Էթնիկ զտումից մինչև վերադարձի իրավունք. ԼՂ-ի հայաթափումից մեկ տարի անց
ԼՂ-ի հայաթափումից մեկ տարի անց
Ուղիղ մեկ տարի առաջ՝ 2023 թ.-ի սեպտեմբերի 19-ին Ադրբեջանը ռազմական գործողություններ սկսեց Լեռնային Ղարաբաղում: Զոհվեցին 200-ից ավելի զինծառայողներ և քաղաքացիական անձինք: Հաշված օրերի ընթացքում Արցախն ամբողջությամբ հայաթափվեց: Նախագահի պաշտոնը զբաղեցնող Սամվել Շահրամանյանը ստորագրեց հրամանագիր, որում նշվում էր, որ 2024 թ. –ի հունվարի 1-ից Լեռնային Ղարաբաղը դադարում է գոյություն ունենալ:
Այդ իրադարձություններից հետո Հայաստանի իշխանությունները խոսում են միայն հումանիտար հարցերի մասին, սոցիալական աջակցության ծրագրեր իրականացնում: Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի և միջազգային երաշխիքների ներքո արցախցիների հավաքական վերադարձի մասին խոսում են միայն իրավապաշտպանները:
Արցախցիների վերադարձի մասին պարբերաբար հայտարարում են տարբեր երկրներ և միջազգային կառույցներ: Անվտանգային քաղաքականության հետազոտական կենտրոնի փորձագետ, քաղաքագետ Ռոբերտ Ղևոնդյանը JAMnews–ի հետ զրույցում նշել է, որ երբ նրանք խոսում են արցախահայության վերադարձի մասին, դա չի կապվում ինքնավարության հետ, նկատի է առնվում բացառապես Ադրբեջանի պայմաններով հայրենիք վերադառնալու տարբերակը:
Վերլուծաբանն ասում է՝ Բաքուն որոշեց հակամարտությունը լուծել ռազմական ճանապարհով․ քանի որ «ձեռքերն ազատվեցին»:
«Ադրբեջանի ձեռքերն ազատվեցին, առաջին հերթին, Արցախում տեղի ունեցած պետական հեղաշրջման և ժողովրդավարությունից հետընթացի պատճառով [խոսում է ԼՂՀ բնակիչների կողմից ընտրված նախագահ Արայիկ Հարությունյանի հրաժարականի մասին, որին փոխարինեց խորհրդարանի կողմից ընտրված Սամվել Շահրամանյանը], ինչն Արևմուտքին հնարավորություն տվեց ձեռքերը լվանալ խնդրից։ Դա տեղի ունեցավ նաև ՌԴ մոտեցումների փոփոխման և ՀՀ հնարավորությունների նվազման պատճառով: Եվ արդյունքում ունեցանք իրավիճակ, երբ շատ ցածր դիմադրողականության պայմաններում Բաքվին այլ բան չէր մնում անելու, քան անհապաղ օգտագործել առիթը»,- արձանագրել է նա:
Մեկնաբանություն՝ ԼՂ-ի էթնիկ զտման, Ադրբեջանի հետ չկայացած բանակցությունների, վերադարձի իրավունքի, միջազգային հանրության դիրքորոշման և հայ հասարակությանը մտահոգող այլ հարցերի մասին
Քաղաքագետ Ռոբերտ Ղևոնդյանի մեկնաբանությունը
ՀՀ և Արցախի մոտեցումներն անարձագանք էին մնում
«Մենք ապրում ենք մի ժամանակաշրջանում, երբ առաջին պլան են մղվել աշխարհաքաղաքական հակասությունները։ Քաղաքական և ռազմական առումով՝ Արևմուտքի հակասությունները Ռուսաստանի հետ, տնտեսական առումով՝ Չինաստանի:
