«Բարդ է, բայց հնարավոր»․ կարծիք ՀՀ-Արևմուտք տնտեսական համագործակցության մասին
Բրյուսելյան հանդիպման արդյունքները
Հայաստանում շարունակում են քննարկել վարչապետի հանդիպումը ԱՄՆ պետքարտուղարի և Եվրահանձնաժողովի ղեկավարի հետ, որը տեղի ունեցավ մեկ շաբաթ առաջ։ Մանրակրկիտ ու երկարատև վերլուծությունը պայմանավորված է ինչպես Հայաստանի համար այդ բանակցությունների կարևորությամբ, այնպես էլ այն հակասական գնահատականներով ու ակնկալիքներով, որոնք հնչեցին մինչև դրանց կայանալը։
Բացի այդ, Էնթոնի Բլինկենի և Ուրսուլա ֆոն դեր Լայենի հետ Նիկոլ Փաշինյանի հանդիպմանը նախորդեց և հաջորդեց Մոսկվայի ու Բաքվի խիստ բացասական արձագանքը։
Արդեն տևական ժամանակ է, ինչ յուրաքանչյուր տեղեկություն այն մասին, որ Հայաստանի իշխանությունը փորձում է խորացնել Արևմուտքի հետ համագործակցությունը, սուր արձագանքի է արժանանում։ Արևմտյան գործընկերների հետ ակտիվ երկխոսությունը Երևանը բացատրում է երկրի տնտեսության և անվտանգության համակարգի դիվերսիֆիկացիայի անհրաժեշտությամբ։ Ռուսաստանը դրանում տեսնում է Հայաստանի արտաքին քաղաքական կուրսը փոխելու մտադրություն և ցավոտ է արձագանքում «արևմտյան միջամտությանը»։
Քաղաքական վերլուծաբան Բորիս Նավասարդյանի մեկնաբանությունը հանդիպման արդյունքների, դրան նախորդած տեղեկատվական տարափի, ինչպես նաև Մոսկվայի կողմից հնարավոր ճնշումների ու «պատժամիջոցների» չեզոքացման վերաբերյալ։
- «Կտրուկ քայլերը տնտեսական մեծ վնասներ կարող են բերել»․ հայ տնտեսագետ
- «Ոչ նպաստավոր պայմաններում ՀՀ տնտեսական աճը կլինի 3-4%-ի սահմանում». կարծիք
- Ադամանդագործությունը Հայաստանում․ վերլուծություն՝ հիմնված թվերի վրա
- Հայաստանի 2024 թ․-ի բյուջեն՝ «աննախադեպ՝ 94 մլրդ պահուստային ֆոնդով»
Բորիս Նավասարդյան, քաղաքական վերլուծաբան
Ի՞նչ էր ակնկալվում Բրյուսելյան հանդիպումից
«Մինչ հանդիպման կայանալը հայկակակն մեդիայում նկատվում էր ակնկալիքների բազմազանություն, իսկ Ռուսաստանից ու Ադրբեջանից հնչում էր շատ միանման արձագանք:
Հայաստանում հիմնական սցենարները երեքն էին.
1․ Հայաստանը խզում է կապերը Ռուսաստանի հետ և շրջվում դեպի Արևմուտք, մասնավորապես, դեպի ՆԱՏՕ և ԵՄ։ Այս թեզը առաջ էին տանում մեդիահանրության այն հատվածը և դրա հետևում կանգնած քաղաքական ուժերը, որոնք առաջ են տանում հետևյալ թեզը. ՆԱՏՕ-ն մեր տարածաշրջանում Թուրքիան է։ Իսկ դա նրանց համար նշանակում է, որ Հայաստանը հետագայում կենթարկվի Թուրքիային ու Ադրբեջանին, փաստացի, կտարրալուծվի տարածաշրջանի թյուրքական բաղադրիչում։
2․ Առաջիկայում Հայաստանը կստանա առնվազն ԵՄ թեկնածուի, իսկ մի քանի տարի անց՝ անդամի կարգավիճակ։ Այս թեզը տարածում էին արմատական արևմտամետ լրատվամիջոցները, քաղաքական գործիչներն ու քաղաքական վերլուծաբանները։ Այս ակնկալիքները չափազանցված էին։ Սա, ավելի շուտ, տվյալ խմբի կողմից քաղաքական դաշտում առավել լսելի դառնալու փորձ էր, քան փորձագիտական գնահատական։
