Անձնական օգնականի ծառայություն հաշմանդամություն ունեցող անձանց. ծրագրի բացթողումները
Անձնական օգնականի ծառայություն ՀՀ-ում
2024 թվականից հաշմանդամություն ունեցող մարդիկ Հայաստանում կարող են օգտվել անձնական օգնականի ծառայությունից: Մի քանի տարի տևած քննարկումներից հետո այս տարեսկզբից ուժի մեջ է մտել անձնական օգնականի ծառայություն տրամադրելու կարգի ու պայմանների մասին կառավարության որոշման լրացված տարբերակը:
Նախապես հայտարարվում էր, որ անձնական օգնականի ծառայություն կտրամադրվի 2450 քաղաքացիների: Բայց այս պահին ծրագրում ընդգրկված է ընդամենը 100 մարդ։ Կառավարությունից խոստանում են, որ պահանջարկի դեպքում մասնակիցների թիվը կավելանա։
Միաժամանակ հնարավոր շահառուներն ու հաշմանդամություն ունեցող մարդկանց շահերը պաշտպանող հասարակական կազմակերպությունները համաձայն չեն ընդունված որոշման վերջնական դրույթների հետ։ Մանավորապես՝ խնդրահարույց են համարում այն, որ ծառայությունից օգտվելու համար հաշմանդամություն ունեցող անձի կարգավիճակից զատ կան այլ նախապայմաններ: Ծառայությունը կտրամադրվի միայն նրանց, ում 15 տարին լրացել է, ովքեր ինչ-որ տեղ սովորելու են կամ աշխատելու։
Ամեն ինչ նախագծի մասին, նաև այն մարդկանց պատմությունները, որոնք կցանկանային օգտվել դրանից, բայց չեն կարողանա այս նախապայմանների պատճառով:
- Հայաստանում հաշմանդամություն ունեցող քաղաքացիներին անձնական օգնական կտրամադրեն
- Հայաստանում կներդրվի առողջության համապարփակ ապահովագրության համակարգ
- «Ավելի քիչ ծնունդներ»․ ժողովրդագրական իրավիճակը Հայաստանում
Ի՞նչ ճանապարհ է անցել ծրագիրը՝ գրվելուց մինչև հաստատում
Անձնական օգնականի ծառայությության տրամադրման մասին որոշման նախագիծն ակտիվորեն սկսել է շրջանառվել 2021 թվականից: Դրա նախնական տարբերակը մշակվել է «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների օրակարգ» ՀԿ կողմից:
«Նախագիծը գրել էինք աշխատանքի ու սոցիալական հարցերի նախարարության համար, հաշվի առնելով Շվեդիայի փորձը, որը համարվում է առաջատար այս ծառայության մատուցման փորձառությամբ»,- ասում է ՀԿ-ի նախագահ Մուշեղ Հովսեփյանը:
2022 թվականին ՀՀ կառավարությունն ընդունել է համապատասխան որոշումը, սակայն փոփոխություններով, որոնք արվել են ոլորտը համակարգող պետական կառույցի կողմից:
Հովսեփյանի խոսքով՝ կառավարության ընդունված որոշումն էականորեն տարբերվել է ՀԿ-ի մշակած նախնական տարբերակից ու դարձել քննադատության առարկա:
Ոլորտի պատասխանատուները վստահեցրել են՝ ծրագրի պիլոտային փուլի իրականացման արդյունքներից ելնելով այն կբարելավվի:
2023-ին աշխատանքի ու սոցիալական հարցերի նախարարությունն իրականացրել է եռամսյա պիլոտային ծրագիր՝ հաշմանդամություն ունեցող 10 անձի համար։ Խոսքը 5 չափահասի և 5 պատանիների (15-18 տարեկան) մասին է:
2023 թվականի հոկտեմբեր-նոյեմբերին ՀՀ կառավարության որոշման նախագծերի հանրային քննարկման հարթակում շրջանառվել է նախագծի թարմացված տարբերակը։ Եվ դրան արձագանքել են շահագրգիռ կազմակերպությունները, ներկայացնելով 25 հակափաստարկ ու առաջարկություն:
