«Պատերազմն Ադրբեջանի համար փոխզիջումը չեղարկելու միջոց է»․ հայ քաղաքագետ
2020 թ-ի սեպտեմբերի 27-ին սկսվել է հերթական սրացումը ղարաբաղյան հակամարտության գոտում, երկու կողմից պաշտոնապես զոհվել է արդեն ավելի քան հազար զինվորական և խաղաղ բնակիչ։ Ոչ պաշտոնապես՝ ավելի շատ։ Երկու անգամ հրադադար է ստորագրվել՝ հոկտեմբերի 10-ին և 18-ին, սակայն երկու անգամ էլ այն անմիջապես խախտվել է։
Ինչո՞ւ մարտական գործողությունները չեն դադարում, կարգավորման ինչ սկզբունքներ են առաջարկել միջնորդները՝ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահները, ինչպե՞ս է դրանք մեկնաբանում ադրբեջանական կողմը, արդյո՞ք հնարավոր է խաղաղություն հաստատել և հակամարտության գոտում խաղաղապահներ տեղակայել, և հնարավո՞ր է Արցախի ճանաչումը Հայաստանի և այլ երկրների կողմից։
Քաղաքագետ, Կովկասի ինստիտուտի տնօրեն Ալեքսանդր Իսկանդարյանի կարծիքն այս բոլոր հարցերի վերաբերյալ։
Արցախի չճանաչումը՝ որպես զիջում Ադրբեջանին
Հայաստանը պաշտոնապես չի ճանաչել Լեռնային Ղարաբաղի անկախությունը բանակցային գործընթացի մեկնարկից ի վեր, և դա արվում էր որպես զիջում Ադրբեջանին։
Քանի որ Ղարաբաղը երկար տարիներ ներկայացված չէր բանակցությունների սեղանի շուրջ, Հայաստանը փաստացի նրա փոխարեն էր բանակցում։ Իսկ բանակցությունները տարվում էին ղարաբաղյան խնդրի կարգավորման, այդ թվում՝ ԼՂ կարգավիճակի շուրջ, որը պետք է ոչ թե նախնական, այլ վերջնական կետը լիներ։
Այդ պատճառով էլ Հայաստանը չի ճանաչել Լեռնային Ղարաբաղի անկախությունը։ Որ բանակցային գործընթաց վարի։ Այս տրամաբանությունից ելնելով՝ եթե Հայաստանն ի սկզբանե Ղարաբաղը որպես անկախ պետություն ճանաչեր, բանակցությունների ժամանակ խոսելու բան չէր լինի։
Սակայն, եթե այժմ վերանա բանակցային գործընթացի արդիականությունը, եթե Ադրբեջանը փաստացի կապիտուլյացիա պահանջի, ապա Լեռնային Ղարաբաղի չճանաչման իմաստն էլ կկորչի։
Նոր պետությունների ձևավորում
Աշխարհում բոլոր նոր պետությունները ձևավորվել են՝ առանձնալով մյուսներից։ Նոր պետությունների ի հայտ գալու այլ ձևեր չկան։ Աշխարհն է այդպիսին։ Ընդ որում, պետությունների մի մասը ճանաչում է մյուսներին, մյուսները չեն ճանաչում երրորդներին։
Այդ նույն Ադրբեջանը որպես անկախ պետություն ի հայտ է եկել Խորհրդային Միությունից տարանջատվելու հետևանքով, և աշխարհը դա ճանաչել է։
Կոսովոն ճանաչում է աշխարհի պետությունների մեծ մասն, ընդ որում, սերբերը չեն ճանաչում դրա անջատումը։ Թայվանը ճանաչում է մոտ 30 պետություն։ Թուրքիան ճանաչում է Հյուսիսային Կիպրոսի Հանրապետությունը։
Լինում է նաև, որ պետությունը ճանաչվում է, սակայն՝ ո՛չ նրա տարածքի ողջ մասով։ Օրինակ՝ ողջ աշխարհը ճանաչում է Ռուսաստանը, բայց՝ առանց Ղրիմի։
Կամ, օրինակ, Պակիստանը որոշ պատճառներով չի ճանաչում Հայաստանը, և սա չի նշանակում, որ Հայաստան չկա, և չի նշանակում, որ Հայաստանը չճանաչված պետություն է։
Արդյո՞ք հնարավոր է Արցախի ճանաչում այլ պետությունների կողմից
Այո, հնարավոր է։ Աշխարհում ճանաչումը սակարկվում է, և դա, ընդհանուր առմամբ, այնքան էլ թանկ չէ։ Հատկապես, եթե համախմբենք սփյուռքի ջանքերն այն երկրներում, որոնք Թուրքիայում ուղղակի շահեր չունեն։
Սակայն, ընդհանուր առմամբ, դա իրավիճակը չի փոխի։ Իրավիճակը կարող է փոխել կամ Ադրբեջանի կողմից ճանաչումը, կամ գերտերությունների՝ Ռուսաստանի, Ամերիկայի, Չինաստանի։
Սակայն այժմ իրավիճակն այլ է։ Այն փոխվել է արցախյան երկրորդ պատերազմի մեկնարկից ի վեր։
