ყარაბაღის კონფლიქტი და ახალი პარლამენტი სომხეთში: ხედვა ბაქოდან

პირველად ჩემს მახსოვრობაში (და მე უკვე 56 წლის ვარ), აზერბაიჯანელი ხალხი ასე ძალიან დაინტერესდა სომხეთის არჩევნებით. ჩემს ქვეყანაშიც კი არ შემიმჩნევია არჩევნებისადმი ასეთი ინტერესი, ალბათ, მხოლოდ 2003 წელს, როდესაც წინა პრეზიდენტი ჰეიდარ ალიევი გარდაიცვალა და ის მისმა შვილმა, ახლანდელმა პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა შეცვალა. 

არა, რა თქმა უნდა, მედია რეგულარულად წერდა ადგილობრივ არჩევნებზე, კამპანიები მიმდინარეობდა, ზოგიერთ კანდიდატს პროგრამაც კი ჰქონდა. მაგრამ უბრალო ხალხს, რიგით ადამიანებს ვგულისხმობ. 

მაგალითად, შევდივარ პურის საყიდლად მაღაზიაში, გამყიდველი მეკითხება: „მუალიმ, ამბობენ, რომ კოჩარიანი დაბრუნდება ხელისუფლებაში და ომი დაიწყება?“. სანამ ვცდილობ, ავუხსნა რეგიონში ყარაბაღის მეორე ომის შემდგომ შექმნილი ვითარება, გარშემო სხვა მყიდველებიც იკრიბებიან და მისმენენ, ზოგიერთები კონსპირაციულ თეორიებსაც კი აგებენ. 

რატომ არის სომხური არჩევნებისადმი ასეთი ინტერესი აზერბაიჯანში? პასუხი მარტივია – ხალხს ახალი ომი არ უნდა. 

უმრავლესობის ზედაპირული გაგებით, ნიკოლ ფაშინიანი – მშვიდობის მომხრეა, ექსპრეზიდენტი რობერტ კოჩარიანი – რევანშისტი. 

რობერტ კოჩარიანი – არაღიარებული მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკის ლიდერი 1994-1997 წლებში და 1998-2008 წლებში – სომხეთის პრეზიდენტი. 

და ამ ზედაპირული გაგების ტირაჟირებას, ვეჭვობ, რომ სპეციალურად ახდენს აზერბაიჯანის პროსახელისუფლებო მედია (სხვა ჩვენ ფაქტობრივად არ გვაქვს). უკვე დიდი ხანია ეთერიდან გაქრა დაცინვა, რომელიც ფაშინიანის მისამართით ისმოდა ომის დღეებში, კადრები, სადაც ის შუშაში ჯიდირ-დიუზიუზე ცეკვავს, სადაც სომხეთის პირველი ლედი ქალი მებრძოლების ქვედანაყოფს ავარჯიშებს და ა.შ. 

სავარაუდოდ, სწორედ ნიკოლ ფაშინიანის გუნდთან შემდგომი დიალოგის საფუძველი მზადდება (თუ საერთოდ პირადად მასთან არა, უმაღლეს დონეზე). ნიკოლ ფაშინიანის პარტიამ „სამოქალაქო ხელშეკრულებამ“ სომეხი ხალხისგან მანდატი მიიღო. და რამდენადაც სომხურ პრესაზე დაკვირვებით დასკვნის გაკეთება შემიძლია, ოპოზიციის მხრიდან განსაკუთრებული პროტესტიც არ ყოფილა. 

მოქმედი ხელისუფლების მთავარმა მოწინააღმდეგემ, სომხეთის მეორე პრეზიდენტმა რობერტ კოჩარიანმა, განცხადებისას, გამოიყენა ფრაზა, რომ „შედეგები საეჭვოდ ეჩვენება“, „ჯერ კიდევ არ გადამიწყვეტია, ვიქნები თუ არა პარლამენტში“. ძველ კოჩარიანს ეს რაღაც არ ჰგავდა. შორს ვარ იმ აზრისგან, რომ სომხეთის შიდაპოლიტიკური ვითარება გავაანალიზო, მაგრამ აქედან, ბაქოდან, პირადად მე მეჩვენება, რომ წარმოდგენა იმის შესახებ, თითქოს რუსეთი კოჩარიანის ბლოკს უჭერს მხარს, დიდად გაბერილი იყო (მისივე მხარდამჭერების მიერ). ანუ რუსეთმა, რომელსაც სომხეთში დიდი გავლენა აქვს, თუნდაც პასიურად, ფაშინიანის ბლოკს დაუჭირა მხარი. 

