Արցախին նվիրված արվեստ՝ դիմակայում պատկերներով
«Ոսկե Ծիրան» կինոփառատոնը և արվեստի այլ նախագծեր պատերազմական օրերին ռազմաճակատից եկող լուրերով ապրող Հայաստանի բնակիչներին հիշեցրին, որ մշակույթի ուժը ավելի արժեքավոր է, քան՝ ուժի մշակույթը: Եվ բոլոր ժամանակներում է այդպես:
Հանուն խաղաղության/Stand for Peace
17-րդ «Ոսկե Ծիրան» միջազգային կինոփառատոնը 2020 թվականին ենթարկվեց երկու լուրջ փորձության: Առաջինը համաշխարհային պանդեմիան էր, որը ստիպեց ավանդաբար ամռանն անցկացվող փառատոնը հետաձգել: Իսկ աշնանն արդեն վրա հասավ հայ-ադրբեջանական պատերազմը:
Այն սկսվեց սեպտեմբերի 27-ին և խմբագրեց ամեն ինչ Հայաստանում: Ռազմաճակատն ու թիկունքը արդեն ոչ թե գրքերից կամ ֆիլմերից հայտնի իրավիճակ էին, այլ ցավալի ու տանջալի առօրյա: Եվ որքան էլ անհավանական թվա, որ 21-րդ դարում զենքով ու ավերածություններով են որոշվում հարցերը, դա այն իրողությունն էր, որը պարտադրվեց Հայաստանին:
Եվ Հայաստանն արձագանքեց համաժողովրդական դիմակայման տարբեր նախաձեռնություններով ու հարթակներով։ Դրանք բոլորը միտված էին թույլ չտալու, որ կյանքը սառչի։ Դրանց նպատակն էր յուրաքանչյուր մարդու տալ հնարավորություն իրեն զգալ մի մեծ շղթայի փոքր օղակ, որի ներդրումն այս անմարդկային իրավիճակում մարդ մնալն է:
Պատերազմի օրերի մշակութային նախաձեռնությունները
Դրանցից էր, օրինակ, «Արվեստը Արցախի համար/Art for Artsakh» հարթակի ստեղծումը: Աշխարհի տարբեր արվեստագետներ վաճառում են իրենց աշխատանքներն ու ստացված գումարը ուղարկում Համահայկական հիմնադրամին՝ որպես օգնություն Արցախում տուժած մարդկանց:
Կազմակերպվեց նաև «Արցախի համար/ Artists for Artsakh» օնլայն համերգ աշխարհահռչակ հայազգի երաժիշտների մասնակցությամբ, որի ընթացքում նվիրատվությունների գումարը կրկնապատկվեց և համալրեց հիմնադրամի գումարը:
«Ոսկե Ծիրան» կինոփառատոնն էլ տոմսերի ու բարեգործական ազդագրերի վաճառքից ստացած ողջ գումարը փոխանցեց հիմնադրամին՝ որպես հավելում «Մենք ենք, մեր սարրերը» դրամահավաք-արշավին:
«Ոսկե Ծիրանը» նախևառաջ կրճատեց իր ծրագրերը՝ հրաժարվելով հյուրերից, միջազգային ֆիլմերից ու ժյուրիից: Բայց կինոյին ավելացրեց նաև վիզուալ արվեստի ամենաարդիական ճյուղը՝ ազդագրերը:
Նոյեմբերի 1-6-ը Երևանի Կինոյի տանը ցուցադրվեցին ֆիլմեր, որոնք այս կամ այն կերպ առնչվում էին Արցախի հետ, և որոնց ցուցադրությունը ամբողջացավ «Նվիրում Արցախին» խորագրի ներքո:
Իսկ փառատոնի ողջ ընթացքում Կինոյի տան սրահում գործեց «Մենք ենք/We Stand» ազդագրերի բարեգործական ցուցադրություն-վաճառքը, որը դարձավ շատ հաջող մշակութային նախագիծ՝ միավորելով, հրավիրելով վիզուալ երկխոսության ու լայն իմաստով՝ ցուցադրելով, թե ինչ է նշանակում զգալ պատերազմը, ոչ միայն գիտակցել: Ցուցադրությունը բացվեց պատերազմի ամենաթեժ օրերին:
Ազդագրերի (poster) արվեստը մեր երկրում դեռևս պահպանում է սովետական քարոզչական պլակատների հետքը, բայց այս փխրուն ժամանակներում պրոպագանդան լավ օգնական չէ: Պրոպագանդան միշտ ունի կարճաժամկետ մոբիլիզացիոն ազդեցություն, իսկ արվեստը ենթագիտակցորեն, զգայարաններով ընկալվող երևույթ է՝ ժամանակակից, բայց՝ ժամանակից վեր:
«Մենք ենք»-ին մասնակցեցին հայազգի 27 արվեստագետներ՝ Հայաստանից, Արցախից, Սփյուռքից: Նրանք բոլորն էլ տարբեր հայացքների կրողներն են թե՛ իրենց ոճով, թե՛ ասելիքով, թե՛ այն ֆիզիկական հեռավորությամբ, որն ընկած է նրանց ու պատերազմող Արցախի միջև:
Սա այն հավաքական հայացքն է, որն աշխարհի տարբեր անկյուններից եկել, կենտրոնացել է մի կետում՝ հումանիտար աղետ վերապրող, պայքարող ու դիմադրող Արցախում:
Հատկանշական է, որ «Մենք ենք/We Stand»-ը իր հայացքն ուղղեց ոչ թե դեպի դուրս, այլ՝ ներաշխարհին, ներսում ապրող բանական ու էմոցիոնալ էակին, որն արձագանքում է անարդարությանը՝ ոչ թե պաթոսով, այլ հավասարակշռության որոնմամբ: Եվ երբեմն՝ այդ ցավալի որոնման ընթացքում բացահայտում թաքնված ասելիք:
Այդ մոտեցման շնորհիվ էլ ազդագրերում չես գտնի հակաադրբեջանական կամ հակաթուրքական կոչերի տարրեր, դրանք զերծ են նաև ծայրահեղ ազգայնական ասելիքից ու ագրեսիվ դիրքորոշումից:
«Մենք բացառեցինք ազգային ճնշող էլեմենտը՝ հասկանալով, որ ավելի զուսպ ու նուրբ մոտեցում է պետք: Իհարկե, հատկապես ընթացող պատերազմի օրերին, շատերի համար դժվար էր խոսել խաղաղության մասին: Բայց խաղաղությունն ունի տարբեր փուլեր: Հիմա, կարծում եմ, մենք դրան ձգտելու, արթուն ու կանգուն մնալու փուլում ենք», — ասաց ցուցադրության համադրող, մի քանի տարի առաջ Ֆրանսիայից Հայաստան տեղափոխված արվեստաբան Նաիրի Խաչատուրյանը:
Մյուս համադրող, գրաֆիկական նկարիչ Նվարդ Երկանյանը, որն ապրում է Իտալիայում, շարունակում է այս միտքը.
«Ցուցահանդեսը խոսք էր ուղղված ինքներս մեզ, հետևաբար, հակառակորդին ասելիքի տեղ չկար այնտեղ»:
Պարտադրված պատերազմն ու խաղաղության ձգտումը ազդագրերում այնքան բազմազան ֆորմաներ են ստանում, որ ցանկացած ճաշակի մարդ կարող է գտնել իր սրտին մոտ ուղերձ-պատկեր ու դրանով իսկ՝ զգալ միախմբության ուժը:
Ինչպես ասում է Նաիրի Խաչատուրյանը՝ մշակույթի ուժը դիմադրելու է ուժի մշակույթին:
«Նվիրում Արցախին»
«Ոսկե Ծիրանի» ֆիլմերը ակամայից ստացան քաղաքական հնչեղություն, թեև բոլորն էլ պատրաստվել էին մինչ պատերազմը ու ռազմական իրավիճակի հետ որևէ աղերս չունեին: Պարզապես, թե՛ գեղարվեստական, թե՛ վավերագրական ֆիլմերից շատերը, որոնք նկարահանվել էին վերջին տարում, Արցախի մասին էին:
Հատկապես քաղաքական ստացվեց Ջիվան Ավետիսյանի «Դրախտի դարպասը» ֆիլմի ճակատագիրը, որը ընդգրկվել էր սեպտեմբերին անցկացվող Մոսկվայի միջազգային կինոփառատոնի ծրագրում, հետո հանվել՝ այն պատճառաբանությամբ, թե ֆիլմը կարող է հայ-ադրբեջանական բախումներ առաջացնել:
Կինոյի մարդիկ Հայաստանում դա համարեցին գրաքննության դրսևորում ու քաղաքական պատվերի փորձ, և նրանց նամակն ուղարկվեց «Ոսկե Ծիրանի» գործընկներ բոլոր փառատոններին:
Ստացվեց այնպես, որ Մոսկվայի փառատոնը փոխանակ երկխոսություն սկսեր այս ֆիլմի միջոցով, ցուցադրաբար փակեց երկխոսության հնարավորությունը: Ավելին՝ լռեցրեց բոլոր փորձերը, ինչը կինոշրջանակներն անվանեցին անթույլատրելի ու դատապարտելի:
«Դրախտի դարպասը», որն իրականում մելոդրամատիկ ու պարզունակ կառուցվածքով ֆիլմ է, ակամայից դարձավ քաղաքական խաղերի զոհ: Ֆիլմի առանցքում պատմություն է լուանկարչի ու օպերային երգչուհու մասին, որոնք հանդիպում են Արցախում, սակայն նրանց ծանոթության արմատները ձգվում են շատ ավելի վաղ տեղի ունեցած ողբերգական հանգամանքներից:
«Նվիրում Արցախին» ծրագրում էր Սիլվա Խնկանոսյանի «Վախենալու ոչինչ չկա» վավերագրական ֆիլմը։ Այն Արցախում աշխատող կին սակրավորների մասին է, որոնք ամեն օր, որպես ծիսակարգ, քայլ առ քայլ ազատում են տարածքները ականներից ու նախորդ պատերազմի հետքերից։
Այս նույն ծրագրում էր նաև Գարեգին Պապոյանի «Բարի թռիչք» վավերագրությունը՝ չգործող օդանավակայանի ամենօրյա աշխատանքի մասին: Այո, օդանավակայանը չի գործում, բայց աշխատակիցներ ունի: Սա այն սպասողական վիճակն է, որը թույլ է տալիս պահպանել կյանքի ռիթմը՝ հանուն կյանքի:
Այս տարվա «Ոսկե Ծիրանի» ամենաազդեցիկ բացահայտումը Նորա Մարտիրոսյանի «Երբ որ քամին հանդարտվի» ֆիլմն էր, որը չտեսնված հաջողության էր հասել Կաննի միջազգային փառատոնում՝ ընդգրկվելով ընտրված ֆիլերի ցանկում:
Այս ֆիլմը զարմանալի մարգարեական ենթատեքստ ուներ ու կարողացել էր դիպչել արցախյան իրականության շատ նուրբ իմաստային լարերին: Եվ դրանից ամենակարևորը օդի թեման էր:
Արցախը երբեք չի եղել պարզապես տարածք, դա հայրենիք է այնտեղ ապրող ու դիմակայող մարդկանց համար, որոնք լավ հասկանում են, թե ինչ է նշանակում՝ չլինել ճանաչված քարտեզի վրա, ու չունենալ կապ աշխարհի հետ: Օդային կապը նրանց համար օդի պես է անհրաժեշտ: Այդ պատճառով էլ հույսով ու սիրով սպասում են, որ օրերից մի օր իրենց երկիր եկած ֆրանսիացի մասնագետը կուսումնասիրի օդանավակայանն ու կեզրակացնի․ չվերթները հնարավոր են:
Օդանավակայնը այս ֆիլում աշխարհի հետ շփումների սիմվոլ է: Հերոսներից մեկն ասում է՝ օդը մերն է: Եվ ճակատագրի հեգնանքով՝ այս ֆիլմը, որի նկարահանումները տևել են տասը տարի, հիմա ստացավ նոր մի իմաստ: 2020-ի հայ-ադրբեջանական պատերազմում հիմնական սպառնալիքը արցախցիների համար հենց օդից էր, քանի որ բնակավայրերը անդադար հրետակոծության տակ էին:
Ֆիլմում օդը փրկություն է, իսկ պատերազմական իրականության մեջ՝ լրջագույն վտանգ, որն էլ լիովին փոխեց մեր տարածաշրջանը:
Ֆիլմի ռեժիսոր, Ֆրանսիայում ապրող վիզուալ արտիստ Նորա Մարտիրոսյանը կարողացել է կառուցել շատ նուրբ ու մարդկային մի պատմություն, որը զերծ է լոզունգային զուգահեռներից ու «բացիկային» գեղեցկությունից: Սա շատ խոհական պատմություն է, միաժամանակ տխուր և ուրախ: Այն թռիչքի պատրաստ երկրի ու մարդկանց մասին է, որոնց թռիչքի շանս չի տրվում:
Բնականաբար, այս ֆիլմի հաջող ընթացքը գարնանը տեղի ունեցած Կաննի փառատոնում հակազդեցություն էր առաջացրել Ադրբեջանում, որը բողոքի նամակներ գրեց թե՛ ֆիլմին իր մասնակցությունը ցուցաբերած «Եվրիմաժին», թե՛ Կաննի փառատոնի ընտրական հանձնաժողովին:
Բոլոր այդ բողոքներն անտեսվեցին այդ եվրոպական կազմակերպությունների կողմից, քանի որ քաղաքականությունն ու արվեստը թեև անբաժան են, բայց լավ արվեստը կլանում է քաղաքականությունը, մարսում ու յուրացնում, հետո հրավիրում երկխոսության՝ ցանկացած թեմայով ու ցանկացած ազգի:
Արվեստը քաղաքական հարցեր չի լուծում, միայն հարցեր է կախում օդում: Եվ կարևոր է, որ լինի ազատ ու մաքուր օդ՝ նոր հարցերի ու պատասխանների տարբերակների համար: Ինչպես հայտնի է, վակուումում ո՛չ հարց կա, ո՛չ պատասխան: Վակուումը լցվում է ատելությամբ ու ռազմատենչ գործողություններով: Եվ դրանք սարսափելի են:
