Հայաստանը՝ Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև․ ճիշտ ընտրության երաշխիքներ չկան
Հայաստանի և Թուրքիայի միջև հարաբերությունների կարգավորման շուրջ բանակցությունների նախաշեմին, որոնք կայանալու են 2022 թ․ հունվարի 14-ին Մոսկվայում, ողջ հայ հասարակությունն ու փորձագետները քննարկում են դրանց հնարավոր օրակարգն ու արդյունքները։
Հայաստանում զգալի փոփոխությունների չեն սպասում։ Միայն անհանգստանում են, որ հայկական կողմը սխալներ թույլ չտա իր բանակցող, խորհրդարանի փոխխոսնակ Ռուբեն Ռուբինյանի անփորձության հետևանքով, մտավախություն կա նաև թուրքական կողմի ուժեղ ճնշման առնչությամբ, որը պայմանավորված է Թուրքիայի հատուկ ներկայացուցչի անձով։ Սերդար Քըլըչի մասին բոլորը խոսում են՝ որպես փորձառու դիվանագետի, որն իր կարիերայի ողջ ընթացքում աչքի է ընկել հակահայկական դիրքորոշմամբ։
Քննարկումներն ընթանում են նաև Հայաստանի սահմաններից դուրս։ Սփյուռքի հայերն ուշադիր հետևում են գործընթացին, որը ձեռնակել է իշխանությունը հայրենիքում։ Եվ այստեղ առանձնապես անհանգստանում են այն առնչությամբ, որ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը համաձայնում է Թուրքիայի հետ բանակցություններ վարել՝ նույնիսկ սփյուռքի՝ արտասահմանում բնակվող հայրենակիցների կարծիքն այս հարցի մասին հաշվի չառնելով, մինչդեռ նրանք հայրենիքում չեն ապրում հենց 20-րդ դարի սկզբին Օսմանյան Թուրքիայում տեղի ունեցած իրադարձությունների հետևանքով։
Խոսքը 1915թ․ ցեղասպանության մասին է։ Մինչ այդ Օսմանյան կայսրությունում բնակվում էր շուրջ երկուս ու կես միլիոն հայ։ Սպանդի և զանգվածային արտաքսման հետևանքով նրանց կեսից ավելին զոհվել է։ Կենդանի մնացածները բնակություն են հաստատել աշխարհի տարբեր երկրներում, այդպես էլ ձևավորվել է հայկական մեծ սփյուռքը։ Հայաստանը, մի քանի արևմտյան երկրներ և միջազգային կազմակերպություններ 20-րդ դարի այդ իրադարձությունները ցեղասպանություն են անվանում։ Թուրքիան այս եզրը կտրականապես մերժում է։
Երկու տարբեր, գրեթե հակադարձ կարծիքներ՝ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորման գործընթացի մասին։ The California Courier-ի հրատարակիչ և խմբագիր Հարութ Սասունյանն իր կարծիքն է հրապարակել կայանալիք բանակցությունների և հնարավոր զարգացումների վերաբերյալ։ Նրա քննադատական մոտեցումն, ընդհանուր առմամբ, արտահայտում է սփյուռքահայերի կարծիքը, այն կիսում են շատերը նաև Հայաստանում։ Եվ հայաստանյան լրատվամիջոցները թարգմանաբար ներկայացրին այս տեսակետն իրենց ընթերցողին։ Տեղի քաղաքագետներից հարաբերական լավատեսություն և տարբերվող կարծիք է արտահայտել անվտանգության հարցերով փորձագետ Արեգ Քոչինյանը։
- Հայ-թուրքական բանակցություններ․ հին օրակարգ՝ նոր իրողություններում։ Ի՞նչ սպասել
- Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորում․ գործընթացը սկսվել է։ Նախապայմաններով, թե առանց
