ზანგეზურის დერეფანი სომხეთის გავლით: აშშ-ის გეგმა და დაძაბულობა აზერბაიჯანსა და რუსეთს შორის

ამერიკის შეერთებული შტატები და ზანგეზურის დერეფნის მართვა

რამდენიმე ონლაინ რესურსმა სენსაციური ცნობები გაავრცელა იმის შესახებ, რომ შეერთებული შტატები მზად არის აიღოს საკუთარ თავზე ზანგეზურის დერეფნის მართვა – რაც, შესაძლოა, ერთ-ერთი ყველაზე მწვავე აზერბაიჯანულ-სომხური დავის გადაწყვეტის გზა გახდება.

ზანგეზურის დერეფანი – რატომ ითვლება ის ერთ-ერთ ყველაზე სტრატეგიულ გზად კავკასიაში?

ზანგეზურის დერეფანი — ესაა პოტენციური სატრანსპორტო მარშრუტი, რომელმაც აზერბაიჯანი უნდა დააკავშიროს ნახიჩევანის ავტონომიურ რესპუბლიკასთან და გაიაროს სომხეთის სიუნიქის რეგიონზე.

დერეფნის მნიშვნელობა აზერბაიჯანისთვის მრავალშრიანია. უპირველესად, ის აძლიერებს ქვეყნის შიდა ტერიტორიულ ინტეგრაციას და ქმნის პირდაპირ სახმელეთო კავშირს თურქეთთან — რაც აზერბაიჯანსა და თურქეთს შორის ეკონომიკურ და პოლიტიკურ კავშირებს კიდევ უფრო ამყარებს. ეს, თავის მხრივ, ხელს უწყობს ტურანული ქვეყნების გაერთიანების იდეას, რომელიც ბაქოს საგარეო პოლიტიკაში სულ უფრო აქტუალური ხდება.

გარდა ამისა, ანალიტიკოსების აზრით, ზანგეზურის დერეფანი შესაძლოა გახდეს უმნიშვნელოვანესი ნაწილი პროექტისა “აღმოსავლეთი–დასავლეთი“, რომელიც მიზნად ისახავს სატრანსპორტო ნაკადების გამარტივებას ევროპასა და აზიას შორის. ამ დერეფნის ამოქმედება მნიშვნელოვნად დააჩქარებდა ტვირთბრუნვას ცენტრალური აზიის ქვეყნებიდან, კასპიის რეგიონიდან და თურქეთიდან ევროპის მიმართულებით, რითაც რეგიონის სატრანზიტო პოტენციალი მკვეთრად გაიზრდებოდა.

დამატებით არგუმენტად სახელდება ენერგო და საინფორმაციო ინფრასტრუქტურის განვითარების პერსპექტივა — დერეფანი ხელს შეუწყობდა ენერგეტიკული ხაზების, სატელეკომუნიკაციო ქსელებისა და სხვა პროექტების რეალიზაციას, რაც არა მხოლოდ ეკონომიკურ, არამედ ენერგეტიკულ უსაფრთხოებასაც გააძლიერებდა.

თუმცა ზანგეზურის დერეფანი დაპირისპირების წერტილად იქცა არაერთი რეგიონული მოთამაშისთვის — მათ შორის რუსეთისა და ირანისთვის. სწორედ ამ სახელმწიფოთა ინტერესების გადაკვეთამ აქცია ეს მარშრუტი კიდევ უფრო სტრატეგულად მნიშვნელოვან საკითხად.

დერეფანი ფიგურირებს 2020 წლის 10 ნოემბრის სამშვიდობო შეთანხმებაში, რომელმაც შეაჩერა ყარაბაღის მეორე ომი. შეთანხმებას ხელი მოაწერეს აზერბაიჯანმა, სომხეთმა და რუსეთმა. დოკუმენტი ითვალისწინებს სატრანზიტო კავშირის გახსნას ნახიჩევანის მიმართულებით, თუმცა გზის სტატუსი და მის მართვაზე პასუხისმგებელი მხარე დღემდე გაურკვეველია.

ბაქო დაჟინებით მოითხოვს, რომ დერეფანი ფუნქციონირებდეს როგორც “თავისუფალი და შეუფერხებელი გადაადგილების მარშრუტი აზერბაიჯანის ერთი ნაწილისგან მეორისკენ“ — ანუ გზაზე არ უნდა არსებობდეს არც საბაჟო, არც სასაზღვრო კონტროლი.

რაც შეეხება უსაფრთხოების საკითხს, ბაქოს პოზიცია მკაფიოდ ჩამოაყალიბა მმართველი პარტიის დეპუტატმა ელმან ნასიროვმა JAMnews-თან ინტერვიუში:
“აზერბაიჯანისთვის მიუღებელია, რომ დერეფანში მონაწილეობდეს სომხეთის პოლიცია ან ძალოვანი უწყებები. უსაფრთხოება უნდა უზრუნველყოს რუსეთმა.“

ერევნის წინადადება განსხვავებულია: გზის გახსნა საბაჟო კონტროლის პირობებში, თუმცა ავტომატიზებული და გამარტივებული რეჟიმით.

2024 წლის ოქტომბერში, ყაზანში გამართული შეხვედრის შემდეგ, სადაც ერთმანეთს შეხვდნენ სომხეთის პრემიერმინისტრი ნიკოლ ფაშინიანი და აზერბაიჯანის პრეზიდენტი ილჰამ ალიევი, სომხეთის მთავრობამ ზანგეზურის დერეფანთან დაკავშირებით საკუთარი კონცეპტუალური ხედვა წარადგინა. ამ გეგმის დეტალები პირველად გახმოვანდა საერთაშორისო კონფერენციაზე “ერევნის დიალოგი“.

რას გულისხმობს აშშ-ის გეგმა და რატომ განიხილება ის ახლა?

ავტორიტეტულმა გვერდმა CaucasusWarReport -მა X-ის პლატფორმაზე (ყოფილი Twitter) დაწერა, რომ აშშ მუშაობს ზანგეზურის დერეფნის გეგმაზე. მათი ცნობით, ეს გეგმა ჯერ კიდევ დონალდ ტრამპის პრეზიდენტობის პერიოდში დაისახა და ორი მიზანი აქვს:

• აზერბაიჯანისთვის უსაფრთხოების გარანტიის უზრუნველყოფა,
• სომხეთის სუვერენიტეტის შენარჩუნება.

თუმცა, დიპლომატიური წყაროების მიხედვით, პროექტის აქტიური დაგეგმვა დაიწყო ჯო ბაიდენის ადმინისტრაციის დროს.

გეგმის ყველაზე საგულისხმო ელემენტია, რომ ის რუსეთს სრულად გამორიცხავს პროცესიდან, ხოლო დერეფნის მმართველად ითვალისწინებს აშშ-ის კომერციულ-ლოგისტიკურ კომპანიას.

პორტალ civilnet.am-ზე, რომელიც ხშირად ასახავს სომხეთის მთავრობის პოზიციას, გამოქვეყნდა ანალიტიკოს ოლესია ვართანიანის (Carnegie Endowment for International Peace) შეფასება, რომლის მიხედვითაც ეს მოდელი დაეყრდნობა გავლილ პრაქტიკას საქართველოს სეპარატისტულ რეგიონებში.

მოსაზრებები ეფუძნება მოდელს, რომელიც 2018 წელს შემუშავდა რუსეთსა და საქართველოს შორის – გადაზიდვების განხორციელებისთვის შვეიცარიული კომპანია SGS-ის ჩართვით.

მოდელის თანახმად, SGS ახორციელებს ტვირთების კონტროლს საწყის და საბოლოო წერტილებში – ადლერში (რუსეთი) და ზუგდიდში (საქართველო). შუა მონაკვეთებზე, დე ფაქტო ტერიტორიებზე, არ იგეგმებოდა არც გამშვები პუნქტები, არც შემოწმებები.

ვართანიანის შეფასებით, მსგავსი მიდგომა ერთდროულად პასუხობს ბაქოს მოთხოვნას უსაფრთხოების გარანტიის შესახებ და სომხეთის ინტერესებსაც არ არღვევს.

როგორ რეაგირებს ერევანი?

სომხეთის საგარეო საქმეთა სამინისტრო არც ადასტურებს და არც უარყოფს აშშ-ის გეგმაზე გავრცელებულ ცნობებს.

საგარეო უწყების წარმომადგენელმა ანი ბადალიანმა აღნიშნა:

“საერთაშორისო პარტნიორებთან კონსულტაციები გრძელდება და პერიოდულად სხვადასხვა იდეა განიხილება.“

ეს განცხადება მიუთითებს, რომ თემა რეალურად განიხილება და დღის წესრიგიდან არ არის მოხსნილი.

რატომ გახდა ზანგეზურის დერეფანი კვლავ აქტუალური?