Այս ժամանակամիջոցում Արցախում բնակվող մեր 100 հազար հայրենակիցների իրավունքների հարցը կարելի կլիներ հասցեագրել միայն որոշակի հասկացությունների սահմանում, որոնք չէին բխում Արցախի ժողովրդի՝ անկախության իրավունքի իրացման տրամաբանությունից։ Իսկ Արցախում բնակվող և Արցախի բնակչության խոսքը ներկայացնելու իրավունք ունեցողները պահանջում էին միայն անկախության տրամաբանության մեջ դիտարկել հարցը։ Այդ պատճառով էլ նրանց ուղիղ կոչերը, Հայաստանի միջոցով արվող կոչերն անտեսվեցին։
Հայաստանի ու Արցախի մոտեցումները ոչ միայն Ռուսաստանի և Արևմուտքի, այլև երկրագնդի վրա որևէ մեկի մոտ արձագանք չէին գտնում։ ՀՀ-ն Արցախին առաջարկում էր մի փոքր փոխել մարտավարությունը՝ ձգձգման քաղաքականություն վարել, փորձել ուղիղ խոսել Ադրբեջանի հետ։
Արցախի և Ադրբեջանի ներկայացուցիչների հանդիպումներ նախաձեռնվեցին, բայց Արցախի ղեկավարությունը գնաց այլ ճանապարհով»։
ԼՂ-ում պետական հեղաշրջում տեղի ունեցավ
«Հստակ տեղեկատվություն կա, որ առնվազն մեկ հանդիպում Սոֆիայում տեղի չի ունեցել, որովհետև արցախյան կողմն է հրաժարվել մասնակցել: Արևմուտքը ստիպել էր Ադրբեջանի ղեկավարությանը՝ համաձայնություն տալ այդ հանդիպմանը։ Այնուամենայնիվ, Ադրբեջանը կարողացավ ՌԴ միջոցով ստիպել Արցախի ղեկավարությանը հրաժարվել այդ հանդիպումից։
Արցախի իշխանությունները հույսը դրել էին նրա վրա, որ ՌԴ-ն նոր՝ ինչ-որ առասպելական միութենական պետություն է ստեղծում, որի շրջանակներում իրենք կկարողանան Ադրբեջանի կազմից դուրս լինել։
Ստացվեց այնպես, որ Բաքվի հետ հանդիպումից հրաժարվելուց ընդամենը մեկ ամիս հետո Արցախում պետական հեղաշրջում տեղի ունեցավ, որոշ քաղաքական ուժեր ժողովրդի կողմից մանդատ ստացած նախագահին փոխարինեցին իրենց ուզած անձով: Բանակցություններին այդպիսի ներկայացվածությունը լեգիտիմ չէր միջազգային հանրության համար։ Դրանից հետո Ադրբեջանի ձեռքերն ազատվեցին, իսկ Բաքվի գործողություններն Արևմուտքի կողմից արժանացան միայն կոչերի, այլ ոչ իրական գործողությունների»։
Ինչ կլիներ, եթե Բաքու-Ստեփանակերտ երկխոսությունը կայանար
«Ճիշտ է՝ մինչև իմ նշած հեղաշրջումն ու օրինական ընտրված իշխանության փոխարինումը խնդիրներ կային, բայց Ադրբեջանի կողմից ուղիղ հարձակում Արցախի վրա չկար։ Կային բավական սպառնալից հայտարարություններ Ադրբեջանի նկատմամբ, որոնք գուցե զսպում էին Բաքվի ցանկությունը՝ ուժով տիրանալ նաև Արցախի մնացած հատվածներին կամ առևտուր անել Ռուսաստանի հետ։
Եթե տեղի ունենային այդ հանդիպումները, բանակցությունները, գուցե մենք այսօր ունենայինք այլ իրավիճակ, գուցե դեռևս համաձայնություն չլիներ՝ հայկական կողմը չհամաձայներ ինտեգրման, ադրբեջանական կողմն էլ այլ բան չառաջարկեր, բայց իրավիճակը մնար նույնը։ Այսինքն՝ մինչ այժմ արցախահայությունն այնտեղ լիներ և բանակցային գործընթաց տեղի ունենար։