- Հայաստանի ազգային շահերը՝ խոչընդոտ Ադրբեջանի հետ խաղաղության համաձայնագրի համար
The California Courier-ի հրատարակիչ և խմբագիր Հարութ Սասունյան։ «Անհարկի բանակցությունների թակարդները»
«Նախ՝ Հայաստանը կարիք չունի Թուրքիայի հետ բանակցելու սահմանի բացման շուրջ։ Նման բանակցություններ տեղի են ունեցել 1991 թվականին Հայաստանի անկախացումից անմիջապես հետո, երբ Հայաստանն ու Թուրքիան բացեցին իրենց ընդհանուր սահմանը, մինչև Թուրքիան փակեց իր կողմից սահմանը 1993 թվականին։ Քանի որ Թուրքիան միակողմանի փակել է Հայաստանի հետ սահմանը, այժմ կարող է այն կրկին բացել միակողմանի։ Ես մտավախություն ունեմ, որ նման անհարկի բանակցություններ վարելու Թուրքիայի մտադրությունն ուղղված է Հայաստանից զիջումներ կորզելուն։
2020 թ․ պատերազմում վիթխարի կորուստ կրելուց հետո Հայաստանի պարտված ղեկավարը բանակցելու է թուլացած դիրքերից։ Ջախջախված ղեկավարը չի կարող ունենալ մտավոր ու բարոյական ուժ՝ այդքան խնդրահարույց ու նենգ թշնամու հետ պատշաճ բանակցություններ վարելու համար։ Հայաստանում, առաջին հերթին, պետք է իշխանության գան նոր ղեկավարներ, որպեսզի անհրաժեշտության դեպքում քննարկումներն սկսեն ոչ պարտվողական դիրքերից։
Կա մի կարևոր հիմնախնդիր Հայաստանի համար, որը կարգավորում է իր հարաբերությունները Թուրքիայի հետ՝ մի երկրի, որը 1915 թվականին ցեղասպանություն է իրականացրել՝ սպանելով 1․5 միլիոն հայերի։ Մեկ դար անց Թուրքիան դեռ ստում է իր զանգվածային հանցագործությունների մասին և հերքում դրանք: Չզղջացող ցեղասպանը չի կարող վստահելի կողմ լինել, որի հետ կարելի է բարեխղճորեն բանակցել:
Ի լրումն իր անցյալի հանցագործությունների՝ Թուրքիան վայրենաբար մասնակցել է հայերի մի նոր կոտորածի 2020 թվականի Արցախյան պատերազմում՝ սպանելով և վիրավորելով հազարավոր հայ երիտասարդ զինվորների։ Սա դեռ քիչ էր, Թուրքիան հավաքագրել է ջիհադիստ ահաբեկիչների Սիրիայից և կազմակերպել նրանց տեղափոխումը Ադրբեջան պատերազմի ընթացքում: Ինչպե՞ս կարող է Հայաստանի վարչապետը բանակցություններ վարել նման կրկնակի թշնամանքով տոգորված թշնամու հետ։
[…]Եթե Հայաստանի ղեկավարները չեն պաշտպանելու իրենց ժողովրդի իրավունքները, ինչպե՞ս կարող են նրանք ակնկալել, որ դրսից ավելի շատ հոգ տանեն Հայաստանի մասին, քան իրենք:Վարչապետ Փաշինյանը իշխանության եկավ՝ մերժելով նախկին նախագահ Սերժ Սարգսյանի իշխանությունը՝ «Մերժիր Սերժին» կարգախոսով։ Ինչո՞ւ է Փաշինյանը այդ դեպքում կրկնում Սարգսյանի սխալ քաղաքականությունը Թուրքիայի հետ։ Հայաստանում և Հայաստանից դուրս գտնվող հայերը զայրացած էին նախորդ նախագահի՝ 2009 թվականի չարաբաստիկ հայ-թուրքական արձանագրությունների պատճառով: Թվում է, Փաշինյանը ոչինչ չի սովորել այդ անհաջող փորձից։
