Հայաստան-Ադրբեջան պայմանագրի ստորագրումը միայն տեսականորեն է հնարավոր
Հակամարտությունը կարգավորվե՞լ է
Յուրահատուկ պայմաններ երկրների միջև հարաբերությունների հաստատման համար: Հենց այսպես կարելի է բնութագրել հայ-ադրբեջանական հակամարտության ներկա շրջանը։ Խորհրդային Միության փլուզմամբ սկսված առճակատումը վերջին երեք տարիների ընթացքում ամբողջովին փոխել է իր տրամաբանությունը։ Երևանի և Բաքվի միջև հակամարտության հիմքում Լեռնային Ղարաբաղն էր։ Սակայն 2023 թվականի սեպտեմբերին Ադրբեջանը ռազմական ուժ կիրառեց և լիակատար վերահսկողություն հաստատեց այդ տարածքի նկատմամբ։
Պաշտոնական Երևանը փաստացի չառարկեց իրադարձությունների այս զարգացմանը, սահմանափակվեց զուսպ հայտարարություններով։ Ավելին, Հայաստանի իշխանությունները պատրաստ են փաստաթղթերով հաստատել ԼՂ կարգավիճակը Ադրբեջանի կազմում։ Այդ դեպքում կարելի՞ է հակամարտությունը լուծված համարել։ Այս պահին ստեղծվում է տպավորություն, թե վերջնական խաղաղության հասնելու համար դա էլ Ադրբեջանի համար բավարար չէ։
- Ինչպե՞ս է ՀՀ-ն լուծում արցախցիների խնդիրները. արդյունավե՞տ են օգնության ծրագրերը
- «Արևմուտքը մեծացնում է ճնշումը Բաքվի վրա»․ կարծիք Ֆրանսիայի Սենատի բանաձևի մասին
- «Առանց Վրաստանի ՀՀ-ն չի կարող ունենալ արևմտյան ինտեգրացիա»․ կարծիք
Ինչպե՞ս փոխվեց բանակցությունների տրամաբանությունը
2020 թվականի պատերազմը Լեռնային Ղարաբաղում ոչ միայն խաթարեց գոյություն ունեցող ստատուս քվոն, այլև հանգեցրեց լայնածավալ և, որ ամենակարևորն է, արագ փոխակերպումների Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում։ Իրադրությունը փոխվել է ոչ միայն «գետնի վրա», այլև բանակցային գործընթացում։ Ուկրաինական ճգնաժամի խորացման ֆոնին միջնորդ երկրները փաստացի սկսեցին մրցել Երևան-Բաքու բանակցությունների գլխավոր մոդերատորի կարգավիճակի համար։
Ինչ-որ պահի Արևմուտքը՝ ի դեմս Բրյուսելի և Վաշինգտոնի, սկսեց հաջողության հասնել այդ պայքարում։ Երկու պետությունների ղեկավարների անձնական շփումները տեղափոխվեցին արևմտյան հարթակներ։ Այս հանդիպումների ընթացքում ադրբեջանական կողմը հասավ կարևոր արդյունքի՝ Հայաստանի համաձայնությանը՝ պաշտոնապես ճանաչել Լեռնային Ղարաբաղը որպես Ադրբեջանի մաս։ Մի բան, որը նախկինում երբեք չէր եղել։
Եվրոպացի միջնորդներին նույնիսկ հաջողվեց մշակել փաստաթուղթ, որը երկու երկրների ղեկավարները պետք է ստորագրեին Իսպանիայում 2023 թվականին։ Այն ենթադրում էր հակամարտող կողմերի՝ միմյանց տարածքային ամբողջականության փոխադարձ ճանաչում միջազգայնորեն ճանաչված սահմաններում։ Սակայն Ադրբեջանի նախագահն այդպես էլ չմեկնեց Գրանադա։ Հայաստանի վարչապետը ոչ միայն ժամանեց եվրոպացի գործընկերների հետ հանդիպմանը, այլև ստորագրեց այդ հայտարարությունը։
Արդյունքում ստացվեց, որ Հայաստանը ճանաչեց Ղարաբաղը որպես Ադրբեջանի մաս, սակայն դրա դիմաց ոչինչ չստացավ։ Հիմա Լեռնային Ղարաբաղն ընդհանրապես ներառված չէ բանակցային գործընթացում։