3․ Երրորդ ուղղությունը փորձագիտական էր։ Հնչեցին Բրյուսելում կայանալիք որոշումների և պայմանավորվածությունների խորության վերաբերյալ կանխատեսումներ։ Կային և՛ համեստ, և՛ գերագնահատված սպասումներ, սակայն՝ իրականությանը համահունչ։
Արդյունքում պարզվեց, որ հնարավոր հեռանկարների երրորդ տարբերակն էր առավել մոտ իրականությանը»։
Մոսկվան և Բաքուն սպառնում էին, որ Հայաստանը կանհետանա աշխարհի քարտեզից
«Ռուսաստանից ու Ադրբեջանից հիմնականում սպառնալիքներ էին հնչում Հայաստանի հասցեին։ Մասնավորապես, ՌԴ ԱԳ նախարար Սերգեյ Լավրովն ասաց, որ Հայաստանի շրջադարձը դեպի Արևմուտք կփլուզի հարաբերությունները Ռուսաստանի հետ և կհանգեցնի աղետի՝ ընդհուպ Հայաստանի՝ որպես անկախ պետության վերացում:
ԱՄՆ պետքարտուղարի և Եվրահանձնաժողովի նախագահի հեռախոսազանգերը Ալիևին, հրապարակային հավաստիացումները, որ քննարկվելու է միայն Հայաստանի տնտեսական կայունությունը, որ Բրյուսելում եռակողմ հանդիպումը կապ չունի խաղաղ բանակցությունների կամ Հայաստանին անվտանգային հարցերով աջակցելու հետ, արձագանք էին Ռուսաստանի և Ադրբեջանի կողմից հնչող ագրեսիային։
Սա ոչ թե նախապես մտածված ռազմավարություն էր, այլ անուղղակի պատասխան Ռուսաստանին, որ ոչ մի անցանկալի գործողություններ չձեռնարկի, իսկ Ադրբեջանին՝ առ այն, որ դուրս չի մնացել խաղաղ բանակցությունների գործընթացից։
Եզրափակիչ կոմյունիկեում նշվում էր, որ Հայաստանին տրամադրվող սոցիալ-տնտեսական աջակցությունը և դիմադրողականության բարձրացումը կծառայեն Երևանի և Բաքվի միջև խաղաղության գործընթացին։ Սովորաբար «դիմադրողականություն» նշանակում է նաև անվտանգություն։
Անվտանգությունը մի քանի բաղադրիչ ունի։ Եվ ամենևին պարտադիր չէ, որ դա լինի ռազմական բաղադրիչ։ Եթե երկիրը տնտեսապես ուժեղ է և սոցիալ-քաղաքական առումով՝ կայուն, ապա դա ամեն դեպքում ամրապնդում է նրա անվտանգությունը»։
Միջերկրական ծովից մինչև Կենտրոնական Ասիա առևտրային միջանցքի մասին
«Կասկած չկա, որ այս միջանցքը ներառելու է Հայաստանի հարավի 42 կիլոմետրանոց հատվածը։ Անհրաժեշտ է նշել, որ Նիկոլ Փաշինյանի «Խաղաղության խաչմերուկ» գաղափարը՝ իր ընդարձակ հաղորդակցական ցանցով, արժանացել է Արևմուտքի հավանությանը եռակողմ հանդիպման ժամանակ։ Եվ լավատեսական սցենարի դեպքում այս ցանցը կարող է օգտագործվել Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի միջև տրանսպորտային հաղորդակցության համար:
Կարևոր է, որ ԵՄ-ն արդեն հայտնել է իր աջակցությունը Միջին միջանցքի ուղղություններից մեկին, որն օգտագործում է Բաքու-Թբիլիսի-Կարս ճանապարհը։
Հաղորդակցությունների զարգացման առումով, եթե համապատասխան տարածաշրջանում կա բավականաչափ ընդարձակ ցանց, ապրանքների հոսքը զգալիորեն ավելանում է, քանի որ երթուղիների բազմազանությունը միշտ էլ գրավիչ է թե՛ ապրանքներ գնողների, թե՛ մատակարարների համար»։
Արտահանում դեպի Եվրոպա
«Հայաստանի դերն այս առևտրային ճանապարհում կախված է ԵՄ-ի հետ հարաբերությունների հետագա զարգացման մակարդակից։