გეგმა ჯერ კიდევ 2023 წელს გახმაურდა, თუმცა ბაიდენის ადმინისტრაციასა და ბაქოს შორის ურთიერთობის გაუარესებამ მის რეალიზაციას ხელი შეუშალა.

თუმცა დონალდ ტრამპის 2024 წლის საპრეზიდენტო არჩევნებში დაბრუნებამ იდეა კვლავ გააქტიურა – და ამავე დროს დაემთხვა აზერბაიჯანსა და რუსეთს შორის მწვავე დაძაბულობას.

რა ხდება აზერბაიჯანსა და რუსეთს შორის?

2025 წლის ივნის–ივლისში ორი ქვეყნის ურთიერთობები ღიად დაიძაბა:

• ეკატერინბურგში, აზერბაიჯანელი ძმები ზიადდინ და ჰუსეინ საფაროვები დააკავეს და მოკლეს. ბაქოში ინციდენტმა ღრმა აღშფოთება გამოიწვია.
• აზერბაიჯანმა გააუქმა ყველა კულტურული ღონისძიება რუსი ხელოვანების მონაწილეობით.
• ბაქოში რუსეთის სახელმწიფო მედიასაშუალება Sputnik-ის ოფისში რეიდი ჩატარდა.
• აზერბაიჯანის გენპროკურატურამ რუსეთის სამართალდამცავთა წინააღმდეგ საქმე აღძრა.

როგორ უკავშირდება ეს ზანგეზურის დერეფანს?

ამ მოვლენების თანხვედრა ზანგეზურის თემის განახლებასთან მიანიშნებს, რომ საქმე მხოლოდ ლოგისტიკაზე არ არის:

• რუსეთი ყოველთვის ცდილობდა დერეფნის პროექტში მონაწილეობის მიღებას, რათა შეენარჩუნებინა გავლენა რეგიონში;
• აზერბაიჯანს კი სურს, რომ კონტროლი განახორციელოს ნეიტრალურმა მესამე მხარემ — რაც ადრე რუსეთისთვის მისაღები იყო, მაგრამ აშშ-ის გეგმის მიხედვით, რუსეთი საერთოდ აღარ ფიგურირებს;
• დერეფნის მართვის გადაცემა დასავლურ ლოგისტიკურ კომპანიაზე, მოსკოვისთვის სერიოზული დარტყმა იქნება სამხრეთ კავკასიაში.

რუსეთის ალტერნატივა: ჩრდილოეთ–სამხრეთის დერეფანი

პარალელურად, მოსკოვი ავითარებს საკუთარ პროექტს — “ჩრდილოეთი–სამხრეთის დერეფანს“, რომელიც მიზნად ისახავს სატრანსპორტო მარშრუტის შექმნას რუსეთის, აზერბაიჯანის, ირანისა და ინდოეთის მონაწილეობით.

• მარშრუტი მოიცავს რკინიგზას რეშტი–ასტარა (ირანი).
• ირანის ფინანსური პრობლემების გამო, რუსეთმა გამოყო 1,3 მილიარდი ევროს ოდენობის კრედიტი.
• აზერბაიჯანი ამ დერეფანში მხოლოდ ტრანზიტული ქვეყნის როლს ასრულებს — რაც არ გამორიცხავს, რომ დასავლეთის მხარდაჭერით ის ალტერნატიულად განავითარებს ზანგეზურის დერეფანსაც.

ეს ქმნის ირიბ კონკურენციას მოსკოვსა და ბაქოს შორის — სატრანსპორტო და ეკონომიკური დომინირებისთვის სამხრეთ კავკასიაში.

დასკვნა: დუმილის ფონზე გაღრმავებული დაპირისპირება

ზანგეზურის დერეფანი დღეს უკვე გაცილებით მეტია, ვიდრე უბრალოდ ინფრასტრუქტურული პროექტი. ის გახდა გეოპოლიტიკური არქიტექტურის მნიშვნელოვანი ნაწილი სამხრეთ კავკასიაში.

აშშ-ის გეგმის შესაძლო დაბრუნება, ტრამპის ადმინისტრაციის ახალი ინიციატივა და სომხეთის მხრიდან ოფიციალური დუმილი მიუთითებს, რომ საკითხი გადადის ახალ ფაზაში.

მიმდინარე დიპლომატიური დაძაბულობა ბაქოსა და მოსკოვს შორის ცხადყოფს, რომ საუბარია უფრო ღრმა რეგიონულ ბრძოლაზე გავლენებისთვის, ვიდრე ეს ზედაპირულად ჩანს.