Թեև Հայաստանն ասում է, որ հարցը փակված չէ, և հայ բնակչությունը պետք է վերադառնա իր տները, բայց այդ հայտարարությունները ավելի շուտ նախատեսված են ներքին լսարանի համար։ Երևանը պարզապես ի վիճակի չէ ԼՂ հարցը վերադարձնել միջազգային օրակարգ: Գոնե առայժմ։
Ինչի՞ մասին են կողմերը խոսում հիմա
Այն բանից հետո, երբ Ադրբեջանին հաջողվեց հեռացնել Լեռնային Ղարաբաղը բանակցային գործընթացից, երկկողմ օրակարգը կենտրոնացավ այլ հարցերի վրա։ Ամենակարևորներն են սահմանագծումն ու սահմանազատումը և տրանսպորտային հաղորդակցությունների ապաշրջափակումը։ Վերջին շրջանում հաճախ է արծարծվում անկլավների հարցը։
Բանակցությունների հիմնական նպատակը խաղաղության պայմանագրի ստորագրումն է, որը պետք է վերջ դնի երկու պետությունների առճակատմանը։ Բայց Ադրբեջանը, արևմտյան հարթակներում ստանալով այն ամենը, ինչ իրեն պետք էր, այլևս չի ընդունում Բրյուսելի և Վաշինգտոնի հրավերները՝ գնալ և շարունակել բանակցությունները։
Փոխարենը Բաքվի դիրքորոշումը թեքվեց դեպի Ռուսաստան։ Եվ դա դուրեկան չէ Հայաստանի համար, որի իշխանությունները երկար ժամանակ բոյկոտում են ՀԱՊԿ-ի և ռուսական այլ ինտեգրացիոն կառույցների հովանու ներքո անցկացվող միջոցառումները։
Ինքը՝ Հայաստանի վարչապետը, նույնպես մի քանի անգամ հրաժարվել է մասնակցել Ռուսաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարների մասնակցությամբ գագաթնաժողովներին։ Այս առնչությամբ Իլհամ Ալիևը հայտարարել է Հայաստանի «ապակառուցողական դիրքորոշման» մասին, մասնավորապես՝ Նիկոլ Փաշինյանի՝ Բիշքեկում ԱՊՀ գագաթնաժողովին չմասնակցելու որոշման վերաբերյալ.
«Մենք երախտագիտությամբ ենք ընդունում Ռուսաստանի միջնորդությունը Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորման հարցում։ Ռուսաստանը մեր հարևանն ու դաշնակիցն է, ինչպես նաև Հայաստանի դաշնակիցը։ Հայաստանի վարչապետը 6 ժամ թռչում է Գրանադա, մասնակցում անհասկանալի հանդիպման, որտեղ քննարկվում է Ադրբեջանն առանց Ադրբեջանի։ Բայց նա չի կարողանում 2-3 ժամ թռչել Բիշքեկ, կարևոր գործեր ունի»։
Բաքուն ավելի հեռուն գնաց և տարածաշրջանում Միացյալ Նահանգների քաղաքականությունը միակողմանի որակեց։ Ադրբեջանի նախագահը հրապարակավ հրաժարվեց ընդունել ԱՄՆ Պետդեպարտամենտի կովկասյան բանակցությունների գծով ավագ խորհրդական Լուիս Բոնոյին։
Հարաբերությունների վատթարացման պատճառ էր դարձել Ադրբեջանի ներկայացուցիչների՝ դեպի ԱՄՆ այցերի չեղարկումը։ Պետդեպարտամենտը դա բացատրել էր Բաքվի ու Երևանի միջև խաղաղության գործընթացում առաջընթացի բացակայությամբ։ ԱՄՆ-ը դադարեցրել էր նաև Ադրբեջանին տրամադրվող ռազմական օգնությունը։
Սակայն հայտարարությունների մակարդակով Բաքվի վրա ճնշում գործադրելու Վաշինգտոնի ու Բրյուսելի փորձերը արդյունավետ չեն։ Իլհամ Ալիևը վայելում է Թուրքիայի, ինչպես նաև Ռուսաստանի լիակատար աջակցությունը, իրեն բավականին վստահ է զգում և մտադիր է առավելագույնը քաղել ստեղծված իրավիճակից։ Այդ մասին են վկայում առնվազն Ադրբեջանի ղեկավարի վերջին հայտարարությունները.