ეს, კიდევ ერთხელ ვიმეორებ, რაც ზედაპირზეა. პარტია „სამოქალაქო ხელშეკრულების“ გამარჯვებას, შეიძლება, უფრო შორსმიმავალი შედეგებიც ჰქონდეს. 

პირველი – ეს არის უკვე არსებული იმ უფსკრულის კიდევ უფრო გაღრმავება, რომელიც არსებობს მთიანი ყარაბაღის იმ ნაწილს, რომელსაც რუსი სამშვიდობოები აკონტროლებენ და თავად სომხეთის რესპუბლიკას შორის. ანუ თავად ნიკოლ ფაშინიანის გამოთქმა – „არცახი სომხეთია და წერტილი“, ახლა უფრო მეტად საეჭვოდ გამოიყურება. 

აზერბაიჯანისთვის მთავარი საფრთხე 2025 წელს (როდესაც რუსი სამშვიდობოების მანდატი იწურება) შეიძლება იყოს ახლად არჩეული პუტინის განცხადება (რუსეთში არჩევნები 2024 წელს იმართება): „არცახი რუსეთია და წერტილი“. შესაძლოა, ეს საერთოდ მის საარჩევნო კამპანიაშიც კი შევიდეს, თუკი მას მოუნდება, რომ მორიგ მეზობელ ქვეყანას წაართვას რამე. 

გარდა ამისა, „2025 წლის პრობლემას“ აზერბაიჯანისთვის აღრმავებს საპრეზიდენტო და საპარლამენტო არჩევნები, რომელიც დროში ემთხვევა ამ პერიოდს და რომლებიც, ცალკე აღებული, საკმაოდ უსაფრთხო და პროგნოზირებადია, მაგრამ ასეთ ვითარებაში, ტრადიციულმა ფალსიფიკაციამ შესაძლოა გამოიწვიოს „რეზონანსი“ – მცირე არეულობები. ამის გათვალისწინებით, სრულიად მოსალოდნელია აზერბაიჯანში ვადამდელი საპრეზიდენტო არჩევნების გამართვა. ხელისუფლების გადაცემაზე ჯერჯერობით საუბარი არ არის – როგორც ჩანს, ილჰამ ალიევს ძლიერი ჯანმრთელობა აქვს. 

ანუ ყარაბაღული კლანის მარცხი – ეს არის სომხური საზოგადოების დე ფაქტო უარი „მიაცუმის“ იდეაზე („სომხეთის გაერთიანება“ – ლოზუნგი, რომლითაც დაიწყო პირველი მიტინგები აზერბაიჯანის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის მთიანი ყარაბაღის ავტონომიურ ოლქში 1988 წლის თებერვლის შუაში).

ჩემი აზრით, ეს წინგადადგმული ნაბიჯია. სომხეთის თავდაცვის ყოფილი მინისტრის, დავიდ ტონოიანის დევიზი: „ახალი ომი – ახალი ტერიტორიები“ – მეოცე საუკუნეში დარჩა. რას იძლევა ტერიტორიებზე კონტროლი? შედეგი ვნახეთ. 

„სამოქალაქო ხელშეკრულების“ გამარჯვება და წინააღმდეგობების გაღრმავება ყარაბაღელ და, პირობითად რომ ვთქვათ, „მატერიკელ“ სომხებს შორის, სხვა ყველაფერთან ერთად, ასუსტებს დე ფაქტო ხელისუფლებას ხანქენდიში (სტეპანაკერტში). თუკი ომის დაწყებამდე ყარაბაღელი სომხების მეტ-ნაკლებად ლეგიტიმურად არჩეულ წარმომადგენლად მიიჩნეოდა არაიკ არუთუნიანი, ახლა „ვითარების მმართველი“ ყოფილი საველე მეთაური, რობერტ კოჩარიანის ახლობელი – ვიტალი ბალასანიანია.  

რას ნიშნავს ეს ბაქოსთვის? 