«Բանակցություններ առանց նախապայմանների»․ սա հերթական կարգախոսն է, որը կրկնում են Հայաստանի նախկին և ներկա ղեկավարները։ Բայց իրականում ոչ թե Հայաստանն է նախապայմաններ դնում Թուրքիայի առջև, այլ Թուրքիան է նախապայմաններ առաջ քաշում։ 2009-ի արձանագրությունների շուրջ բանակցությունների ժամանակ Թուրքիան հայտարարեց, որ որևէ նախապայման չունի, այնուամենայնիվ, մի քանի թուրքական նախապայմաններ հայտնվեցին համաձայնագրում։
Նախագահ Էրդողանի խոսնակ Իբրահիմ Քալինը հաստատեց հայկական մտահոգությունները, երբ դեկտեմբերի վերջին Չիկագո այցելության ժամանակ ասաց. «Մենք ցանկանում ենք, որ սահմանը բացվի և դիվանագիտական հարաբերություններ սկսվեն։ Դրա համար պետք է որոշակի պայմաններ կատարվեն և որոշակի հարցերի շուրջ բանակցենք»։
Արձանագրությունները տապալվեցին 2009 թվականին, քանի որ Ադրբեջանը դեմ էր Թուրքիայի կողմից Հայաստանի հետ սահմանի բացմանը։ Դա օգնեց փրկել Հայաստանի շահերը, որոնք պետք է պաշտպաներ ոչ թե Ադրբեջանը, այլ Հայաստանի նախագահը։ Ներկայիս բանակցությունները նույնպես կարող են ձախողվել, եթե Փաշինյանը պատրաստ չէ զիջել այն, ինչ կխնդրի Էրդողանը։
Թուրքիան հիմա Հայաստանից պահանջում է ընդունել Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը՝ ստորագրելով հաշտության պայմանագիր՝ այդպիսով վերջնականապես հրաժարվելով Արցախից և Նախիջևանից և թույլ տալով այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցքը», այլ ոչ թե պարզ ճանապարհ, որը Արևելյան Ադրբեջանը կապում է Նախիջևանի հետ։
Հայաստանի իշխանությունը բազմիցս հայտարարել է, որ պատրաստ է ճանապարհների բացմանը, սակայն մտադիր չէ «միջանցք» տրամադրել երկրի հարավով, քանի որ այդ եզրը ենթադրում է ճանապարհի նկատմամբ ինքնիշխան վերահսկողության կորուստ։
Ի վերջո, եթե Թուրքիան նախապայմաններով հանդես գա բանակցային սեղանի շուրջ, Հայաստանը պետք է պատրաստ լինի հեռանալ կամ հակազդել իր նախապայմաններով՝ Հայոց ցեղասպանության ճանաչում, հայկական կորուստների փոխհատուցում և բռնազավթված Արևմտյան Հայաստանի վերադարձ [պատմական Հայաստանի արևմտյան հատվածը, որն Օսմանյան կայսրության կազմում էր]։
Նախքան 2009 թվականի հայ-թուրքական արձանագրությունների ստորագրումը, նախագահ Սարգսյանը փորձ արեց այցելելու Սփյուռքի մի քանի համայնքներ՝ իբր լսելու նրանց տեսակետները։ Փաշինյանը նման փորձ չի արել։ Սփյուռքից ոչ մեկի հետ չի խորհրդակցել։ Փաշինյանը պետք է գիտակցի, որ Թուրքիայի հետ հարաբերությունները համահայկական խնդիր են, ոչ թե միայն Հայաստանի Հանրապետության ներքաղաքական հարց։
Նա պետք է հաշվի առնի սփյուռքի տեսակետները, նույնիսկ եթե ինքն է վերջնական որոշում կայացնողը։ Ավելին՝ Թուրքիայի արտգործնախարար Մևլյութ Չավուշօղլուն վերջերս հայտարարեց, որ հայկական սփյուռքի «ծայրահեղական խմբավորումները չպետք է ճնշում գործադրեն Երևանի վրա»՝ խաթարելու հայ-թուրքական հարաբերությունները։