Ի վերջո, 2024 թվականի հունվարի 4-ին քննարկման արդյունքում իմի բերված լրացումներով նախագիծն ընդունվել է ՀՀ կառավարության կողմից:
Որոշման մեջ ներառված դրական փոփոխությունները
Որոշման արդյունքում ի հայտ են եկել շահառուների համար ինչպես բարենպաստ, այնպես էլ նրանց ներգրավվածությունը սահմանափակող կետեր:
Դրական փոփոխություններից կարելի է առանձնացնել այն, որ նախկինում անձնական օգնականի ծառայությունից օգտվելու իրավունք էր վերապահվում միայն անապահովության համակարգում ընդգրկված անձանք, իսկ այժմ այս սահմանափակումը հանվել է:
Փոփոխված որոշմամբ անձնական օգնականի ծառայություն մատուցելու իրավունք կարող են ստանալ նաև ընտանիքի անդամները: Այս դեպքում ընտրությունը հաշմանդամություն ունեցող անձինն է: Պարտադիր նախապայման է վերապատրաստմանը մասնակցելը, որն իրականացվում է «Աշխատանքի և սոցիալական հետազոտությունների ազգային ինստիտուտ»-ի կողմից:
Որոշման խնդրահարույց կետերը
Ներկայումս՝ որոշման ավարտուն տարբերակով անձնական օգնականի ծառայություն ստանալու իրավունք ունեն հենաշարժական, տեսողության և հոգեկան առողջության կամ մտավոր խնդիրներով ֆունկցիոնալության խորը կամ ծանր աստիճանի սահմանափակում ունեցող անձինք: Ու այս խմբի պոտենցիալ շահառուների առջև դրվում են երկու կարևոր նախապայման․
«Հաշվի առնելով այն, որ ծրագիրը միտված է հաշմանդամություն ունեցող անձանց սոցիալական ներառմանը, նրանց կրթության, աշխատելու իրավունքների իրացմանը՝ ծրագրից կկարողանան օգտվել 15 տարին լրացած հաշմանդամություն ունեցող այն անձինք, ովքեր աշխատում են կամ սովորում, կամ գրավոր հավաստիացնում են, որ առաջիկա 3 ամիսների ընթացքում սկսելու են աշխատել կամ սովորել» ։
Առաջին նախապայմանի մասին. շահառուները պետք է լինեն 15 տարին լրացած
Ի հավելումն հունվարի 4-ին ՀՀ կառավարության նիստի ընթացքում նախարար Նարեկ Մկրտչյանը պարզաբանեց.
«Մենք 15 տարեկանից ենք ծառայությունը տրամադրում, որովհետև դա այն տարիքն է, երբ պատանին՝ հաշմանդամություն ունենալով, կարող է ՄԿՈՒ հաստատությունում կամ ավագ դպրոցում ուսումը շարունակելու որոշում կայացնել: Եվ դա այն ճիշտ տարիքն է, երբ պետք է անձնական օգնականը լինի իր կողքին, որպեսզի իր անկախ կենցաղավարման հմտությունները զարգացվեն»:
Այս դիտարկման հետ «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների օրակարգ» ՀԿ ղեկավար Մուշեղ Հովսեփյանը համաձայն չէ: Ասում է՝ անձնական օգնականի կարիքը երեխաները զգում են շատ ավելի վաղ տարիքում․
«Անձնական օգնականի կարիքն առավելապես առաջանում է դեռահասության վաղ փուլերում, երբ երեխաները որոշակի անկախություն են ձեռք բերում ծնողներից: Այդ տարիքը ինքնագնահատականի, ներառականացման համար տարիքային շեմ է հանդիսանում»:
Տարիքային խնդրահարույց շեմի հետ կապված մեր գրավոր հարցմանն ի պատասխան նախարարությունից վստահեցնում են.
