Խոջալու, ինչ է այստեղ եղել. հատված Թաթուլ Հակոբյանի «Կանաչ ու սև. Արցախյան օրագիր» գրքից
Փետրվարի 26-ին Ադրբեջանում նշում են Խոջալուի դեպքերի 30-ամյակը։ Այս կապակցությամբ վերահրապարակում ենք Արցախյան հակամարտության փորձագետ Թաթուլ Հակոբյանի «Կանաչ ու սև. Արցախյան օրագիր» գրքից հատվածներ այն մասին, թե ինչ է տեղի ունեցել 30 տարի առաջ։
- «Շարունակելու ենք վերհանել Ադրբեջանի խախտումները»․ ՀՀ նախկին ՄԻՊ
- Ադրբեջանը մտադիր է դատի տալ Արցախի նախագահին, հայկական կողմը պահանջում է դատել Ալիևին
- Բռնազավթված տարածքներում արգե՞լք կսահմանվի. նոր օրենք Արցախում
Երբ ռուս լրագրող Անդրեյ Կարաուլովը 1994թ. հունվարին «Ճշմարտության պահը» հաղորդաշարի հյուրին` Լեռնային Ղարաբաղի ՊՊԿ նախագահին, հարցնում է Խոջալուում տեղի ունեցած դեպքերի մասին, Ռոբերտ Քոչարյանը պատասխանում է.
Երբ բրիտանացի լրագրող Թոմաս դե Վաալը Սերժ Սարգսյանին խնդրել է պատմել Խոջալուի մասին, ստացել է այսպիսի պատասխան.
Պատերազմի տարիների ամենաերիտասարդ հրամանատարներից Սամվել Բաբայանը բոլորովին այլ բան է պատմում.
Խոջալուի բնակիչներից Սալման Աբասովը հետագայում բողոքել է.
Նախագահ Մութալիբովը Խոջալուի ողբերգությունից մեկ ամիս անց հարցազրույց է տալիս չեխ լրագրող Դանա Մազալովային:
Հետագայում ևս, որոշ սրբագրումներով, Մութալիբովը շարունակել է պնդել, որ հայերը խաղաղ բնակչության հեռանալու համար միջանցք թողել են. «Փետրվարի 25-ի երեկոյան ինձ զեկուցեցին տեղի ունեցածի մասին, բայց առանց մանրամասների, հանգուցյալ ներքգործնախարար Թոֆիկ Քերիմովը: Նա ասաց, որ մի քանի հարյուր մարդ գնդակահարվել են հենց Խոջալուում: Այն ժամանակ ես առաջին բանը, որ արեցի, վերցրի հեռախոսը և զանգահարեցի Ղարաբաղի ղեկավար ոմն (Արթուր) Մկրտչյանի: Ես նրա հետ ծանոթ չէի, երբեք չէի տեսել, բայց ազգանունը գիտեի: Ես նրան զայրացած հարցրեցի, թե ինչպե՞ս է հնարավոր Խոջալուում գնդակահարել գրեթե հազար խաղաղ բնակիչների: Իսկ նա պատասխանեց բառացիորեն հետևյալը. «Ինչ հիմարություններ, մենք Խոջալուում ոչ մեկին չենք գնդակահարել: Մինչև Խոջալուն վերցնելն այնտեղ ոչ ոք արդեն չկար, քանի որ մենք միջանցք էինք տվել, և բնակիչները հեռացել են: Իսկ խոջալուցիների մի մասը մնացել է մեզ մոտ: Նրանք պրոֆտեխուսումնարանի շենքում են: Մենք նրանց կերակրում ենք, թեև մեզ իսկ մթերքները չեն բավականացնում»: «Ես չհավատացի նրան: Հեռախոսի մոտ խնդրեցի Արմեն Իսագուլովին, ով ոստիկանության վարչության պետն էր: Նա էլ հայտնեց, որ մարդկանց միջանցք են տվել: Ահա թե ինչու, ես այն ժամանակ հարցազրույցում ասացի, որ ինձ հաղորդել են խաղաղ բնակչությանը միջանցք տրամադրելու մասին: Բայց ես չեմ պնդել, որ իրականում այդ միջանցքը եղել է, թե՝ ոչ: Ես ուղղակի վկայակոչել էի վերոնշյալ հեռախոսային խոսակցությունը… Ի դեպ, «Մեմորիալ» իրավապաշտպան կենտրոնի զեկույցում սեւը սպիտակի վրա գրված է, որ միջանցք տրամադրելու մասին անձամբ իմացել է Էլման Մամեդովը»,- ասել է Մութալիբովը: Փետրվարի 27-ին Բաքվի թերթերը գրում են երկու, և միայն «Սեհերն» է հաղորդում հարյուրավոր սպանվածների մասին: Լրագրող Շամիլ Ալեքպերլին հիշում է.