Ի հավելումն՝ Էրդողանի խոսնակ Քալինը վերջերս Չիկագոյում ասաց. «Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների կարգավորման ներկա գործընթացը կոչնչացնի Միացյալ Նահանգների հայ համայնքը»: Նման հայտարարությունն անցանկալի միջամտություն է ներհայկական գործերին։ Թուրք պաշտոնյաների անհիմն հայտարարությունները պետք է դրդեն ողջ հայությանը մերժելու նրանց անընդունելի միջամտությունը։
Հայաստանի անունից բանակցություններ վարող անձի որակավորումը չափազանց կարևոր է։ Էրդողանը Թուրքիայի կողմից բանագնաց է նշանակել փորձառու դիվանագետ, ԱՄՆ-ում Թուրքիայի նախկին դեսպան և ցեղասպանությունը ժխտող տխրահռչակ Սերդար Քըլըչին։
Մյուս կողմից, Փաշինյանը, իր բազմաթիվ այլ անորակ նշանակումներին համահունչ, նշանակեց Ռուբեն Ռուբինյանին՝ մի երիտասարդ նորելուկի՝ զրոյական դիվանագիտական փորձով։ Նրա մասին հայտնի է միայն, որ նա Փաշինյանի կուսակցության անդամ է և Հայաստանի խորհրդարանի փոխնախագահ։
Զարմանալի է, որ Ռուբինյանի որակավորման մասին հարցերին ի պատասխան, Փաշինյանն ու նրա քաղաքական գործընկերները պնդում էին, որ Ռուբինյանի կուսակցական պատկանելությունը շատ ավելի կարևոր է, քան նրա անփորձությունը՝ դրանով իսկ իրենց կուսակցական շահերը վեր դասելով ազգային շահերից։ Այսպիսով, գալիք բանակցությունների արդյունքն ավելի քան պարզ է, քանի որ «գայլը դեմառդեմ հանդիպելու է գառանը» […]։
Փաշինյանը շարունակում է հպարտությամբ կրկնել, որ Ռուսաստանի, ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի ղեկավարներն աջակցում են Թուրքիայի հետ բանակցելու իր ծրագրերին։ Չմոռանանք, որ Ադրբեջանն ու Թուրքիան ևս աջակցում են այս նախաձեռնությանը։ Այս բոլոր երկրներն ուղղակի առաջ են տանում իրենց շահերը, ոչ թե Հայաստանի:
Վերջապես, Փաշինյանի կողմից հայ-թուրքական սահմանի բացման արդյունքում Հայաստանի համար տնտեսական օգուտների մասին շատ տարածված պնդումը կասկածելի ակնկալիք է։ Արդեն՝ սահմանը դեռ չբացված, թուրքական արտադրանքը հեղեղել է հայկական շուկան։ Սահմանի բացումը կնշանակի, որ թուրքական էժան ապրանքները կկործանեն Հայաստանի ներքին արտադրությունը։
Փոքր բնակչություն ունեցող փոքրիկ երկիրը չի կարող մրցել թուրքական արտադրանքի հետ, որն օգտվում է «մեծածավալ տնտեսության» առավելությունից (ավելի մեծ ծավալ՝ ավելի ցածր գին): Իրավիճակն ավելի վատթարացնելով՝ Փաշինյանը պարզապես դեն նետեց Հայաստանի համար սակարկությունների միակ առարկան՝ հանելով թուրքական ապրանքների ներմուծման ժամանակավոր արգելքը՝ այդպիսով Հայաստանին զրկելով այս բանակցություններում իր հաղթաթղթից։
Թուրքիան՝ չքավոր մի երկիր քայքայվող տնտեսությամբ, լիրայի անկմամբ, 12 տոկոս գործազրկությամբ, 36 տոկոս գնաճով և մոլեգնող կորոնավիրուսով (աշխարհում վարակվածների թվով 7-րդը), հուսահատորեն ցանկանում է բարելավել իր ներքին անմխիթար վիճակը և շտկել իր խզված կապերը Միացյալ Նահանգների, Եվրոպայի, Իսրայելի, Սաուդյան Արաբիայի, Արաբական Միացյալ Էմիրությունների և Եգիպտոսի հետ։
