ყარაბაღი: რა ელის "ახალ" და "ძველ" დევნილებს
ყარაბაღის მეორე ომი აზერბაიჯანსა და სომხეთს შორის 2020 წლის 27 სექტემბერს დაიწყო და 10 ნოემბერს სამშვიდობო შეთანხმების დადებით დასრულდა. შეთანხმების პირობების თანახმად, სომხური ძალების მიერ კონტროლირებადი ტერიტორიების უმეტესობა აზერბაიჯანის კონტროლის ქვეშ მოექცა.
1988-1994 წლებში მთიან ყარაბაღში პირველი კონფლიქტის დროს, ასობით ათასი ადამიანი ორივე მხრიდან ლტოლვილად იქცა. მეორე კონფლიქტმა ასევე დევნილების ახალი ნაკადი წარმოშვა – ამჯერად საკუთარი სახლების დატოვება მოუხდათ სომხებს მთიანი ყარაბაღიდან და მომიჯნავე რეგიონებიდან.
ამავდროულად, ”ძველი” აზერბაიჯანელი ლტოლვილები, მიუხედავად იმისა, რომ მათი ქალაქები და სოფლები ბაქოს კონტროლის ქვეშ დაბრუნდა, სახლებში მალე ვერ დაბრუნდებიან.
JAMnews- ის კორესპონდენტები ერევანსა და ბაქოში “ახალ” და “ძველ” დევნილებს შეხვდნენ იმის გასარკვევად, თუ რა გადახდათ და რა გავლენა მოახდინა ახალმა ომმა მათ ცხოვრებაზე.
დაბრუნების მათაც ეშინიათ, ვისაც დასაბრუნებელი ადგილი აქვს
არმინე მარტიროსიანი, ერევანი
“სტეპანაკერტში ცხოვრება შეუძლებელი იქნება”
”ქალაქ შუშის დაცემის დღეს, ეს საათი ლოცვანთან ერთად იატაკზე დავარდა. ვკანკალებდი და ვფიქრობდი: უფალო, შეიძლება ეს მართლა მოხდეს?”, – ამბობს არმინე გრიგორიანი და კედლის საათს გვიჩვენებს, რომლის შუაშიც შუშის კაზანჩეცოცის ტაძარია გამოსახული.
[ქალაქი შუში – სომხეთში და მთიანი ყარაბაღის სომეხ მცხოვრებთა შორის მიღებული ტერმინოლოგიის მიხედვით, აზერბაიჯანული სახელია – შუშა]
მის ოჯახს, უკვე მერამდენედ, სახლის მიტოვება და უცხო ქალაქში თავის შეფარება უწევს.
- მოსაზრება: რა ელის ყარაბაღსა და სომხეთს?
- მოსაზრება: ყარაბაღში მოვლენათა განვითარების სამი სცენარი – ხედვა ბაქოდან
- ტომ დე ვაალის მოსაზრება: რატომ არის ყარაბაღში მშვიდობა არასაიმედო
პირველად ოჯახი შუშიდან სტეპანაკერტში [ქალაქის აზერბაიჯანული სახელია ხანკენდი] ყარაბაღის კონფლიქტის დასაწყისში, 1988 წელს გაიქცა. მაშინ აზერბაიჯანელებმა, რომლებიც ქალაქში უმრავლესობას შეადგენდნენ, სომხები განდევნეს. მაგრამ 1992 წელს სომხური ძალების მიერ შუშის აღების შემდეგ ოჯახი სახლში დაბრუნდა. 28 წლის შემდეგ მათ იგივე ბედი ეწიათ. ამჯერად ისინი ერევანში აღმოჩნდნენ.
”ომი დაიწყო, რაც გაგვაჩნდა ყველაფერი დავტოვეთ – სახლი, ქონება … მხოლოდ ბავშვები წამოვიყვანეთ. ”
აზერბაიჯანის კონტროლის ქვეშ მოქცეულ ქალაქ შუშის უდიდესი სტრატეგიული მნიშვნელობა აქვს. მასზე ყარაბაღის სომხეთთან დამაკავშირებელი ერთადერთი გზა გადის, რომლითაც სომხები ახლა რუსი სამშვიდობოების თანხლებით მოძრაობენ.
