Ապաշրջափակման ԱՄՆ-ի առաջարկը. զարգացումներ Մոսկվա-Բաքու լարվածության ֆոնին
ԱՄՆ-ն և Զանգեզուրի միջանցքի կառավարումը
Մի քանի առցանց պարբերականներ հրապարակել են սենսացիոն լուր այն մասին, թե, իբր, ԱՄՆ-ն պատրաստ է իր վրա վերցնել «Զանգեզուրի միջանցք»-ի (Բաքուն այդպես է անվանում ճանապարհը, որը պետք է անցի ՀՀ տարածքով և կապի Ադրբեջանը Նախիջևանի հետ) կառավարումն ու այդ կերպ լուծել Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև ամենացավոտ հարցերից մեկը:
Խոսքն այն պոտենցիալ ճանապարհի մասին, որը պետք է ՀՀ տարածքով ցամաքային կապ ապահովի Ադրբեջանի և նրա էքսկլավի՝ Նախիջևանի միջև: Երևանը պնդում է՝ ինքը պետք է վերահսկի ճանապարհի այդ հատվածը: Ադրբեջանն արտատարածքային միջանցք է պահանջում:
Այս հարցը երկար ժամանակ գտնվում է նաև Ռուսաստանի տեսադաշտում: Մոսկվան հղում է անում 2020 թ.-ի նոյեմբերի 9-ին ստորագրված եռակողմ հայտարարության վրա և նշում, որ ճանապարհի նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնող պոտենցիալ մարմինը պետք է լինի ՌԴ Անվտանգության դաշնային ծառայությունը:
ԱՄՆ-ի նոր առաջարկությունը (եթե հաստատվի) խնդիրը տեղափոխում է բոլորովին այլ հարթություն: Բազմաթիվ վերլուծաբաններ կարծում են՝ պատահական չէ, որ թեման նորից ակտիվորեն շրջանառության մեջ է դրվում հենց հիմա՝ Ադրբեջանի ու Ռուսաստանի հարաբերություններում չտեսնված սուր լարվածության պահին:
Ռուսական հատուկ նշանակության զորքերի կողմից Եկատերինբուրգում երկու էթնիկ ադրբեջանցիների սպանությունը, մի շարք այլ անձանց խստագույն ձերբակալություններն ու խոշտանգումները Բաքվում զայրույթ են առաջացրել:
Փաստացի մեկնարկել է երկու երկրների հարաբերությունների նոր փուլ: Ադրբեջանը չեղարկել է նախատեսված բոլոր պետական շփումները: Բաքվում ձերբակալվել է ռուսների մի ամբողջ խումբ, այդ թվում՝ ռուսական պետական տեղեկատվական հսկայի՝ Sputnik-ի խմբագիրները: Բացի այդ, չեղարկվել են նաև բոլոր համերգները և ռուս արտիստների մասնակցությամբ մյուս մշակութային միջոցառումները:
Արդյո՞ք Եկատերինբուրգի դեպքերը կապ ունեն «Զանգեզուրի միջանցք»-ի հարցի՝ օրակարգ վերադառնալու հետ: Եվ ինչ դեր կարող է խաղալ ԱՄՆ-ի ենթադրյալ նախաձեռնությունը Ադրբեջանի ու Ռուսաստանի միջև այս չափազանց լարված իրավիճակում:
Համատեքստի վերլուծություն ենք իրականացրել մասնագետների հետ:
Ի՞նչ է «Զանգեզուրի միջանցք»-ն ու ինչո՞ւ է այն կարևոր
«Զանգեզուրի միջանցք»-ը պոտենցիալ տրանսպորտային երթուղի է, որը պետք է կապի Ադրբեջանի հիմնական տարածքը Նախիջևանի ինքնավար հանրապետության հետ և անցնի Հայաստանի Սյունիքի մարզով:
Այն Ադրբեջանի համար կարևոր է, քանի որ կամրապնդի ներքին տարածքային կապերը, ինչպես նաև կստեղծի ուղիղ ցամաքային կապ Թուրքիայի հետ: Դա, իր հերթին, կնպաստի թյուրքական պետությունների միջև տնտեսական ու քաղաքական ինտեգրման խորացմանը:
Բացի այդ, բազմաթիվ մասնագետներ այս ճանապարհը համարում են Արևելք-Արևմուտք տրանսպորտային երթուղու կարևոր մաս, քանի որ այն կհեշտացնի Եվրոպայի ու Ասիայի միջև առևտուրն ու տրանսպորտային հոսքերը: Դրա գործարկման դեպքում զգալիորեն կարագանա և կպարզեցվի Կենտրոնական Ասիայի, Կասպյան տարածաշրջանի երկրներից և Թուրքիայից դեպի Եվրոպա բեռների տեղափոխումը , ինչը կկբարձրացնի տարածաշրջանի տարանցիկ ներուժը:
«Միջանցքի» օգտին մեկ այլ տարածված փաստարկ է, որ այն նպաստավոր պայմաններ կստեղծի էլեկտրահաղորդման գծերի, հեռահաղորդակցական ցանցերի և այլ ենթակառուցվածքային նախագծերի համար: Այն կնպաստի Հարավային Կովկասի էներգետիկ անվտանգությանն ու տնտեսական զարգացմանը:
Միևնույն ժամանակ այդ ճանապարհին խաչվում են տարածաշրջանային տերությունների՝ Ռուսաստանի, Իրանի և այլոց շահերը, ինչն այն դարձնում է ռազմավարական առումով ավելի նշանակալի:
Ճանապարհը ներկայացված է 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի հայտարարությունում, որը ստորագրվել է Ադրբեջանի, Հայաստանի և Ռուսաստանի կողմից ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի ավարտին: Փաստաթուղթը նախատեսում է տարանցիկ ուղու բացում:
Սակայն ճանապարհի կարգավիճակը և այն հարցը, թե ով է վերահսկելու Հայաստանի տարածքով անցնող հատվածը, մնում են վիճելի:
Ադրբեջանը պնդում է, որ գործի «միջանցք»՝ «Ադրբեջանի մի մասից մյուսը ազատ ու անարգել տեղաշարժի» ֆորմատով, մասնավորապես՝ առանց մաքսային ու սահմանային հսկողության:
Ինչ վերաբերում է տեղաշարժի անվտանգության հարցին, վերջերս «JAMnews»-ին տված հարցազրույցում Բաքվի առաջարկություններն ամփոփել է իշխող «Ենի Ադրբեջան» կուսակցության պատգամավոր Էլման Նասիրովը.
«Ադրբեջանի համար աընդունելի է հայկական ոստիկանության կամ ուժային կառույցների մասնակցությունը «Զանգեզուրի միջանցք»-ին: Անվտանգությունը պետք է ապահովի Ռուսաստանը»:
Հայաստանի առաջարկը. «Մաքսային հսկողությամբ, բայց պարզեցված ռեժիմով»
2024 թվականի հոկտեմբերին, մասնավորապես՝ ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի և Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի Կազանում (Ռուսաստանի Դաշնություն) կայացած հանդիպումից հետո Հայաստանի կառավարությունը ներկայացրեց հաղորդակցությունների բացման վերաբերյալ իր հայեցակարգային առաջարկները:
Դրանք հրապարակվեցին «Երևանյան երկխոսություն» միջազգային համաժողովի ժամանակ:
Համակարգը պետք է կառուցվեր Հայաստանի մյուս՝ Վրաստանի և Իրանի հետ սահմաններին կիրառվող մոդելի հիման վրա:
Հայաստանի Պետական եկամուտների կոմիտեի նախագահ Էդուարդ Հակոբյանն ասել է.
«Եթե Երևանն ու Բաքուն համաձայնության գան հաղորդակցությունների բացման հարցում, ապա Հայաստանի տարածքը հատելիս ադրբեջանական բեռները մաքսային հսկողություն կանցնեն»:
Նախատեսվում է բեռները բաժանել «կանաչ», «դեղին» և «կարմիր» երթուղիների, պետք է գործարկվեն ինքնաշխատ բացթողնման համակարգ:
Փաշինյանն այս առաջարկն անվանում է «Խաղաղության խաչմերուկ» և շեշտում, որ նախագիծը ռազմավարական նշանակություն ունի «Արևելք-Արևմուտք և Հյուսիս-Հարավ մատակարարման շղթաների միավորման» տեսանկյունից:
Որտեղի՞ց հայտնվեց ԱՄՆ-ի ծրագիրը և ի՞նչ է այն փոխում
X-ի հեղինակավոր CaucasusWarReport էջը գրել է, որ ԱՄՆ-ն պատրաստել է «Զանգեզուրի միջանցք»-ի ծրագիր: Նշվում է, որ ծրագիրը ձևավորվել է Դոնալդ Թրամփի վարչակազմի ժամանակ և ունի երկու նպատակ՝ անվտանգության երաշխիքներ տալ Բաքվին և պահպանել Հայաստանի ինքնիշխանությունը:
Սակայն իրականում ծրագիրը սկսել են մշակել դեռևս ԱՄՆ-ի նախկին նախագահ Ջո Բայդենի վարչակազմի ժամանակ:
Վերլուծաբանների պնդմամբ՝ ծրագիրը գործընթացից ամբողջությամբ դուրս է մղում Ռուսաստանին՝ ճանապարհի կառավարումը փոխանցելով ամերիկյան առևտրային-լոգիստիկ ընկերությանը:
Հայկական civilnet.am լրատվամիջոցում հրապարակված հոդվածում, որ հղում է անում Carnegie Endowment for International Peace վերլուծաբան Օլեսյա Վարդանյանին, ասվում է, որ այս մոդելը հիմնված է միջազգային հսկողության մեխանիզմների վրա, որոնք նախկինում մշակվել են Վրաստանի անջատողական շրջանների համար:
Շվեյցարական SGS ընկերության կառավարման ներքո ինքնահռչակ Աբխազիայի և Ցխինվալի շրջանի (Հարավային Օսիա) տարածքով Ռուսաստանի և Վրաստանի միջև բեռների տարանցման ծրագիրը մշակվել է 2018 թվականին: Թեև նախնական սխեմաները մշակվում էին 2008 թվականից: Առաջարկվում էր տարանցման հետևյալ գործնական համակարգը:
SGS-ը ստեղծում է իր հսկողության կետերը (մաքսակետեր) տրանսպորտային միջանցքի սկզբնական և վերջնական կետերում հատուկ առանձնացված աշխարհագրական կետերում՝ Ռուսաստանի Ադլեր և Վրաստանի Զուգդիդի քաղաքներում: Հարավային Օսիայի և Աբխազիայի տարածքում որևէ անցակետ ու ստուգում չէր նախատեսվում, բեռները պետք է անցնեին առանց կանգառների:
SGS-ը ստանում էր համապատասխան իրավունքներ, պատասխանատվություն էր կրում նշված երկու կետերում ցանկացած բեռի պարտադիր ստուգման համար: SGS-ը հաշվետու էր բացառապես Շվեյցարիայի կառավարությանը:
Ռուսական և վրացական կողմերը պարտավորվում էին SGS-ին տրամադրել իրենց երկիր մուտք գործող բեռների մասին սպառիչ տեղեկատվություն:
Վարդանյանի կարծիքով՝ նոր մոդելը բավարարում է Բաքվի «անվտանգության երաշխավոր» ունենալու պահանջներն ու ընդունելի է Հայաստանի համար:
Հայաստանը ո՛չ հաստատում, ո՛չ էլ հերքում է «ԱՄՆ-ի ծրագիրը»
Հայաստանի Արտաքին գործերի նախարարությունը պաշտոնապես ո՛չ հերքել, ո՛չ էլ հաստատել է այդպիսի ծրագրի առկայության մասին տեղեկատվությունը:
ԱԳՆ խոսնակ Անի Բադալյանը հայտարարել է, որ «միջազգային գործընկերների հետ քննարկումները շարունակվում են, նրանք պարբերաբար իրենց գաղափարներն են ներկայացնում»: Սա վկայում է այն մասին, որ ծրագիրն իսկապես կարող է լինել օրակարգում:
Ինչո՞ւ «միջանցքի» թեման օրակարգ վերադարձավ հենց հիմա
2023 թվականին հրապարակված ծրագիրն այդպես էլ չիրականացվեց:
Վերլուծաբանները պատճառներից մեկը համարում են Բայդենի վարչակազմի և Ադրբեջանի միջև հարաբերությունների վատթարացումը, որի արդյունքում ծրագիրը չստացավ քաղաքական աջակցություն:
Սակայն 2024 թվականի ընտրություններում Դոնալդ Թրամփի՝ նախագահի թեկնածու առաջադրվելուց հետո գաղափարը նորից արդիական դարձավ:
Ներկայիս համատեքստում հատկապես նշանակալի է, որ ծրագրի քննարկման ակտիվացումը համընկավ Ադրբեջան-Ռուսաստան հարաբերությունների սրման հետ:
Ի՞նչ է տեղի ունենում Ադրբեջան-Ռուսաստան հարաբերություններում
2025 թվականի հունիս-հուլիս ամիսներին Ադրբեջանի և Ռուսաստանի միջև տեղի ունեցան մի քանի նշանակալի դեպքեր, մասնավորապես՝
- Եկատերինբուրգում Ադրբեջանի երկու քաղաքացիներ՝ Զիյադդին և Հուսեյն Սաֆարով եղբայրները ձերբակալվեցին ռուսական իրավապահ մարմինների կողմից և այնուհետև տանջամահ արվեցին, ինչը վրդովմունքի ալիք առաջացրեց ադրբեջանական հասարակությունում:
- Ադրբեջանը չեղարկեց ռուս արտիստների մասնակցությամբ բոլոր մշակութային միջոցառումները, ինչը ռուսական լրատվամիջոցները գնահատեցին որպես Բաքվի կողմից Մոսկվային նետված մարտահրավեր:
- Ռուսական պետական «Սպուտնիկ» տեղեկատվական գործակալության Բաքվի գրասենյակում Ադրբեջանն իրականացրեց ստուգայց: Մոսկվայի վրդովմունքին ի պատասխան Բաքուն հայտարարեց, որ գործողությունն օրինական էր:
- Ադրբեջանի գլխավոր դատախազությունը պաշտոնապես քրեական գործ հարուցեց ՌԴ իրավապահների դեմ:
Ի՞նչ կապ ունի այս ամենը «Զանգեզուրի միջանցք»-ի հետ
Ներկայիս լարվածության և «Զանգեզուրի միջանցք»-ի շուրջ նորացված քննարկումների համընկնումը կարևոր ազդանշան է, քանի որ.
- Ռուսաստանը երկար ժամանակ ձգտում է մասնակցել նախագծին, հատկապես հսկողության գործառույթի միջոցով՝ իր ազդեցությունը պահպանելու համար:
- Ադրբեջանը, իր հերթին, ուզում է, որ հսկողությունն իրականացվի երրորդ՝ չեզոք երկրի կողմից, ինչը նախկինում համընկնում էր Ռուսաստանի շահերի հետ:
- Carnegie-ի և civilnet.am-ի հրապարակումներում կա պնդում, որ նման էլեմենտ ամերիկյան ծրագրում առկա չէ:
- ԱՄՆ-ի մոդելում առաջարկվում է հսկողությունը փոխանցել ոչ թե Ռուսաստանին, այլ արևմտյան լոգիստիկ ընկերության, ինչը կարող է լրջորեն նվազեցնել Հարավային Կովկասում Մոսկվայի դիրքերը:
Ի՞նչ այլընտրանքային ծրագիր ունի Ռուսաստանը
Ռուսաստանը փորձում է զուգահեռ զարգացնել իր այլընտրանքային նախագիծը՝ «Հյուսիս-Հարավ» տրանսպորտային միջանցքը (North-South Corridor): 2023 թվականին հրապարակված վերլուծության համաձայն՝
- Միջանցքի նպատակը Ռուսաստանի, Ադրբեջանի, Իրանի և Հնդկաստանի տրանսպորտային ցանցերի ինտեգրումն է:
- Ռուսաստանը այս միջանցքի օգնությամբ ձգտում է ստանալ Իրանի տարածքով հասանելիություն դեպի Հնդկական օվկիանոս:
- Նախագիծը կառուցվում է Ռեշտ (Իրան)–Աստարա (Իրան-Ադրբեջան) երկաթգծի վրա:
- Իրանի ֆինանսական դժվարությունների պատճառով Ռուսաստանը ստիպված եղավ նախագծի համար հատկացնել 1,3 միլիարդ եվրո վարկ:
- Ադրբեջանը Հյուսիս-Հարավ նախագծում տարանցիկ երկրի դեր է կատարում: Սակայն դա չի խանգարում նրան «Զանգեզուրի միջանցք»-ի միջոցով այլընտրանք ստեղծել նախագծի համար:
Այս իրավիճակը խորացնում է Ադրբեջանի և Ռուսաստանի միջև անուղղակի մրցակցությունը տարածաշրջանում տրանսպորտային և տնտեսական գերակայության համար:
Եզրակացություն. լուռ, բայց խորը մրցակցություն «Զանգեզուրի միջանցք»-ի համար
«Զանգեզուրի միջանցք»-ն, ըստ երևույթին, արդեն պետք է դիտարկել որպես ավելին, քան պարզապես տարածաշրջանային լոգիստիկ նախագիծ: Այն վերածվել է Հարավային Կովկասի աշխարհաքաղաքական ճարտարապետության կարևոր էլեմենտի:
ԱՄՆ-ի ծրագիրը, Թրամփի վարչակազմի կողմից այս նախաձեռնությանը վերադառնալն ու Հայաստանի կողմից պաշտոնական հերքման բացակայությունը ցույց են տալիս, որ այս «միջանցքի» շուրջ բանակցությունները թևակոխում են նոր փուլ:
Ադրբեջանի և Ռուսաստանի միջև աճող դիվանագիտական լարվածությունն էլ ցույց է տալիս, որ այս գործընթացը կապված է ոչ միայն տրանսպորտի հետ, այլև հանդիսանում է տարածաշրջանում ազդեցության համար պայքարի մաս:
Հետևեք մեզ — Facebook | Youtube | Telegram
ԱՄՆ-ն և Զանգեզուրի միջանցքի կառավարումը