Խելամիտ հայ բանագնացը, գիտակցելով աշխարհի վրա տպավորություն թողնելու թուրքական ձգտումը, կփորձի ավելի բարենպաստ պայմաններ կորզել Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորման համար:
Ոչ ոք դեմ չէ Թուրքիայի հետ բանակցություններին, եթե Հայաստանը ներկայացնող բանագնացը հմուտ է և կարող է օգուտ բերել Հայաստանի շահերին»։
Անվտանգության հարցերով փորձագետ Արեգ Քոչինյան։ «Երևանը՝ Մոսկվայի և Անկարայի միջև»
«Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացի նախորդ բոլոր փուլերը տապալվել են, բայց, միևնույն ժամանակ, մեթոդաբանական սխալ կլինի նախորդ փուլերի ձախողումներով դատապարտել ապագան։ Պատմությունը լի է թեկուզ և տասնյակ տապալված նախաձեռնություններից հետո հաջողված նախադեպերով։ Անցյալ փուլերի տապալումները արգասիք էին ժամանակների, աշխարհաքաղաքական դրվածքի, կողմերի ծրագրանպատակային առանձնահատկությունների և ռուս-թուրքական մուլտիռեգիոնալ հարաբերությունների։ Դրանցում բոլորում տեղ են գտել էական փոփոխություններ։
Ներկա փուլն, ըստ էության, սկսվեց ռուս-ուկրաինական հակամարտության հերթական լարումից։ Արևմուտքը, հակազդելով Ռուսաստանի գործողություններին, տվեց դրանց ասիմետրիկ պատասխան․ որոշում կայացվեց, այդ թվում և Թուրքիայի միջոցով, թուլացնել Ռուսաստանի դիրքերը հնարավորինս շատ տարածաշրջաններում՝ տվյալ դեպքում՝ Հարավային Կովկասում։
Հարավային Կովկասում Ռուսաստանի տարածաշրջանային ներկայության ամենակարևոր խարիսխը հայ-թուրքական վատ հարաբերություններն են։ Միայն հայ-թուրքական վատ հարաբերությունների պայմաններում է Ռուսաստանը հանդես գալիս իբրև Հայաստանի անվտանգության բացառիկ երաշխավոր և ֆորպոստացնում մեր պետությունը։
Եթե հայ-թուրքական հարաբերությունները կարգավորվում են, ապա Ռուսաստանի դիրքերը Հարավային կովկասում էականորեն թուլանում են, քանի որ նախ՝ այդ ազդեցությունն արդեն իսկ թույլ է Վրաստանում ու Ադրբեջանում, և հետո, առանց անվտանգային երաշխիքների անհրաժեշտության, Ռուսաստանի ազդեցությունը Հայաստանի վրա որակապես փոխվում է։
44-օրյա պատերազմը փոխեց իրավիճակը Հարավային Կովկասում և հայտնի չափով կասեցրեց Հայաստանի տարածաշրջանային ազդեցության աճը՝ մրցակցությունից դուրս թողնելով հայկական պետությունը տարածաշրջանային մրցավազքում։ Սրա բոլոր կորուստները և բացասական կողմերը թվարկելու կարիք, կարծում եմ, չկա։ Արհավիրքի մեջ գտնվող պետությունը շատ կորուստներ ու դառնություններ է զգալու, բայց անգամ այս իրավիճակում ճիշտ աշխատանքի դեպքում հնարավոր է նոր հորիզոններ օգտագործել։