ახლა არმინეს ექვსშვილიანი ოჯახი ერევანში ცხოვრობს და ყარაბაღში დაბრუნების ეშინია:
”ვინც ყარაბაღში წავა, სანამ ჩავა ინფარქტი დაემართება. ეს ნორმალურია? ჯერ ომობენ ერთმანეთში, შემდეგ კი მტრებით გარშემორტყმულ ხალხს ეუბნებიან, იცხოვრეთო. არ ვიცი, რამდენად უსაფრთხოა, რომ ხალხი სტეპანაკერტში დააბრუნეს”.
შუში სტეპანაკერტის თავზე მდებარეობს და ყარაბაღის დედაქალაქი იქედან ხელისგულივით მოჩანს. არმინე იხსენებს დაბომბვებს შუშის მხრიდან 1990-იანი წლების ყარაბაღის პირველი ომის დროს. მაშინ მან მრავალი ნათესავი და ახლობელი დაკარგა:
”რამდენიმე წლის განმავლობაში სტეპანაკერტი დამთრგუნველ მდგომარეობაში იყო. რას არ გვიკეთებდნენ. “გრადის” ჭურვები დღე და ღამე თავზე გვეცემოდა. დეიდაჩემის ოჯახი მთლიანად დაიღუპა, მხოლოდ ერთი ბავშვი გადარჩა. რამდენი შოკი განვიცადეთ, არა ერთი, ორი ან სამი… ახლა იგივე სიტუაციაში დავბრუნდით. თუ შუშიში აზერბაიჯანელები იქნებიან, სტეპანაკერტში ცხოვრება შეუძლებელი იქნება”.
“ჰადრუთული ფახლავა” ერევანში
სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი ქალაქი ჰადრუტი ასევე მოექცა აზერბაიჯანის კონტროლის ქვეშ. სწორედ მისი საშუალებით აზერბაიჯანულმა ჯარებმა შუშის მიაღწიეს.
ალიონა ავეტისიანმა, მისმა სამმა შვილმა და ქმრის მშობლებმა ჰადრუთი 27 სექტემბერს დატოვეს, მას შემდეგ რაც მათ ეზოში საარტილერიო ჭურვი ჩამოვარდა და სახლი დააზიანა.
”დილის 7:15 იყო, ჩვენ ჯერ კიდევ გვეძინა, როდესაც ყველაფერი დაიწყო. არტილერია ისროდა, დრონები დაფრინავდნენ. როდესაც ბავშვებმა ტირილი დაიწყეს, წამოვედით, იქ დარჩენას აზრი აღარ ჰქონდა.
ოჯახი ჯერ ახლმდებარე მთას შეეფარა, იმ იმედით, რომ ტერიტორია არ დაიბომბებოდა. შემდეგ მათ იქედანაც წასვლა მოუხდათ – სომხეთის ქალაქ გორისში. ისევ იმ იმედით, რომ მალე სახლში დაბრუნდებოდნენ. მაგრამ იქედანაც ერევანში წასვლა მოუხდათ, სადაც ახლა ბინას ქირაობენ.
ალიონა ყარაბაღის პირველ ომს იხსენებს. იგი შვიდი წლის იყო, როდესაც ომი დაიწყო.
”90-იან წლებში ჰადრუთი იბომბებოდა ხოლმე, მაგრამ ჩვენ იქ ვაგრძელებდით ცხოვრებას. ბავშვები სკოლაში დადიოდნენ, მშობლები მუშაობდნენ, ცხოვრობდნენ თავისთვის. ქალაქი აზერბაიჯანელების ხელში არასდროს ყოფილა. ახლა სულ სხვა ომი იყო. დარჩენა შეუძლებელი იყო”, – ამბობს ალიონა.
”ჩვენ ვუყურებთ ამ ვიდეოებს, თუ რა დღეშია ახლა ჩვენი ქალაქი. ყველაფერი განადგურებულია, სახლები, შენობები დაიწვა, საშინელი მდგომარეობაა. ეს ქალაქი აზერბაიჯანული არასდროს ყოფილა და ვერ წარმომიდგენია რომ შეიძლება აზერბაიჯანული გახდეს”.