Գուցե լարված լինեին պայմանները, գուցե շրջափակումը շարունակվեր, գուցե հնարավոր լիներ ինչ-որ կերպ ճեղքել շրջափակումը, չգիտեմ։ Այնուամենայնիվ, այն, որ այդ ճանապարհը բերեց աղետի, դա արդեն փաստ է»։
Մինչև վերջ հույս էին կապում Ռուսաստանի հետ
«Պայմանագրային պարտավորություն Արևմուտքը չուներ։ Նրա դերակատարման իրավական մասը կարելի է ընդամենը ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ փոխկապակցել։ Բայց այդ խումբն էլ այնքան խայտաբղետ էր և անգործունակ, որ որևէ լուրջ ազդեցություն ունենալ չէր կարող։ Առավել ևս, որ Ադրբեջանը վերջին տարիներին մերժում էր Մինսկի խումբը:
Արևմուտքի բարի կամքի դրսևորմամբ առաջարկները արցախյան կողմը մերժեց։ Եվ այդքանից հետո գնալ նրանցից պահանջել, որ նոր առաջարկներով հանդես գան կամ այլ գործիքակազմ կիրառեն, կարծում եմ՝ ոչ բարոյական է, ոչ էլ տրամաբանական։
Կարելի էր ինչ-որ բան պահանջել ՌԴ-ից, բայց հաշվի առնելով նաև այն, որ մինչև վերջ իրենց հույսը Ռուսաստանի հետ էին կապում նույն Արցախի ռազմաքաղաքական ղեկավարները, որոնց մի մասն այսօր Բաքվի բանտերում է, ենթադրելի է, որ հենց նրանք պիտի պահանջատեր լինեին, բարձրացնեին այդ հարցերը [Բաքվում պահվող ԼՂ ռազմաքաղաքական ղեկավարների վերադարձի], բայց իրենցից, չգիտես ինչու, ՌԴ-ից որևէ պահանջ չի հնչում»։
Արցախի խորհրդարանը կարող է ոչ իրավազոր ճանաչել Շահրամանյանի հրամանագիրը
«Արցախի Սահմանադրության համաձայն՝ Լեռնային Ղարաբաղի լուծարման մասին Սամվել Շահրամանյանի հրամանագիրն իրավական ուժ, իհարկե, չունի: Բայց եթե Ադրբեջանը ամբողջ աշխարհին ներկայացնում է, որ դա անջատողական կառավարություն է և անջատողականների ղեկավարն է այդ թուղթը ստորագրել, աշխարհը կարող է դա ընդունել։
Արցախի միակ ներկայացուցչական մարմինը, որը դեռևս իրավունք ունի Արցախի ժողովրդի անունից որևէ որոշում կայացնել, Ազգային ժողովն է՝ մարդիկ, որոնց ԼՂ-ի ժողովուրդը քվե է տվել։
Արցախի խորհրդարանը մինչ օրս էլ հնարավորություն ունի որոշում կայացնել ու Շահրամանյանին հայտարարել իշխանությունը զավթած, իրավաբանորեն ձևակերպել իր որոշման պատճառները: Արդյունքում Շահրամանյանի ստորագրած բոլոր հրամանագրերը, փաստաթղթերը կարող են ոչ իրավազոր համարվել։ Եվ գուցե ինչ-որ ժամանակ անց հնարավոր լինի խոսել այն մասին, որ Արցախը՝ որպես ինստիտուտ, կարող է գոյություն ունենալ»։
Միջազգային հանրությունն արցախցիների վերադարձը չի կապում ինքնավարության հետ
«Վերադարձի դռները մշտապես բաց են Ադրբեջանի առաջարկած պայմաններով, այսինքն՝ ով որ կցանկանա գնալ, դառնալ Ադրբեջանի քաղաքացի և ապրել այնտեղ, նա կարող է վերադառնալ։ Ավելին ասեմ՝ մինչև ռուսական զորքերի դուրսբերումը Ռուսաստանը նույնպես փորձում էր որոշ շրջանակների համոզել, որ վերադարձը ճիշտ որոշում է, և կարելի է ապրել Ադրբեջանի պայմաններով։