Ներկայիս Հայաստանն այլևս, անգամ՝ տեսական մակարդակում, վտանգ չի ներկայացնում Թուրքիայի համար, ավելին՝ հավերժական չեզոք Հայաստանը շահավետ է Թուրքիային, առավել շահավետ, քան Ռուսական հիպերաճած ազդեցության ներքո գտնվող Հայաստանը։ Բացի այդ, եթե Թուրքիան ցանկանում է տարածաշրջանում ունենալ կայուն ու երկարաժամկետ ազդեցություն, այն պետք է նորմալ հարաբերություններ ունենա տարածաշրջանային բոլոր երեք պետությունների հետ։ Հակառակ դեպքում Իրանը, Ռուսաստանը և Արևմուտքը մշտապես ունենալու են դիրքային առավելություններ Թուրքիայի նկատմամբ։
Թուրքիան կարող է, օգտվելով ստեղծված իրավիճակից, չգնալ վերոնշյալ երկարաժամկետ գործողությունների տրամաբանությամբ, այլ փորձել առավելագույնը քաղել ստեղծված իրավիճակից, միևնույն ժամանակ՝ իրական քայլեր չձեռնարկելով կարգավորման ուղղությամբ ու գժտեցնելով Հայաստանին Ռուսաստանի հետ։ Այն պահից, երբ Հայաստանը սկսի իրական քայլեր ձեռնարկել կարգավորման ուղղությամբ, այն արժանանալու է ռուսական ակտիվ հակազդեցության, և սա մեծ ռիսկ է, մանավանդ, երբ մենք չունենք երաշխիքներ, որ Թուրքիան անցնելու է ճանապարհի իր կեսը։
Բայց այստեղ էլ շատ բան կախված է մեզանից։ Լուրջ խաղ և լուրջ բանակցություններ տանում են լուրջ խաղացողի հետ, երբ տեսնում են, որ դիմացինն ինքինշխան է ու իր շահերի տեսանկյունից մարտնչող։ Սա, իր հերթին, երևում է ամեն ինչում՝ այդ թվում և բանախոսի ընտրությամբ։ Մինչև այս պահը ես գտնում եմ, որ Հայաստանն արել է ամեն հնարավորը՝ տապալելու համար կարգավորման գործընթացը․ Ռուսաստանի միջնորդացում, անփորձ ու քաղաքական կշիռ չունեցող բանագնաց և այլն։
«Բանակցություններ» կամ «կարգավորում» հասկացությունները շատերը հասկանում են իբրև խորը ինտեգրացիա՝ սահմանի բացում, առանց կարգավորումների միգրացիա, բայց դա, բնականաբար, աբսուրդ է։ Այս փուլում խոսքը կարող է լավագույն դեպքում գնալ դիվանագիտական հարաբերությունների կարգավորման և, բնականաբար, պետական օրենսդրությունների ու մաքսային վերահսկողության ներքո կումունիկացիայի՝ ճանապարհի կամ երկաթգծի շահագործման մասին։
Ասել է թե՝ բանակցությունները դեռ չեն նշանակում քաղաքական ամուսնություն, բայց բանակցում են հենց հակառակորդի հետ։ Կարևոր է նաև հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը սկսել առանց միջնորդների․ լինի դա Ռուսաստանը, թե Միացյալ Նահանգները։ Այդ գործընթացը հնարավորություն ունի հաջողելու միայն մի դեպքում․ երբ դրանում լինեն բացառապես ՀՀ-ն և Թուրքիան։
Միևնույն ժամանակ, հատկանշական է, որ կարգավորումը հնարավոր է, որ առաջ բերի որոշ տնտեսական ռիսկեր, բայց չէ՞ որ հենց պետության դերն է դրանք հնարավորինս արդյունավետ չեզոքացնելը։ Ավելին՝ տնտեսական ռիսկերի արդյունավետ չեզոքացման ճանապարհը ինքնամեկուսացումը չէ։ Եվ վերջապես՝ մեր առջև ծառացած գլխավոր խնդիրն ամենևին էլ տնտեսական ռիսկերը չեն, Արցախի ապագա կարգավիճակը չէ, սահմանային վեճերը չեն, այսպես կոչված «զանգեզուրյան միջանցքը» չէ, այլ՝ պետականության կորուստն է։
Ռուսաստանի կողմից Հայաստանի կլանման գործընթացը պատերազմից հետո աննախադեպ ակտիվացել է, ինչի չեզոքացման համար Հայաստանին հիմա անհրաժեշտ է տարածաշրջանային կայունություն և բոլոր հարևանների հետ հարաբերությունների կարգավորում։