ალიონას ოჯახმა ჰადრუთში სახლი და ბიზნესი დატოვა. ისინი მაღაზიებისა და კაფეს ფლობდნენ. ერევანში ყველაფერი ნულიდან უნდა დაიწყონ. საარსებო სახსრების მოსაპოვებლად და დარდების გასაფანტად ალიონამ გადაწყვიტა საკუთარი მცირე ბიზნესი წამოეწყო. იგი ჰადრუთული რეცეპტით ფახლავას აცხობს და ინტერნეტით ყიდის. ერევანში “ჰადრუთის ფახლავა” ახლა უკვე ცნობადი ბრენდია.
”ჰადრუთელები ბუნებით მაგრები ვართ და იმედს არ ვკარგავთ, რომ მშობლიურ ქალაქში დავბრუნდებით”, – ამბობს ის.
დევნილები და სახელმწიფო
ომის დროს ყარაბაღის დაახლოებით 90 ათასმა მაცხოვრებელმა დატოვა საკუთარი სახლი. სამმხრივი ხელშეკრულების ხელმოწერის შემდეგ, ოფიციალური მონაცემებით, დაახლოებით 30 ათასი უკან დაბრუნდა.
სომხეთის ხელისუფლება დევნილებს ერთჯერად დახმარებას უხდის 300 ათასი დრამის ოდენობით [დაახლოებით $600].
მათ ასევე ეხმარებიან საცხოვრებლის პოვნაში. მთავრობამ ყოველთვიურად 68 ათასი დრამი [დაახლოებით 140 დოლარი] გამოუყო ყველა ყარაბაღელს, რომელიც საბრძოლო მოქმედებების დროს სომხეთში გადავიდა საცხოვრებლად. მათ, ვისაც სომხეთში საკუთარი უძრავი ქონება არ აქვთ, დამატებით 15 ათასი დრამს (დაახლოებით $30) უხდიან.
სახელმწიფომ რამდენიმე წლის განმავლობაში უნდა მოაგვაროს ამ ადამიანებისთვის საცხოვრებლის პრობლემა.
”სომხეთმა უნდა განასხვავოს პროგრამები იმ ხალხისთვის, ვინც მომდევნო რამდენიმე წლის განმავლობაში ვერ შეძლებს დაბრუნებას და იმ ჯგუფებისთვის, რომლებიც შეიძლება დაბრუნდნენ – რუსი სამშვიდობოების გარანტიებით. ისინი, ვინც ახლა და უახლოეს მომავალში ვერ დაბრუნდება, უნდა უზრუნველყონ არა საკუთარი სახლებით, არამედ სოციალური ბინებით. შემდგომი განვითარება დამოკიდებული იქნება სომეხი ხალხის ერთიანობაზე”, – ამბობს სომხეთის პირველი სახალხო დამცველი, უფლებადამცველი ლარისა ალავერდიანი.
მისი აზრით, სომხეთისა და ყარაბაღის ხელისუფლებამ ფინანსური და მატერიალური მხარდაჭერის გარდა, აქტიურად უნდა დააყენოს ლტოლვილების საკითხი საერთაშორისო სტრუქტურებში.
”არცახმა და სომხეთმა უნდა მიმართონ ყველა საერთაშორისო ინსტიტუტს, უპირველეს ყოვლისა, პოლიტიკურს, გააცნონ ეს პრობლემა, დააკონკრეტონ, რომ ამ ოჯახების უმეტესობა მეორედ, მესამედ გააძევეს საცხოვრებელი ადგილებიდან. საერთაშორისო ორგანიზაციებმა ვალდებულება უნდა აიღონ, რომ დაეხმარონ ამ ათასობით ოჯახს, რომლებიც ჰუმანიტარული კატასტროფის ზღვარზე აღმოჩნდნენ”.