Բնականաբար, Բաքուն որևէ դեպքում չի համաձայնի, որ Լեռնային Ղարաբաղի հայերը վերադառնան ու ապրեն ինքնավար կարգավիճակով:
Քանի դեռ ուժերի հարաբերակցությունն այսպիսին է, աշխարհի վիճակն այսպիսին է, ՀՀ-ն ի վիճակի չէ Ադրբեջանին ստիպել՝ գնալ նման համաձայնության, արցախահայությունը՝ առավել ևս:
Բացի այդ, ես չեմ հանդիպել միջազգային հանրության այնպիսի մոտեցման, որ արցախահայության վերադարձը կկապի ինքնավարության որևէ տրամաչափի հետ: Բոլոր կոչերը, հայտարարությունները, որոնք տեսել եմ, ենթադրում են վերադարձ Ադրբեջանի պայմաններով:
Միջազգային հանրությունը խոսում է Բաքվի կողմից անվտանգության ապահովման երաշխիքների մասին, ինչը, սակայն, չի նշանակում, թե Արցախի հայությունն ունենալու է այլ իրավունքներ, քան ունեն, օրինակ՝ Ադրբեջանում բնակվող այլ էթնիկ փոքրամասնություններ»:
Քանի դեռ նոր փաստաթուղթ չկա, նոյեմբերի 9-ի հայտարարությունը կարող է դեր խաղալ
«Նոյեմբերի 9-ի փաստաթուղթը գործում է այնքան ժամանակ, քանի դեռ դրա տակ երեք պետությունների ղեկավարների ստորագրություններն են, և որևէ մեկը հետ չի կանչել իր ստորագրությունը։
Այն, որ ՀՀ-ն չի պահանջում, օրինակ՝ ՌԴ-ից ապահովել Լաչինի միջանցքի գործունեությունը, չի նշանակում, որ Ռուսաստանը կամ Ադրբեջանը չպետք է պահանջեն ապահովել 9-րդ կետի [հաղորդակցությունների բացման] կատարումը:
Այդ փաստաթուղթը դեր կարող է ունենալ այնքան ժամանակ, քանի դեռ չկա նոր փաստաթուղթ, որտեղ ինչ-որ բան համաձայնեցված է։ Նման փաստաթուղթ դեռևս չկա: Կա ՀՀ և Ադրբեջանի միջև սահմանազատման կանոնակարգ, գուցե լինի խաղաղության պայմանագիր։ Բայց դրանք չեն հակասում նոյեմբերի 9-ի հայտարարության տրամաբանությանը, որովհետև ըստ դրա՝ ՀՀ-ն ու Արցախը չունեն ընդհանուր սահման։ Եվ սահմանազատման դեպքում Արցախի խնդիրը մնալու է։
Մյուս կողմից՝ 2020 թ.-ի նոյեմբերի 9-ի հայտարարությունը վերաբերում է Արցախում և ոչ թե ՀՀ-ում բնակվող հայերին։ Խնդիրն այն է, որ Հայաստանը փաստացի այս գործընթացում այլևս կողմ չէ: Իսկ թե ով է կողմ, այստեղ խնդիր ունենք. Արցախի լեգիտիմ իշխանություն այլևս գոյություն չունի։
Ոչ լեգիտիմ իշխանությունը ոչ միանշանակ փաստաթղթեր է ստորագրել։ Միակ լեգիտիմ կառույցը, որը կարող է ընկալելի լինել աշխարհի համար, Ազգային ժողովն է, որն էլ փաստացի անգործունակ է, չի իրականացնում իրեն վերապահված լիազորությունները։
Իրավիճակն այնպիսին է, որ իրավական ճանապարհով ինչ-որ հարց լուծել արցախահայությունն այս պահին չի կարող։