Բանակցային գործընթացը դարձել է մարտական գործողությունների մասը, և մարտական գործողությունները դարձել են բանակցային գործընթացի մասը։ Բանակցային գործընթացը ռազմական գործողություններում օգտագործվում է որպես զենքերից մեկն, իսկ մարտական գործողություններն օգտագործվում են որպես բանակցային գործընթացի վրա ճնշում գործադրելու միջոց։
Բանակցային գործընթացի փոխզիջումային գաղափարն ու Ադրբեջանի վերջնագիրը
Այսպես կոչված մադրիդյան սկզբունքները, որոնք անընդհատ հիշատակվում են հակամարտության կարգավորման համատեքստում, կայանում են նրանում, որ տարածքների կարգավիճակի որոշումը երկու մասի է բաժանվում․
• Լեռնային Ղարաբաղի նախկին ինքնավար շրջանը՝ Հայաստանի հետ կապող միջանցքով, ճանաչվում է որպես Ադրբեջանից դուրս եկող տարածք՝ անկախ կամ Հայաստանի հետ վերամիավորման կարգավիճակով,
• իսկ մնացած տարածքները վերադարձվում են Ադրբեջանին՝ Ղարաբաղի կարգավիճակի դիմաց։
Մնացած բոլոր հարցերը, թե ինչ միջանցք, ինչ լայնությամբ, ով է վերահսկելու, ինչ խաղաղապահ ուժեր են ներկա լինելու և այլն, տեխնիկական են։ Սակայն սա այն է, ինչը կողմերին չի հաջողվել իրականացնել տարիներով՝ բանակցային գործընթացի մեկնարկից մինչ այսօր։
Ի՞նչ է փորձում անել Ադրբեջանը։ Համենայնդեպս, խոսակցությունների մակարդակում, նա փորձում է չեղարկել փոխզիջումը։ Նա ասում է՝ տվեք մեզ Ղարաբաղը հենց այնպես, ոչնչի դիմաց, մեզ հող է պետք։ Եվ պատերազմը միջոց է դառնում՝ փոխզիջումը, որպես այդպիսին, չեղարկելու համար։
Սրան հայկական կողմերը չեն կարող գնալ։
Մադրիդյան սկզբունքները փոխզիջումների գաղափար է։ Իսկ Ադրբեջանն իրավիճակը փոխում է «տուր, թե չէ՝ կսպանեմ»-ով։ Հետևաբար, այս նոր իրավիճակում խոսելն այնքան էլ չի ստացվում։
Բանակցություններ զոհերի մարմինների, գերիների փոխանակման մասին կարող են լինել։ Առարկայական բանակցություններ այս իրավիճակում շատ դժվար է պատկերացնել։
Պետք է, նախևառաջ, դադարեցնել կրակը, մարտական գործողությունները, որպեսզի հետո, միգուցե, ինչ-որ պահի անցում կատարվի առարկայական բանակցությունների, որոնք կային նախկինում՝ 2011 թ-ին Կազանում, և որոնք ձախողվեցին Ադրբեջանի պատճառով, որը ոչ թե ինչ-որ տարածքներ էր պահանջում, այլ՝ Ղարաբաղն ամբողջությամբ։
Դժվար է խաղաղապահներ պատկերացնել Ղարաբաղում
Ռուսերենում «миротворeц»` «խաղաղապահ» բառը մեկ նշանակություն ունի։ Ինչպես և հայերենում։ Անգլերենում մի քանի եզր կա։ Դրանցից մեկը «peacekeeper»-ն է՝ խաղաղություն պահպանող։ Սակայն կա նաև «peaceenforcement» եզրը՝ խաղաղության պարտադրանք։
«Peacekeepers»-ի (խաղաղապահների) դեպքում անհրաժեշտ է հակամարտության բոլոր կողմերի համաձայնությունը։ «Peaceenforcement»-ը միակ տարբերակն է, երբ առանց հակամարտության կողմերի համաձայնության զորքեր են մտցվում՝ ՄԱԿ Ասամբլեայի որոշմամբ։ Փաստացի՝ դա ռազմական գործողություն է, և նման բան Ղարաբաղում պատկերացնելը դժվար է։
Այդ պատճառով էլ խաղաղապահները կարող են լուծման մաս լինել, որին կհամաձայնեն Հայաստանը, Ղարաբաղն ու Ադրբեջանը։ Սակայն սա էլ է քիչ հավանական, քանի որ այն, ինչի կարելի է հասնել Հայաստանի պարագայում, դժվար է Ադրբեջանի պարագայում, և ընդհակառակը։
Ի՞նչ սահմանագծով պետք է տեղակայվեն այդ խաղաղապահները, ի՞նչ կազմ պետք է ունենան։ Ինչպե՞ս դրան կվերաբերվի Իրանը, եթե, օրինակ, ամերիկացիներ կանգնեն սահմանին։ Ինչպե՞ս կվերաբերվի Ադրբեջանը, եթե սահմանին կանգնեն ռուսները։ Այս ամենը շատ բարդ է և դժվար իրականացվող։
Ըստ ամենայնի, մարտական գործողությունները կփորձեն կանգնեցնել համակարտության երկու կողմերի վրա արտաքին ուժերի ճնշման ճանապարհով։