Սկզբունքորեն, Երևանի և Բրյուսելի միջև գործող համաձայնագրերը ենթադրում են վերահսկողություն ապրանքների ստանդարտների նկատմամբ, ինչը կբացի եվրոպական շուկան Հայաստանի առջև։ Կարծում եմ, որ եռակողմ հանդիպմանը քննարկվել են լրացուցիչ միջոցառումներ, որոնք նախատեսված չէին ՀՀ-ԵՄ Համապարփակ և ընդլայնված գործընկերության համաձայնագրով։
Իմ կարծիքով՝ դիտարկվում է Հայաստանի համար նոր GSP+ տարբերակ, որը թույլ կտա նույնիսկ ԵԱՏՄ անդամակցության և Եվրամիության հետ ազատ առևտրի ռեժիմի բացակայության պայմաններում նվազեցնել կամ նույնիսկ վերացնել մաքսային վճարումները մեր ապրանքների համար։
Արտոնությունների ընդհանրացված համակարգը (GSP) արտոնյալ մաքսային սակագների համակարգ է։ Այն կիրառվում է զարգացած երկրների կողմից զարգացող երկրներից արտահանվող ապրանքների նկատմամբ։ Դա արվում է զարգացող երկրների տնտեսական աճին նպաստելու և նրանց կողմից արտահանումը խթանելու նպատակով:
Չի կարող կիրառվել GSP+, քանի որ այն ենթադրում է երկրի տնտեսական զարգացման բավականին ցածր մակարդակ։ Հայաստանը դուրս է եկել այս կատեգորիայից։ Այդ պատճառով GSP+ համակարգը չի տարածվում ՀՀ վրա։ Բայց կարող է աշխատել նմանատիպ մի բան, որը կարող է հատուկ նախատեսված լինել Հայաստանի կամ գուցե մի խումբ երկրների համար:
Ու դա չի նշանակում, որ ապրանքաշրջանառության ծավալը կարող է շատ մեծ լինել՝ հաշվի առնելով Հայաստանի տնտեսական ներուժը։ Սա կլինի մեր տարածաշրջանով անցնող բոլոր բեռների շատ փոքր մասը»։
Ռուսաստանից «էքսցեսներ» են սպասվում
«Հայաստանի համար Ռուսաստանի հետ տնտեսական կապերը շարունակում են մեծ դեր ունենալ։ Եվ եթե Երևանն իսկապես խորը կապերի հաստատման է գնում Արևմուտքի հետ, ապա Մոսկվայի հետ հարաբերություններում կարող են լուրջ խնդիրներ առաջանալ։ Ռուսաստանի Դաշնությունից կարելի է որոշակի էքսցեսներ սպասել, օրինակ՝ հաղորդակցությունների արգելափակման կամ տնտեսական այլ պատժամիջոցների տեսքով։
Եվ հաշվի առնելով այս հանգամանքը՝ Հայաստանի, Բրյուսելի ու Վաշինգտոնի հարաբերությունների համատեքստում պետք է նախատեսված լինի որոշակի փոխհատուցում դրա դիմաց։ Կարծում եմ՝ սա եռակողմ հանդիպման օրակարգի կարևոր մասն է եղել։
Բայց այստեղ արդեն առաջ է գալիս հայ-թուրքական հարաբերությունների գործոնը։ Ինչ թեմա էլ քննարկենք Բրյուսելի բանակցությունների համատեքստում, այն կապված է լինելու Հայաստանի հարաբերությունների հետ Ադրբեջանի, Թուրքիայի, Իրանի և մյուսների հետ։
Կարևոր դեր ունի նաև Հայաստանի անմիջական ակտիվությունը Ռուսաստանի հետ հարաբերություններում։ Քանի որ այս հարցում Արևմուտքը դժվար թե կարողանա միջնորդի դեր խաղալ՝ ի տարբերություն Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ Հայաստանի հարաբերությունների։
Հայաստանը պետք է ինքնուրույն լուծի իր հարցերը՝ այնպես, ինչպես հարաբերություններ է կառուցում Իրանի հետ։ ՀՀ-ն պետք է գտնի Ռուսաստանի հետ փոխգործակցության այնպիսի ձև, որը ապագայում կարող է ենթադրել երկրի դուրս գալը ԵԱՏՄ-ից, սակայն որոշակի կապեր պահպանելով։ Մասնավորապես, նկատի ունեմ Ռուսաստանի հետ ազատ առևտրի ռեժիմի պահպանումը»։
Վերադարձ 2013 թվական