«Անձնական օգնականի ծառայության տարեկան արդյունքների և դրանց վերլուծության հիման վրա կդիտարկվի թիրախային խմբի վերանայումը՝ ըստ անհրաժեշտության»:
Երկրորդ նախապայմանի մասին. ուսման ու աշխատանքի անցնելը՝ պարտադիր
Որոշման հիմնավորմամբ սահմանված է՝ անձնական օգնականի ծառայության հիմնական նպատակն է աջակցել հաշմանդամություն ունեցող անձանց անկախ ապրելու, իրենց համայնքում ներառվելու, այդ թվում հանրությանը հասանելի ծառայություններից օգտվելու իրավունքների իրականացմանը:
Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը տարեսկզբին անցկացված կառավարության նիստի ընթացքում շեշտեց.
«Այս որոշումը կարեկցանքի մասին չէ, բարեգործության մասին չէ: Սա որոշում է երկրի տնտեսական, քաղաքական, մտավոր ներուժը երկրի զարգացմանը լիարժեք ծառայեցնելու մասին: Մենք գիտենք, որ այդ մարդիկ պոտենցիալ ունեն։ Ու ուզում ենք աջակցել նրանց՝ իրենց պոտենցիալը բացահայտելու ու իրացնելու հարցում»:
Ծրագրի սկզբնական տարբերակը հեղինակած կազմակերպության ղեկավար Մուշեղ Հովսեփյանն այս մոտեցումը չի կիսում.
«Սա զբաղվածության կամ կրթության խթանման ծրագիր չէ: Անձնական օգնականի ծառայությունն ունի հստակ չափանիշներ ու չափորոշիչներ, որոնք վավերացված են միջազգային պայմանագրերով: Դա որևէ կերպ կապ չունի անձին՝ աղքատությունից հանելու կամ երկրի տնտեսական ակտիվացման հետ»:
Հաշմանդամություն ունեցող անձանց ուսման ու աշխատանքի նախապայմանի պարտադրումը Հովսեփյանը համարում է անիրատեսական․
«Սխալ է այս ծառայությունը պայմանավորել աշխատել-սովորելու հանգամանքով: Ակնակալել, որ Հայաստանի այսօրվա պայմաններում հաշմանդամություն ունեցող այն խմբերը, որոնք ունեն այս աջակցության կարիքը, կարող են աշխատել կամ սովորել, իրարականությունից շատ հեռու է։ Այսօր աշխատելու խոստում չի կարող տալ նույնիսկ լիարժեք առողջ մարդը, ուր մնաց հաշմանդամություն ունեցողը»:
Նախարարությանն ուղղված մեր հարցմամբ փորձել էինք ճշտել՝ աջակցության ի՞նչ միջոցներով է կառավարությունը փորձելու ապահովել ծրագրով նախատեսված աշխատելու կամ ուսման պարտադիր կետի կիրառմանը:
Ի պատասխան տեղեկացրել են. «ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության կողմից իրականացվող զբաղվածության ծրագրերի շրջանակում այդ անձինք կդիտարկվեն որպես պոտենցիալ շահառուներ»:
Ինչ վերաբերում է ուսմանը, նախարարությունից հորդորել են դիտարկել կառավարության 2022 թվականի օգոստոսի 11-ի N 1264-Ն որոշման հավելվածի 25-րդ կետով սահմանված կրթությանն առնչվող դրույթները:
Այս կետի դրույթներով սահմանված են անձնական օգնականի ծառայություն ստացողի իրավունքները, որտեղ սակայն, կրթության մասով որևէ հստակ ձևակերպում չկա:
Ի՞նչ կլինի նախապայմանները չպահելու դեպքում
Անձնական օգնականի ծառայությունների մատուցման պայմանագրի կնքումից հետո աշխատանքի ու սոցիալական հարցերի նախարարությունը պարբերաբար իրականացնելու է մշտադիտարկում: Առաջինը նախատեսված է պայմանագիրը կնքելուց երեք ամիս անց:
Մեր հարցմանն ի պատասխան նախարարությունից զգուշացնում են. «Եթե այդ ժամանակ պարզվի, որշահառուն չի աշխատում կամ չի սովորում, ապա այդ մասին գրավոր կտեղեկացվի Միասնական սոցիալական ծառայությանը, վերջինս կկազմակերպի պայմանագրի լուծումը»։
«Այս մոտեցմամբ պետությունը փաստացի անձնական օգնական ունենալու իրավունքից զրկում է հատկապես այն մարդկանց, ովքեր՝ թեև ի վիճակի չեն աշխատել կամ սովորել, բայց ամենից շատ ունեն օգնականի կարիքը»,- նշում է Հովսեփյանը:
Այն մարդկանց պատմությունները, որոնք չեն կարողանա օգտվել նախագծից
Մինչ սոցցանցերը հեղեղված են հնարավոր շահառուների քննադատությամբ, աշխատանքի ու սոցիալական հարցերի նախարարությունից վստահեցնում են՝ մինչ օրս որոշման հետ կապված որևէ բողոք չեն ստացել:
Գայանե Գաբրիելյանը Տավուշի մարզի Չինչին գյուղից է: Որդուն՝ Նարեկին, մայրը միայնակ է մեծացնում: Մանկական ուղեղային կաթված ախտորոշումն ունեցող 20-ամյա որդու խնամքը Գայանեին հնարավորություն չի տվել երբևէ աշխատել: Միայնակ մորն օգնել են ծնողները, ովքեր այսօր տարիքն առել ու իրենք ունեն աջակցության ու հոգածության կարիք:
«Երբ անձնական օգնականի ծրագրի մասին նոր-նոր էին սկսել խոսել, ես ոգևորվել, ուրախացել էի։ Կարծում էի՝ վերջապես կարող եմ դառնալ որդուս անձնական օգնականն ու նրան խնամելուն զուգահեռ նաև գումար աշխատել: Հետո, երբ իմացա, որ սովորելու ու աշխատելու պարտադիր պայման են դրել, շատ հիասթափվեցի»,- ասում է Գայանեն:
Մոր խոսքով՝ որդու առողջական խնդիրները թույլ չեն տալիս նրան ոչ սովորել, ոչ աշխատել։ Դա նշանակում է, որ չի կարողանա օգտվել ծրագրից․
«Կարծում եմ, պետությունը չպետք է տարբերակում դներ հաշմանդամություն ունեցողների միջև: Եթե որդիս ի վիճակի լիներ սովորել կամ աշխատել, դա կանեինք մինչ այժմ ու պետության աջակցության կարիքն էլ չէինք ունենա»:
Սուսաննա Ներսեսյանը Երևանից է: Մանկուց հաշմանդամության երկրորդ կարգ ունեցող դստերը խնամելու պատճառով չի կարողացել աշխատել: Ասում է՝ հույս ուներ, որ անձնական օգնականի ծառայության միջոցով իր ընտանիքը ևս կկարողանա օգտվել պետական աջակցությունից: Սովորել-աշխատելու պարտադիր պայմանը, սակայն, զրկում է այդ հնարավորությունից:
«Աղջիկս ընդամենը մի քանի տարի գիշերօթիկ դպրոց է գնացել: Լիարժեք կրթություն չի ստացել: Հիվանդության պատճառով հոգեմետ դեղեր է օգտագործում: Դրա հետ մեկտեղ ողջ օրն իմ խնամքի կարիքն ունի: Այս կարգավիճակում գտնվող անձը ինչպե՞ս կարող է սովորել կամ աշխատել»,- զարմանում է Սուսաննան:
Որոշել է իր ու համանման խնդիրներ ունեցողների դիրքորոշումը գրավոր տեսքով ներկայացնել աշխատանքի ու սոցիալական հարցերի նախարարին։ Հույս ունի՝ պետական մարմիններն ականջալուր կլինեն ու կվերացնեն սովորել-աշխատելու նախապայմանը:
Հետևեք մեզ — Facebook | Youtube | Telegram
Անձնական օգնականի ծառայություն ՀՀ-ում