1. სომხეთის ხელისუფლების გავლენა მთიან ყარაბაღზე შემცირდება. 
2. გაიზრდება მოსახლეობის გადინება მთიანი ყარაბაღის აზერბაიჯანის კონტროლს მიღმა დარჩენილი ნაწილიდან. სად? დიდი ალბათობით, რუსეთში. რუსული პასპორტების გადაცემა ჩვეულებრივი პრაქტიკაა, თავად რუსეთს დემოგრაფიული პრობლემები აქვს. 
3. დარწმუნებული ვარ, რომ ყარაბაღელი სომხები უარყოფენ ფაშინიანის მიერ ახალი დოკუმენტის ხელმოწერას. მას კი მოუწევს ხელმოწერა, მას აქვს ხალხის ნდობა (სომეხ ხალხსაც არ უნდა ომი) და საკუთარ თავზე ვალდებულების აღება, რომლის რეალიზებაც მოუწევს (მხედველობაში მაქვს „ზანგეზურის დერეფანი“, თუმცა, სიტყვა „დერეფანი“ 10 ნოემბრის დოკუმენტში ნახსენები არ არის, მაგრამ თუკი შენი ტერიტორიის გავლით გადის მოწინააღმდეგის მატარებელი, თუ გინდა „ბულბული“ დაუძახე, არსი არ იცვლება).

აზერბაიჯანში ხელისუფლება ამბობს, რომ „ყარაბაღის კონფლიქტი გადაწყვეტილია“, ისტორიაში დარჩა. მაგრამ მოსახლეობა იმეორებს ტელევიზიით მოსმენილ მანტრას, კულუარებში ჩურჩულებენ, რომ „ეს ცომი კიდევ ბევრ წყალს მოითხოვს“.

რა არის საჭირო იმისათვის, რომ გამოვიყენოთ ისტორიული შანსი და გავაფორმოთ ყარაბაღის საკითხზე სამშვიდობო შეთანხმება? ბევრი რამ, ძალიან ბევრი. 

• შეთანხმება დევნილების დაბრუნებაზე, პირველ ეტაპზე, თავად მთიან ყარაბაღში, ანუ აზერბაიჯანელების – ხოჯალისა და ხანქენდიში, სომხების კი – ჰადრუთში, შუშასა და სხვა დასახლებულ პუნქტებში. 
• ვინ დაიცავს მათ? აქედან გამომდინარე, საჭიროა შეთანხმება პოლიციის ერთობლივ შენაერთებზე, არსებობს მსოფლიოში ამის მაგალითები, თუნდაც, ბელფასტში.  
• საზღვრების დელიმიტაცია ყველაზე დიდი პრობლემა არ არის, მაგრამ გაცილებით რთულია „დერეფნებზე“ შეთანხმება. 
• და ალბათ, ყველაზე დიდი პრობლემა – რა გავაკეთოთ მთიანი ყარაბაღის სტატუსთან დაკავშირებით. იქნებიან თუ არა იქ ხელისუფლების არჩეული წარმომადგენლები, მიიღებენ თუ არა ისინი მონაწილეობას მოლაპარაკებებში თავიანთი ქალაქელებისა და სოფლელების ცხოვრების შესახებ, თუ, როგორც პრეზიდენტი ალიევი ამბობს, „ეშმაკსაც წაუღია სტატუსი“? ამ თემას არჩევნებთან კავშირი აქა აქვს, მასზე შეიძლება და საჭიროა დეტალურად საუბარი.
  კიდევ კითხვა: კონკრეტულად ვინ ილაპარაკებს? ზემოთ დავწერე, რომ „არცახის არჩეული პრეზიდენტის“, არაიკ არუთუნიანის ავტორიტეტი ფაქტობრივად ნულის ტოლია, გადაწყვეტილებებს სამხედროები იღებენ. როგორც ჩანს, მოგვიწევს ნდობის რეფერენდუმის შედეგების დალოდება, რომლის შესახებაც ამ დღეებში განაცხადა არუთუნიანმა. ჩანს, რომ მისთვის ეს არის მოხერხებული შანსი, თავიდან აირიდოს პასუხისმგებლობა არაპოპულარული გადაწყვეტილებების მიღებაზე. 
• ურთიერთშეთანხმება კულტურული მემკვიდრეობის შენარჩუნებაზე და ა.შ. 

ეს ისტორია არის მედიაპროექტ „ტრაექტორიების“ ნაწილი. ის მოგვითხრობს ადამიანების შესახებ, რომელთა ცხოვრებასაც სამხრეთ კავკასიაში მომხდარი კონფლიქტები შეეხო. პროექტი მუშაობს ავტორებსა და რედაქტორებთან მთელი კავკასიიდან და მხარს არ უჭერს არც ერთ მხარეს არც ერთ კონფლიქტში. ამ გვერდზე გამოქვეყნებულ პუბლიკაციებზე პასუხისმგებლები არიან ავტორები. ტოპონიმები უმრავლეს შემთხვევაში მოხსენიებულია ისე, როგორც ეს მიღებულია ავტორის საზოგადოებაში. პროექტს ევროპის კავშირის მხარდაჭერით ახორციელებენ ორგანიზაციები GoGroup Media და International Alert.