«Սա այն տարբերակն է, որը կարող էր աշխատել, եթե Հայաստանն ու ԵՄ-ն 2013 թվականին նախաստորագրեին Ասոցացման համաձայնագիրը։ Ռուսաստանի հետ ազատ առևտրի ռեժիմը կպահպանվեր, միևնույն ժամանակ կսահմանվեր ազատ առևտրի ռեժիմ ԵՄ-ի հետ։
2013-ին Ռուսաստանի Դաշնությունում նույն բանն էին ասում, ինչ հիմա։ Իբր, Հայաստանը ոչ թե դիվերսիֆիկացնում է իր տնտեսությունը, այլ երես է թեքում Ռուսաստանից ու շրջվում դեպի Արևմուտք։ Եվ այդ ժամանակ քարոզչական նպատակներով օգտագործվում էր ոչ թե «և — և» բանաձևը, այլ «կամ — կամ»։ Բայց իրականում համաձայնագրի ստորագրումը կարող էր նշանակել տնտեսության դիվերսիֆիկացիա, ոչ թե Ռուսաստանի հետ համագործակցություն դադարեցում։
Կարծում եմ, որ հիմա էլ ամենահեռանկարային տարբերակը Հայաստանի համար կլինի դա՝ հետեվրասիական նոր իրավիճակի որոշ տարրերով։ Ռուսաստանի հետ արդյունավետ բանակցությունների դեպքում չեմ բացառում որոշակի պայմանավորվածությունների ձեռքբերման հնարավորությունը։
Վերջին տարիներին աշխարհաքաղաքական իրավիճակը կտրուկ փոխվել է։ Եվ այս պարագայում Հայաստանում Ռուսաստանի Դաշնության ներկայության այն մակարդակի պահպանումը, որը եղել է մինչև 2022 թվականը, անտրամաբանական է»։
Խոչընդոտներ այլևս չկա՞ն
«2013 թվականին ԵՄ-ի հետ համաձայնագրի նախաստորագրումը կանխվեց ռուսական ճնշման ներքո՝ չորս հիմնական ուղղություններով՝
- Հայաստանի հետ համագործակցությունը սպառազինության և ընդհանրապես անվտանգության ոլորտում, այստեղ պետք է ներառել նաև Արցախի հարցը,
- Ռուսաստանից էներգառեսուրսների մատակարարումը,
- Ռուսաստանում մեծ թվով Հայաստանի քաղաքացիների առկայությունը, որոնք կարող էին այդ երկրում տարբեր խնդիրների առաջ հայտնվել,
- Ռուսաստանի՝ Հայաստանի իշխանություններին քաղաքականապես աջակցելուց հրաժարվելը, ինչը լուրջ գործոն էր՝ հաշվի առնելով նրանց ոչ լեգիտիմ լինելը։
Ռուսաստանն ունի տեղեկատվական և շատ այլ լծակներ՝ ազդելու Հայաստանի ներքաղաքական իրավիճակի վրա։
Այսօր արդեն չկա առաջին գործոնը, որը գլխավորն էր։ Չորրորդ գործոնը նույնպես հիմնականում չեզոքացված է։ Չնայած այն հանգամանքին, որ Փաշինյանի կառավարության վարկանիշն այժմ բավականին ցածր է, լուրջ այլընտրանքի բացակայությունն ամրապնդում է դրա դիրքերը։ Միաժամանակ Ռուսաստանի վարքագիծը վերջին տարիներին զգալիորեն նվազեցրել է նրա նկատմամբ վստահության մակարդակը հայ հասարակության մեջ։ Ըստ այդմ, ՌԴ-ն այլևս չի կարող նախկինի պես ազդել քաղաքական գործընթացների վրա։
Մնում է միայն երկու գործոն։ Եվ դրանք, կարծում եմ, մանրամասն քննարկվել են Բրյուսելում։ Դա Հայաստանի էներգետիկ անվտանգության ապահովման և Ռուսաստանում հայ միգրանտների հետ կապված հարցերն են։ Կարծում եմ, որ դրանք հնարավոր է կարգավորել։ ԵՄ-ի և Հայաստանի միջև ինտենսիվ տնտեսական փոխգործակցության պայմաններում, եթե Թուրքիան չխանգարի, նոր աշխատատեղերի բացման և տնտեսական ոլորտում տարբեր տեսակի ծրագրերի իրականացման միջոցով հնարավոր կլինի լուծել այն մարդկանց խնդիրները, որոնք որոշեն Ռուսաստանից տեղափոխվել հայրենիք»։
Հետևեք մեզ — Facebook | Youtube | Telegram
Բրյուսելյան հանդիպման արդյունքները