Ամենավատ տարբերակը, որով կարող է զարգանալ իրավիճակը և որով մինչ այս պահը զարգանում է իրավիճակը, դա գործընթացի տապալումն է հայկական կողմից՝ ռուսական կողմի ազդեցությամբ։ Այսպես, Թուրքիայի ԱԳՆ-ն հայտարարել է, որ հայկական կողմն առաջարկել է հատուկ բանագնացների առաջին հանդիպումն իրականացնել Մոսկվայում։ Երբ սրա հետ համադրում ենք վարչապետ Փաշինյանի դիմումը Ռուսաստանին՝ որպես միջնորդ հանդես գալու հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացում, իրավիճակը առավել պարզ է դառնում։
Հայաստանը, կարծես թե, չի կարողանում հաղթահարել ռուսական արգելքները՝ կարգավորման գործընթացը գլուխ բերելու համար։ Մեծ է վտանգը, որ Հայաստանի քաղաքական էլիտան չի էլ գիտակցում այս գործընթացի կարևորությունը և Ռուսաստանի աճող ազդեցության նվազեցման հրամայականը։
Ռուսաստանի ազդեցության ավելացման նման տեմպերի պահպանման պարագայում Հայաստանը մոտ ապագայում կանգնելու է միութենական պետությանը միանալու խնդրի առջև։ Միութենական պետությունն, իր հերթին, տեսանելի ապագայում վերածվելու է ԽՍՀՄ-2-ի, և ավարտվելու է Հայաստանի անկախ պետականության պատմությունը։
Այս գորշ սցենարից խուսափելու համար հարկավոր է, որ Հայաստանը չունենա այն անվտանգային մարտահրավերները, որոնց պատասխանելու համար երկրին հարկավոր կլինեն ռուսական երաշխիքները։ Դրան հասնելու ամենաիրատեսական տարբերակը հենց Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորումն է։ Հայաստանին անհրաժեշտ է խաղաղություն և բարիդրացիություն։ 44-օրյա պատերազմն ապացուցեց, որ պետությունը պատրաստ չէ ինքնուրույն դիմագրավելու կոնֆլիկտային տարածաշրջանի բերած մարտահրավերներին։
Մոտեցել են ժամանակները, երբ մենք որպես հասարակություն պետք է սկսենք ընտրություններ կատարել․
- ցանկանո՞ւմ ենք մենք հարատևող պետականություն, թե՞ պատրաստ ենք պետությունը տարրալուծել մեծ տերության կազմում,
- կարողանո՞ւմ ենք մենք անցնել արդի քաղաքական մտածողության դաշտ, թե՞ մնում ենք արխայիկի ճիրաններում,
- ընտրում ենք պատերա՞զմ, թե՞ ընտրում ենք խաղաղություն,
- շարունակո՞ւմ ենք կենացային-պատմական հայրենիքի հանդեպ տածվող հայրենասիրությունը, թե՞ անցնում ենք պետական մտածողությանը,
- շարունակո՞ւմ ենք մի շարք պետությունների համար գործիքի դեր կատարել տարածաշրջանային խնդիրները լուծելու համար, թե՞ փորձում ենք առաջ շարժվել սեփական օրակարգով և այլն։
Այս ընտրություններում, ինչպես և քննարկվող խնդրի պարագայում որևէ երաշխիք չկա ու չի կարող լինել, թե որն է ճիշտ տարբերակը։ Որևէ մեկը չի կարող ասել, թե այս ռաունդը կհաջողի, կամ մենք կստանանք մեր ցանկալիի գոնե նվազագույնը։ Բայց դա էլ հենց անկախության ճանապարհն է․ կայացնել որոշումներ և ունակ լինել դրանց համար պատասխանատվություն կրել»։
