հազար դրամ գումար են վաստակում, օգնում ընտանիքին, տնտեսական հոգսերը թեթևացնում։
Եվ այստեղ է որ, կրթությունը թե երեխայի, թե ծնողի համար կորցնում է արժեքը, դոմինանտ է դառնում գումար վաստակելը։ Բացակայությունները բերում են գիտելիքի պակասի։ Եթե մի կիսամյակում, աշակերտը 180 ժամ բացակայի, դուրս է մնում դպրոցից, կամ հանձնում է վերաքննություն։ Ամեն օր դասղեկները զանգում են տուն ծնողներին, բայց ապարդյուն, գումարը առաջանային է դարձել» ։
Տնտեսագետ Սևակ Հովհաննիսյանը նշում է, որ մարդկային կապիտալի զարգացման համաթիվը, որը չափվում է մինչև 18 տարեկանը, Հայաստանում կազմել է 58 տոկոս․
«Հաշվի առնելով առողջապահական և կրթական ֆակտորները, երեխան 18 տարեկանում հարյուր առավելագույնից միայն 58 տոկոսն է կարողանում ստանալ։ Այսինքն զարգացնում է միայն մինչև 60%-ը, մնացած 40-ը՝ այն, որ չի զարգացնում, կորցված է։ Կյանքի հաջորդ փուլերում նա այլևս դա ձեռք չի բերում»։
«Մինչև մանկապարտեզի հերթը հասնում է, երեխան դպրոց է գնում»
Հայաստանում այսօր մեծ խնդիր է նաև նախադպրոցական կրթությունը։ Գերհագեցած մանկապարտեզները չեն կարողանում ընդունել բոլոր երեխաներին։ Անի Կարապետյանը պատմում է, որ մեկ տարի շարունակ հերթի մեջ է եղել․
«Հունվարից հերթագրել էի երեխային, ու ինձ օգոստոսին ասացին, որ հաջորդ օգոստոսին նոր կհասնի հերթը։ Քանի որ մենք ամուսններով երկուսս էլ աշխատում ենք, տեղեկանքի հիման վրա ինձ առաջնահերթություն տվեցին։ Հակառակ դեպքում կորցնելու էի աշխատանքս»։
Անկախ փորձագետ Լիաննա Հովհաննիսյանը մասնակցել է նախադպրոցական կրթական հաստատությունների վերաբերյալ հետազոտությանը, ասում է․
«Մանակապարտեզների պարագայում հերթագրման ցուցակները շատ մեծ են։ Այսպիսի հումոր կա անգամ, որ մինչև հերթը հասնում է, երեխան արդեն դպրոց է գնում։ Չունենք բավարար թվով մանկապարտեզներ, դրանք սեփականաշնորհվել են ժամանակին, և այսօր ծառայում են արդեն տարբեր այլ նպատակաների»։
Սևակ Հովհաննիսյանն էլ ավելացնում է, որ ցածր են մանկապարտեզների հզորությունները, ցածր է ընդգրկվածությունը, 3-5 տարեկան երեխաների միայն 42 տոկոսն է այցելում մանկարապտեզներ․
«Արդարության համար, սակայն ասեմ, որ 2010 թվականի համեմատ բավական բարելավվել է։ 2010-ին 28.5 տոկոսն է երեխաների այցելել մանկապարտեզ, այս ցուցանիշը հասել է 42-ի, սակայն դարձյալ քիչ է։ Նաև տեսնում ենք համայնքային բյուջեներում ակտիվ ներդրումներ մանկապարտեզների կառուցման ոլորտում։ Գյուղական բնակավայրերում հատակապես ցածր է ընդգրկվածությունը, ինչը պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ կանայք տանն են, և իրենք են զբաղվում իրենց երեխաայի դաստիարակությամբ»։
Կրթության ոլորտի բարեփոխումների շրջանակում, կառավարությունը պատրաստվում է գյուղական բնակավայրերում ավելացնել նաև մանկապարտեզների քանակը։ Այսպիսով մտադիր նաև երեխաների մայրիկներին հնարավորություն տալ դուրս գալ միայն տնային տնտեսուհի լինելու դերից և ներգրավվել հանրային և տնտեսական գործունեության մեջ։
Կրթության խնդիրները Հայաստանում