Պետք է նաև նշել, որ նոյեմբերի 9-ի հայտարարությունից վարչապետ Փաշինյանի ստորագրությունը հետ չկանչելու գլխավոր պատճառներից մեկն այն է, որ դա ռազմական գործողությունները դադարեցնելու վերաբերյալ միակ փաստաթուղթն է։ Հավանաբար ՀՀ իշխանությունները ենթադրում են, թե դա կարող է սադրանքների առիթ լինել Ադրբեջանի համար:
Մյուս կողմից՝ գուցե իշխանություններն այդ հայտարարությունը պահպանում են որպես Ադրբեջանի և ՌԴ նկատմամբ ճնշման միջոց: Ակնհայտ է, որ այնտեղ կան կետեր, որոնք Բաքուն և Մոսկվան չեն իրականացրել»:
Կարելի է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի լուծարման դիմաց ինչ-որ բան ստանալ Բաքվից
«Իմ կարծիքով՝ ի սկզբանե սխալ որոշում էր Մինսկի խմբին համաձայնություն տալը, որովհետև փաստացի չունենալով որևէ գործիքակազմ՝ հանգեցրեց այն վիճակին, որն այսօր ունենք։ Մեռելածին կառույց էր:
Մինսկի խումբը դե ֆակտո լուծարված է արդեն 4 տարի։ Այն չի աշխատում և չի էլ կարող աշխատել։ Ադրբեջանի համար խմբի լուծարումն ամրագրումն է նրա, ինչ նա ձեռք է բերել։ Քանի որ Բաքվի համար դա ամրագրում է, կարելի է Մինսկի խմբի լուծարման դիմաց ինչ-որ բան ստանալ Ադրբեջանից:
Այդ խմբի լինել-չլինելը Հայաստանի համար էական նշանակություն չունի, այդ թվում՝ ապագայի իմաստով։ Ես բացասաբար եմ վերաբերվում այն մոտեցմանը, թե կարելի է հետագայում Մինսկի խումբն օգտագործել ինչ-որ հարցում։ Ոչ, եթե ինչ-որ բան մեկ անգամ չի աշխատել, ակնհայտ է, որ երկրորդ անգամ էլ չի աշխատելու»:
Պետք է շրջել կոնֆլիկտի էջը
«Հայաստանն ու Ադրբեջանը գնում են հարաբերությունները կարգավորելու և խաղաղություն հաստատելու ճանապարհով։ Անհրաժեշտ է շրջել կոնֆլիկտի էջը և փորձել հարաբերություններ կառուցել զրոյական կետից:
Իհարկե, կարող են լինել խնդիրներ, տարբեր՝ թե քաղաքացիական, թե պետական մակարդակի կոնֆլիկտներ։ Հետագայում ևս կարող են լինել բազմաթիվ հարցեր, որոնց շուրջ ՀՀ-ն ու Ադրբեջանը վեճեր ունենան և համաձայնության չգան։ Ամենակարևորը, որ դրանք անտագոնիստական չլինեն, ինչպիսին ղարաբաղյան հակամարտությունն էր, և չբերեն նման աղետալի հետևանքների։
Ժամանակակից աշխարհում խաղաղության երաշխիքներ գոյություն չունեն։ Սա ընդամենը հնարավորություն է ՀՀ և Ադրբեջանի միջև փոխհարաբերություններն ինչ-որ ժամանակամիջոցում կառուցողական հուն տանելու և թույլ չտալու, որ կոնֆլիկտները դուրս գան վերահսկողությունից։
Որքանով կհաջողվի՝ ժամանակը ցույց կտա: Մեզ այս պահին անհրաժեշտ է որոշակի խաղաղ ժամանակահատված, որպեսզի զբաղվենք պետականաշինությամբ, որպեսզի Հայաստանն ամրանա, զարգանա: ՀՀ իշխանությունների և առողջ քաղաքական ուժերի մոտեցումները կապված են հենց այդ տրամաբանության հետ»:
Հետևեք մեզ — Facebook | Youtube | Telegram
ԼՂ-ի հայաթափումից մեկ տարի անց