დაბრუნებამდე ჯერ კიდევ შორია
სევგი ისმაილბეილი, ბაქო
ბაქოს მონაცემებით, ყარაბაღში პირველი ომის წლებში რეგიონი 600-დან 700 ათასამდე აზერბაიჯანელმა დატოვა. ლტოლვილი გახდა ასევე დაახლოებით 300 ათასი აზერბაიჯანელი, რომლებიც გასული საუკუნის 80-იანი წლების ბოლომდე უშუალოდ სომხეთის ტერიტორიაზე ცხოვრობდნენ.
JAMnews- ის კორესპონდენტი ყარაბაღის პირველი ომის დევნილებს შეხვდა, რომლებიც დაახლოებით 30 წლის განმავლობაში იძულებულნი არიან თავიანთი სახლებიდან შორს იცხოვრონ.
“ასე რატომ გადაემტერნენ ხალხები ერთმანეთს?”
მამედგასან გასანოვი საზოგადოებრივ ორგანიზაციას ხელმძღვანელობს, რომელიც კონფლიქტის ზონაში ნაღმებით დაზარალებულ ადამიანებს სოციალური და ეკონომიკური პრობლემების მოგვარებაში ეხმარება.
ის წარმოშობით ფიზულის რაიონიდანაა, რომელიც აზერბაიჯანის შეიარაღებულმა ძალებმა 2020 წლის 17 ოქტომბერს გაათავისუფლეს.
მამედგასან გასანოვი იხსენებს პირველი ომის მოვლენებს და ამბობს, რომ საბჭოთა ჯარიდან დაბრუნების შემდეგ მას მშობლიურ მიწაზე ომი დახვდა.
”არასოდეს ვიფიქრებდი, რომ ხალხებს, საბჭოთა ადამიანებს შეეძლოთ ამდენი მტრობა ერთმანეთის მიმართ. იმ დროს ჩვენი სოფლის მცხოვრებლებმა სანგრები გათხარეს, რათა თავი დაეცვათ მტრის ჯარისგან. ბიძაჩემიც და ძმებიც ოკუპანტების წინააღმდეგ საბრძოლველად წამოვიდნენ, მაგრამ იარაღი არ გვქონდა. ყოველ ათ ადამიანზე თითო იარაღი იყო, რომელსაც რაიონის პოლიციის განყოფილება გასცემდა”, – ამბობს ის.
კონფლიქტის დასაწყისში რეგიონში საბჭოთა ჯარები იყო განლაგებული, მოქმედებდა კომენდანტის საათი. მამედგასანი მათ სომხური მხარის დახმარებაში ადანაშაულებს: ”რუსი ჯარისკაცები ჩვენს გვერდით იყვნენ დღისით, მაგრამ ღამით ოკუპანტებს უერთდებოდნენ, უყვებოდნენ ჩვენი სუსტი წერტილების შესახებ და სად იყო სომხებისთვის უკეთესი ჩვენს სოფლებზე შეტევა”.
პირველი ომის გახსენებისას გასანოვი თბილად იხსენებს თავის მეთაურს მობილ იუსუფოვს, რომელიც ადგილობრივი სახალხო ლაშქრის შექმნას უშუალოდ ხელმძღვანელობდა:
”სამწუხაროა, რომ იუსიფოვი ჩვენი რეგიონის განთავისუფლებას ვერ მოეწსრო, ის 2016 წელს გარდაიცვალა. ის უფლებას არ გვაძლევდა რომ ჩვენ, ოთხივე ძმა, ერთად წავსულიყავით საბრძოლველად. ამბობდა, რომ ერთი ჩვენგანი მაინც უნდა გადარჩეს.”
მამედგასან გასანოვი მოუთმენლად ელის მშობლიურ ფუზულში დაბრუნებას. თუმცა კიდევ დიდხანს ლოდინი მოუწევს.
“30 წელი ახლობლების საფლავების ნახვაზე ვოცნებობ”
პირველი ომის დროს დილრუბა ბეხბუდოვას აღდამის რაიონში თავისი სახლის დატოვება მოუხდა. ეს ტერიტორია ფაქტობრივად უბრძოლველად აზერბაიჯანულ მხარეს 2020 წლის 20 ნოემბერს, ცეცხლის შეწყვეტის სამმხრივი შეთანხმების თანახმად გადაეცა.