Նոր պատերազմի սպառնալիք
Արդեն մեկ տարուց ավելի է, ինչ փորձագիտական շրջանակները քննարկում են՝ Ադրբեջանը կբավարարվի՞ Ղարաբաղով, թե՞ կշարունակի էսկալացիան Հայաստանի հետ սահմանին։ Վերջին ամիսներին երկու կողմերն էլ հայտարարել են բանակցություններում առաջընթացի և որոշ վիճահարույց հարցերի շուրջ դիրքորոշումների մերձեցման մասին:
Սա որոշակի լավատեսություն ներշնչեց, տպավորություն էր ստեղծվել, թե Ալիևը, այնուամենայնիվ, ընտրել է խաղաղ ելքը։
Սակայն այժմ Ադրբեջանի նախագահը, ըստ էության, վերադարձել է ի շրջանս յուր.
«Մեր բանակաշինության գործընթացը շարունակվելու է: Հայաստանը պետք է իմանա՝ որքան էլ զենք գնի, որքան էլ աջակցություն ստանա, մեզ համար սպառնալիքի ցանկացած աղբյուր անմիջապես կոչնչացվի։ Ես դա չեմ թաքցնում, որպեսզի վաղը ոչ ոք չասի, որ ինչ-որ անսպասելի բան է տեղի ունեցել»։
Բաքուն շարունակում է միջանցք պահանջել
Իր վերջին հայտարարություններում Ադրբեջանի ղեկավարն անդրադարձել է նաև «Զանգեզուրի միջանցքին» և պետական սահմանի դելիմիտացիայի գործընթացին։
2020 թվականի պատերազմից հետո կողմերի միջև վեճ է ընթանում տրանսպորտային հաղորդակցությունների ապաշրջափակման մոտեցումների վերաբերյալ։ Ադրբեջանը պնդում է Հայաստանի տարածքով դեպի Նախիջևան արտատարածքային միջանցք բացել: Երևանն ուզում է վերահսկել իր տարածքով անցնող բոլոր տարանցիկ ուղիները:
Սա ընդունելի է նաև արևմտյան գործընկերների համար։ Եվ ինչ-որ պահի թվում էր, թե Ադրբեջանն արդեն համակերպվել է այդ մոտեցման հետ։ Սակայն Իլհամ Ալիևը կրկին հայտարարեց, որ եթե իր երկիրը չստանա այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցքը», ապա Հայաստանի շրջափակումը կշարունակվի.
«Եթե իմ նշած երթուղին չբացվի, մենք մտադիր չենք որևէ այլ վայրում բացել մեր սահմանը Հայաստանի հետ։ Բեռներն ու մարդիկ պետք է Ադրբեջանի մի հատվածից մյուսն անցնեն առանց ստուգումների»։
Ադրբեջանի ղեկավարի այս և այլ հայտարարություններ բուռն արձագանք գտան Հայաստանում։ Պաշտոնական Երևանը կրկին ստիպված եղավ զուսպ, դիվանագիտական լեզվով Բաքվին բացատրել, որ «միջանցքի» տրամադրումը բացառված է, Հայաստանը մտադիր է վերահսկել իր ինքնիշխան տարածքով անցնող ճանապարհները։
«Փորձում են նորից շրջանառել միջանցքային տրամաբանությունը, ինչը մենք կտրականապես մերժում ենք։ Միջանցքի հարցում հղում են անում նոյեմբերի 9-ի հայտարարությանը [դրա ստորագրումը 2020 թվականին դադարեցրեց պատերազմը Ղարաբաղում]։ Բայց փաստաթուղթը ստորագրած կողմերից երկուսը [Ռուսաստանը և Ադրբեջանը] ստորագրման պահից մինչև 2023 թվականի սեպտեմբերի իրադարձությունները ցույց տվեցին, որ իրենց համար նման փաստաթուղթ գոյություն չունի։ Իսկ նոյեմբերի 9-ի հայտարարության մեջ միջանցքի մասին խոսք չկա»,- ասաց ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը։
Նա հիշեցրեց, որ նույն փաստաթուղթը նախատեսում է Լաչինի միջանցքով անխոչընդոտ տեղաշարժի և հայ բնակչության անվտանգության երաշխիքներ։ Բայց 2023 թվականի սեպտեմբերյան մեկօրյա պատերազմից և Ղարաբաղի հայաթափումից հետո եռակողմ հայտարարությունը վերջնականապես կորցրել է իր իմաստն ու իրավական ուժը։
Գլխավոր վտանգը Հայաստանի համար
Պետական սահմանի սահմանագծման և սահմանազատման գործընթացը նույնպես լուրջ ռիսկեր է պարունակում Երևանի համար։ Հայաստանի իշխանությունները պնդում են, որ այս գործընթացի հիմքում պետք է լինեն 70-ականների խորհրդային քարտեզները։ Նրանք առավել ճշգրիտ են արտացոլում պատկերը Խորհրդային Միության փլուզման պահին։
Ինչ-որ պահի թվում էր, թե կողմերին հաջողվել է համաձայնության հասնել այս հարցում։ Բայց Ալիևի վերջին հարցազրույցից պարզ դարձավ, որ այստեղ ևս փոփոխություն չկա.