Խոջալուի քաղաքապետ Էլման Մամեդովը ողբերգությունից մի քանի օր անց խոստովանել է.
Զարմանալիորեն, և ինչպես իր հարցազրույցներում է նշում Մութալիբովը, ողբերգության մասին փետրվարի 25-ի երեկոյան իրեն զեկուցել է ներքգործնախարար Քերիմովը: Խոջալուի լուրը Բաքու էր հասել փետրվարի 25-ի երեկոյան, այսինքն՝ նախքան ղարաբաղյան ուժերը կսկսեին գրոհը: Ո’չ Ադրբեջանի ներքգործնախարար Քերիմովը, ո’չ էլ անվտանգության նախարար Հուսեյնովն ի վիճակի չեղան պարզել այդ ապատեղեկատվության աղբյուրը: Եվ փետրվարի 26-ի առավոտյան Մութալիբովը զանգահարում է Ստեփանակերտ` Արթուր Մկրտչյանից և Արմեն Իսագուլովից ճշտելու, թե իրականում ինչ է կատարվել Խոջալուում: Փետրվարի 26-ի երեկոյան, զգալով, որ Խոջալուի կորուստը նշանակում է Մութալիբովի պարտությունը, Ադրբեջանի ներքգործնախարարությունը տարածում է հայտարարություն, որում պնդվում էր, թե «հայ գրոհայինների հարձակումը Խոջալուի ուղղությամբ հետ է մղվել, և քաղաքը կրկին վերահսկում են ադրբեջանական ուժերը»: Սակայն այս տեղեկատվությունն անմիջապես հերքում է Ժողճակատի տեղեկատվական կենտրոնը` հաղորդելով, որ «սպանված խոջալուցիների դիակներով լիքը երկու բեռնատարներ հասել են Աղդամ»: Փետրվարի կեսերին` Իրան այցելության նախօրեին, Մութալիբովը Շուշիում գտնվող Ղազիևին հանձնարարել էր իր բացակայության պայմաններում պահպանել հրադադարը և դեպի Ստեփանակերտ չկրակել: Սակայն Իրան մեկնելուց մի քանի ժամ անց Ղազիևի հրամանով սկսվում է Ստեփանակերտի, մասնավորապես` 366-րդ մոտոհրաձգային գնդի ուժգին ռմբահարումը: Գնդի հրամանատար, փոխգնդապետ Յուրի Զարվիգարովի` Մոսկվա բազմաթիվ զեկուցագրերից պարզվում է այն ծանր ու անելանելի վիճակը, որում հայտնվել էր գունդը:Խոջալուի ռազմական գործողությունը
Մեջբերում Ղազիևից.
Խոջալուն ուներ ռազմական կարևոր նշանակություն ինչպես հայերի, այնպես էլ ադրբեջանցիների համար: Լեռնային Ղարաբաղի` Խոջալուում գտնվող օդանավակայանը, շրջափակման պայմաններում արցախահայությանն արտաքին աշխարհի հետ կապող միակ ճանապարհն էր:
80-ական թթ. վերջերից Ադրբեջանի իշխանությունները Խոջալուում սկսեցին վերաբնակեցնել մեսխեթցի թուրքերին, որոնք դուրս էին քշվել Ուզբեկստանից: Պոլյանիչկոյի ժամանակից այն ադրբեջանական ուժայինների վերահսկողության տակ էր. հայերի առևանգումները, դրամաշորթությունը օդանավակայանը հսկողների առօրյայի կարևոր մասն էին կազմում:
Ստեփանակերտն ու հայկական մյուս բնակավայրերը պարբերաբար ռմբակոծվում էին նաև Խոջալուից: Բնակավայրը գրավելու գործողությունը մշակել և ղեկավարել է Արկադի Տեր-Թադևոսյանը: Ղարաբաղյան ուժերը պետք է Խոջալու մտնեին 4 ուղղություններով` Նորագյուղից, Մեհտիշենից, Քաթուկից և օդանավակայանի մերձակայքից: Հայկական ջոկատների հրամանատարները տեղեկացվում են Կարկառ գետի երկայնքով քաղաքացիական բնակչության հեռանալու համար միջանցք թողնելու մասին:
Գործողությունն սկսվում է փետրվարի 25-ին` կեսգիշերից առաջ, այսինքն` մի քանի ժամ անց այն բանից հետո, երբ Մութալիբովին տեղեկացրել էին քաղաքացիական բնակչության ջարդի մասին: Խոջալուում մնացել էր մոտ 3000 բնակիչ, քաղաքի պաշտպանության հրամանատար, օդանավակայանի ՕՄՕՆ-ի ղեկավար Արիֆ Հաջիևի տրամադրության տակ եղել է 160 մարտիկ:
Խոջալուի կապն Ադրբեջանի բնակավայրերի, մասնավորապես հարևան ն Աղդամի հետ, որը Ժողճակատի զինյալների վերահսկողության տակ էր, իրականացվում էր ուղղաթիռներով:
Վերջին թռիչքը, նախքան ղարաբաղյան ուժերը կվերցնեին քաղաքը, եղել է փետրվարի 13-ին: Ղազիևը հաստատել է, որ փետրվարի 25-ին Աղդամում կար Տ-72 մակնիշի 12 տանկ, նույնքան զրահամեքենա, ԲՄ-21 տիպի 4 «Գրադ» համակարգ, 40 թնդանոթ և 2500 զինվոր: Այդ ուժերը կարող էին ուղղվել դեպի Խոջալու, բայց օգնություն չի ստացվել:
Չինգիզ Մուստաֆաևի նկարահանումները
Ղարաբաղյան պատերազմի տարիներին մարդկային ամենամեծ ողբերրգությունը, անկասկած, Խոջալուն էր: Որևէ այլ գործողության պատճառով այնքան քաղաքացիական, խաղաղ բնակչություն, այդ թվում` երեխաներ ու կանայք, չի տուժել: Թե որքան է եղել սպանվածների թիվը, մինչև այսօր մնում է վիճելի: Պակաս կարևոր չէ, թե որտեղ են սպանվել խաղաղ բնակիչները:
Տարբեր ժամանակներում ներկայացվել են տարբեր թվեր: Ադրբեջանի խորհրդարանի հետաքննությունը նշել է 485 թիվը, որի մեջ մտնում են Խոջալուի գործողության ժամանակ բոլոր սպանվածները, այդ թվում և նրանք, ովքեր քաղաքից փախչելու ընթացքում մահացել են ցրտից: Խորհրդարանական հետաքննություն իրականացնողներից Նամիկ Ալիևը 1992թ. ապրիլին «Հելսինկի ուոչ» կազմակերպությանը տեղեկացրել է, որ Աղդամում թաղվել է 213 խոջալուեցի: Մեկ այլ պաշտոնյա՝ Այդին Ռասուլովն ասել է, որ դատական փորձաքննության է ուղարկվել երեք հարյուր դիակ: «Ղարաբաղ» թերթի հաղորդմամբ` Խոջալուի փախստականների օգնության հանձնաժողովը մարդասիրական օգնություն է բաժանել 476 սպանվածների ընտանիքների: Աղդամի իմամը 1992թ. փետրվարի 27-ին ամերիկացի լրագրող Թոմաս Գոլցին ցույց է տվել 477 զոհվածների ցուցակը: Նույն թվականին ադրբեջանական «Օրդու» թերթը տպագրել է 636 մահացածների ցուցակը:
Ադրբեջանցի օպերատոր Չինգիզ Մուստաֆաևն Աղդամի մոտակայքում առաջին անգամ` փետրվարի 29-ին, երկրորդ անգամ` մարտի 2-ին, կատարել է նկարահանումներ, որոնք մի քանի օր անց ցուցադրվել են Ադրբեջանի խորհրդարանի արտահերթ նստաշրջանում: Տեղանքը, որտեղ նա նկարահանել է, գտնվում էր Ժողճակատի զինյալների վերահսկողության տակ, ինչը պարզ երևում է կադրերում: Մուստաֆաևն ուղղակի չէր կարող նկարահանումներ կատարել այդ տարածքում, եթե դրանք լինեին ղարաբաղյան ուժերի վերահսկողության տակ: Հունիսի 15-ին նա սպանվեց հերթական նկարահանումը կատարելու ընթացքում, ԼՂ Նախիջևանիկ գյուղում:
Մուստաֆաևի սպանության տարբեր վարկածներ են առաջ քաշվել: Ադրբեջանական պաշտոնական քարոզչությունը պնդում է, որ նա նկարահանումների ժամանակ սպանվել է հայերի գնդակից, ղարաբաղյան կողմն ակնարկում է, որ Մուստաֆաևին սպանել են Ժողճակատի մարտիկները, որպեսզի հետագայում նա չպատմի Խոջալուի մասին ճշմարտությունը: Կան պնդումներ, որ Մութալիբովը Խոջալուի նկարահանումներից հետո օպերատորին զգուշացրել է` չպատմել Խոջալուի մասին և զգույշ մնալ վտանգից:
Վահիդ Մուստաֆաևը, ով եղբոր հետ հաճախ էր նկարահանումների մեկնում առաջին գիծ, պատմել է, որ երբ ադրբեջանական գումարտակը վերագրավել է Նախիջևանիկը, զինվորները ծաղրել են, թե Չինգիզը երեւում է, մի քանի րոպե նկարում և շուտ թողնում—հեռանում է:
«Եթե իսկական տղամարդ ես, գնանք ճակատը նկարիր»,- ասել են նրան: Այսպես, Չինգիզը վերադարձել է Նախիջևանիկ, որն ինչպես փետրվարի 29-ի և մարտի 2-ի նկարահանումների ժամանակ, այնպես էլ հունիսի 15-ին, եղել է Ժողճակատի զորամիավորումների վերահսկողության տակ: «Տեսախցիկի առաջ իրենց ցույց տալու համար մեր զինվորները սկսել են օդ կրակել: Շուտով հայերը պատասխանել են ականանետային կրակով: Ես բազմիցս դիտել եմ Չինգիզի վերջին նկարահանումները և հասկացել, թե ինչ էր ուզում անել: Նա ուզում էր ցույց տալ, թե ինչպես է ականը պայթում: Մի քանի անգամ նա դուրս է թռել խրամատից` փորձելով լավ դիրք բռնել: Ժապավենի վրա լսվում է նրա ձայնը. «Ուշացա, բաց թողի»: Վերջին անգամ ականը պայթեց կողքին ու նրան գետին տապալեց: Երբ Չինգիզին հասցրել են Աղդամ, դեռ կենդանի էր, բայց երբ նրան բարձրացնում էին վիրահատական սեղան, սիրտը դադարել է զարկել»,- պատմել է Վահիդը:
1992-ի մարտի 3-ին Գերագույն խորհրդում ընդդիմության ճնշման տակ ցուցադրվում էին Խոջալուի ողբերգության` Մուստաֆաևի նկարահանումները. մի տղամարդ հեկեկալով գրկել է կարմիր բաճկոնով երեխայի դիակը, ցեխի ու հալվող ձյան մեջ ընկած են վառ գլխաշորերով և վերարկուներով գյուղացի կանայք: Թոմաս Գոլցը գրում է. «Էկրանին երեւացին ֆիլմի առաջին կադրերը, և հաջորդ տասը րոպեները փոխեցին երկրի պատմությունը»:
Գերագույն խորհրդի շենքի առաջ հավաքված տասնյակ հազարավոր ցուցարարներ մարտի 5-ին պահանջում են Մութալիբովի հրաժարականը: Արտահերթ նստաշրջանի առաջին օրն Էլմիրա Կաֆարովան հրաժարական է տալիս, խորհրդարանի նախագահ է ընտրվում Բաքվի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետի դեկան Յաղուբ Մամեդովը: Ցուցարարները շարունակում են շրջափակած պահել խորհրդարանը և թույլ չեն տալիս պատգամավորներին դուրս գալ շենքից: Մութալիբովը տեղի ունեցող իրադարձությունները որակում է «պետական հեղաշրջում»: Մարտի 6-ին նա հրաժարական է տալիս, Մամեդովն ընտրվում է Գերագույն խորհրդի նախագահ և ստանձնում երկրի ժամանակավոր ղեկավարի պարտավորությունները` մինչև նախագահական ընտրությունների անցկացումը:
Մութալիբովն այդ օրերի իրադարձություններն այսպես է մեկնաբանել.
Իշխանությունից հեռացված նախագահը կարծում էր, որ իր հրաժարականից հետո Ադրբեջանի ներքաղաքական պայքարում կշահարկվի ղարաբաղյան խնդիրը, և պատերազմի հետագա ծավալումն այլևս կդառնա անշրջելի.