ყარაბაღის პირველ ომში ბეხბუდოვამ არა მხოლოდ სახლი, არამედ საკუთარი შვილიც დაკარგა.
იგი იხსენებს, რომ 1988 წლიდან სომხებსა და აზერბაიჯანელებს შორის ყარაბაღში კონფლიქტი დაიწყო. მისი თქმით, იყო სომეხთა მხრიდან შეურაცხყოფის შემთხვევები, ”ავტობუსებს შუა გზაში აჩერებდნენ და ხალხი იძულებული ხდებოდა დარჩენილი გზა ფეხით ევლო”.
”ჩემი შვილი აბას ბეხბუდოვი 1991 წელს შექმნილი აზერბაიჯანის შინაგანი ჯარების ერთ – ერთი პირველი წვევამდელი იყო. ომის დაწყებიდან რამდენიმე ხნის შემდეგ ისინი წაიყვანეს ზანგილანის მხარეში. ერთხელ მის სანახავად წავედიოთ, მაგრამ გვითხრეს რომ ის წინა ხაზზე იყო და ვერ შეგვხვდებოდა. 1992 წლის დეკემბერში სომხებმა ზანგილანის რაიონის სოფელი გაზანჩი დაიპყრეს. ამის შემდეგ აბასის მოსაძებნად წავედით, მაგრამ ის აღარსად იყო. ვერ გავიგეთ, ტყვედ ჩავარდა თუ დაიღუპა”, – ამბობს დილრუბა.
იგი ცრემლების გარეშე ვერ საუბროს იმ გრძნობებზე, რაც ზანგილანის რეგიონის განთავისუფლების დროს განიცადა:
”ჩემთვის არანაირი განსხვავება არ არის აღდამი იქნება თუ ზანგილანი. მთელი ყარაბაღი ჩვენი მიწაა. ჩვენი სამშობლო. 30 წელი ვოცნებობდი მშობლებისა და წინაპრების საფლავების ნახვაზე. ახლა მე ვამაყობ იმით, რომ შევძელით სამშობლოში დაბრუნება”.
დილრუბა ბეხბუდოვა სიამაყით აღნიშნავს, რომ მის სანათესაოში თითქმის ყველა მამაკაცი ჯარში მოხალისედ წავიდა და მონაწილეობა მიიღო ყარაბაღის გათავისუფლებაში.
იგი იმ დღეს ელოდება, როდესაც შეძლებს დაბრუნებას აღდამში და ზანგილანში, სადაც 28 წლის წინ შვილი დაკარგა.
დაბრუნება მალე ვერ მოხდება
აზერბაიჯანში “ძველ” ლტოლვილებს მშობლიურ ადგილებში დაბრუნების ლოდინი კიდევ დიდხანს მოუწევთ. გარდა იმისა, რომ გათავისუფლებული რეგიონების დასახლებები და ინფრასტრუქტურა თითქმის მთლიანად განადგურებულია, მთავარი საშიშროება დანაღმული ველებია. რამდენიმე ადამიანი, რომლებსაც საომარი მოქმედებების დასრულების შემდეგ თავიანთი სახლების მონახულება სურდათ, ნაღმების აფეთქების შედეგად დაიღუპნენ.
დასახლებული პუნქტების ნაღმებისგან გათავისუფლებას სულ მცირე სამი წელი დასჭირდება, განაცხადა აზერბაიჯანის განაღმვეს ეროვნულმა სააგენტომ. მხოლოდ ამის შემდეგ იქნება შესაძლებელი სრულფასოვანი სამშენებლო სამუშაოების დაწყება იქ დევნილების დასაბრუნებლად.
ხოლო ყარაბაღის სრულად გაწმენდას 10-დან 13 წლამდე დასჭირდება.
დევნილების სახლებში დაბრუნების რაიმე პროგრამა მთავრობას ჯერ არ წარუდგენია. ეს ნიშნავს, რომ “ძველ” დევნილებს წლების განმავლობაში მოუწევთ მოცდა, სანამ ამის შესაძლებლობა მიეცემათ.
“მედიაქსელის” მხარდაჭერით