«70-ականների քարտեզների հիման վրա սահմանազատման Հայաստանի առաջարկն անընդունելի է։ Մեկնարկային կետը պետք է լինի կամ Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետության ստեղծման, կամ խորհրդայնացման շրջանը»։
Միևնույն ժամանակ, Ադրբեջանը վերջերս ավելի ու ավելի հաճախ է խոսում խաղաղության պայմանագրի ստորագրման անհրաժեշտության մասին՝ առանց հստակեցնելու այն սկզբունքները, որոնցով կիրականացվի սահմանի դելիմիտացիայի և դեմարկացիայի գործընթացը։ Երևանում նման հայտարարությունները գնահատում են որպես Հայաստանի նկատմամբ նոր տարածքային պահանջների մտադրություն։
«Սահմանազատման գործընթացի իմաստը նոր սահման ստեղծելը չէ, քանի որ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև դելիմիտացիայի գործընթացը պետությունների միջև նոր սահման չի ստեղծելու, քանի որ այդ սահմաններն արդեն իսկ ամրագրվել են 1991 թվականի Ալմա-Աթայի հռչակագրով, որով խորհրդային պետությունների միջև առկա վարչական սահմանները դարձել են պետական սահմաններ։ Դելիմիտացիայի միջոցով արդեն իսկ գոյություն ունեցող սահմանները պետք է վերարտադրվեն տեղանքում, քարտեզների և թղթերի վրա՝ համաձայն Ալմա-Աթայի հռչակագրի։ Ադրբեջանը փորձում է տարածքային պահանջներ ձևակերպել Հայաստանի նկատմամբ, ինչը բացարձակապես անընդունելի է»,- ի պատասխան հայտարարեց Նիկոլ Փաշինյանը։
Ի՞նչ կլինի այս ամենի արդյունքում
Վաղաժամ է ասել, որ Բաքվի վերջին հայտարարությունները վկայում են առճակատման գնալու վերջնական որոշման մասին։ Այս առումով Իլհամ Ալիևը դեռ մանևրելու տեղ ունի։
Բայց Ադրբեջանի ղեկավարի ուղերձները հուշում են, որ Բաքվի և Երևանի միջև առճակատումը կշարունակվի, և մոտ ապագայում խաղաղության պայմանագրի ստորագրում ակնկալել պետք չէ:
Ավելին, եթե նույնիսկ ինչ-որ թուղթ ստորագրվի, այն խաղաղության երաշխիք չի դառնա, եթե Հայաստանը համաձայնի ստորագրել փաստաթուղթը՝ առանց սահմանազատման սկզբունքները հստակեցնելու։ Այս կարծիքին է քաղաքագետ Ստեփան Դանիելյանը.
«Այս իրավիճակում դա կլինի նոր պատերազմի կամ Հայաստանի կապիտուլյացիայի մասին պայմանագիր։ Ադրբեջանը հրաժարվում է ճանաչել Հայաստանի տարածքային ամբողջականությունը: Բոլոր այն կետերը, որոնք պետք է լինեն խաղաղության պայմանագրում, առաջ է քաշել Բաքուն։ Ադրբեջանը պատրաստվում է հերթական ագրեսիայի: Նրա թիկունքին էլ կանգնած է Թուրքիան»:
Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում զարգացումները մեծապես պայմանավորված են լինելու միջազգային իրավիճակով։ Միջնորդների, առաջին հերթին, Վաշինգտոնի ուշադրությունը կենտրոնացած է Գազայի հատվածում և Ուկրաինայի շուրջ շարունակվող ճգնաժամի վրա։ Հաշվի առնելով դա և ԱՄՆ-ի առաջիկա նախագահական ընտրությունները՝ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև նոր պատերազմը բավականին հավանական է թվում։
Հակամարտությունը կարգավորվե՞լ է
