ვაშინგტონის შეხვედრის შემდეგ: ზანგეზურის დერეფნის შეთანხმება და მის წინააღმდეგ გამოთქმული მოსაზრებები
რეაქციები ალიევ-ფაშინიან-ტრამპის შეხვედრაზე
აშშ-ის პრეზიდენტის, დონალდ ტრამპის შუამავლობით ვაშინგტონში გამართულ სამმხრივ შეხვედრაზე სრული მშვიდობის მიღწევა შეუძლებელი გახდა, მარშრუტზე მიღწეულმა შეთანხმებამ კი რეგიონის ქვეყნებში უკმაყოფილება გამოიწვია, აღნიშნავენ აზერბაიჯანელი ექსპერტები.
აზერბაიჯანის პრეზიდენტის, ილჰამ ალიევისა და სომხეთის პრემიერ-მინისტრის, ნიკოლ ფაშინიანის მონაწილეობით შეხვედრაზე პირველი ნაბიჯები გადაიდგა აზერბაიჯანსა და სომხეთს შორის ხანგრძლივი კონფლიქტის დასრულებისკენ მიმართული შეთანხმებების კუთხით.
საგარეო საქმეთა მინისტრებმა წინასწარ მოაწერეს ხელი სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის სამშვიდობო ხელშეკრულების ტექსტს. ასევე წინასწარ მოაწერეს ხელი დეკლარაციას ორ ქვეყანას შორის სატრანსპორტო დერეფნების გახსნის შესახებ.
ტრამპის თქმით, 35 წლის შემდეგ მხარეებმა უარი თქვეს მტრობაზე და ეს ნაბიჯი შეფასდა, როგორც „ისტორიული“ მოვლენა.
შეხვედრის ერთ-ერთი მთავარი მიღწევა იყო შეთანხმების მიღწევა გზის გახსნაზე, რომელიც აზერბაიჯანულ ექსკლავს – ნახიჩევანის ავტონომიურ რესპუბლიკას სომხეთის ტერიტორიის გავლით აზერბაიჯანის ძირითად ნაწილთან დააკავშირებს. ამ გზას ტრამპის მარშრუტი (ტრამპის დერეფანი – TRIPP) დაერქმევა და მას სამხრეთ სომხეთში აშშ-ის კონტროლის ქვეშ მყოფი ინფრასტრუქტურული კონსორციუმი ააშენებს.
აზერბაიჯანის წინასწარი მოთხოვნა ამ გზისთვის ნაწილობრივ ექსტრატერიტორიული სტატუსის მინიჭება.
თუმცა, ეს მოთხოვნა არ იქნა გათვალისწინებული – სომხეთის სუვერენიტეტი ამ გზაზე შენარჩუნდება და ის სომხეთის კანონმდებლობის ფარგლებში დარჩება.
სამმხრივი პაკეტი ასევე ითვალისწინებს აშშ-სა და აზერბაიჯანს, ასევე აშშ-სა და სომხეთს შორის ახალი ორმხრივი შეთანხმებების ხელმოწერას ენერგეტიკის, ვაჭრობისა და ტექნოლოგიების (მათ შორის ხელოვნური ინტელექტის) სფეროებში.
შეხვედრის შემდეგ ქვეყნების ლიდერებმა პრესისთვის განცხადებები გააკეთეს. ილჰამ ალიევმა განაცხადა:
„ჩვენ ნამდვილად ვხსნით ახალ ისტორიულ გვერდს“.
მან ასევე განაცხადა, რომ ბაქოსა და ვაშინგტონს შორის სტრატეგიული პარტნიორობის ქარტია რამდენიმე თვეში მომზადდება.
პრეზიდენტმა ასევე მადლობა გადაუხადა დონალდ ტრამპს „907-ე შესწორების“ განხორციელების შეჩერებისთვის.
907-ე შესწორება არის სპეციალური პუნქტი, რომელიც დაემატა 1992 წლის “თავისუფლების მხარდაჭერის აქტს” (Freedom Support Act). ეს პუნქტი უკრძალავდა აზერბაიჯანს აშშ-ის მთავრობისგან პირდაპირი სახელმწიფო დახმარების მიღებას, რადგან ამგვარად აზერბაიჯანი “ისჯებოდა” სომხეთის ბლოკადისთვის, რომელიც ხორცილდება პირველი ყარაბახული ომის დროიდან.
„ერევანმა უარი თქვა თავის წინა ქმედებებზე, თუმცა ეს იყო მხოლოდ ოდნავ უკან დახევა ისტორიულად დემონსტრირებული ოფიციალური პოზიციიდან“
რესპუბლიკური ალტერნატივის პარტიის ყოფილი თავმჯდომარე, პოლიტიკოსი ილგარ მამედოვი წერს, რომ ვაშინგტონის შეხვედრის შემდეგ, ზოგიერთი ძველი რისკი, როგორიცაა ფაშინიანის დამხობა, კვლავ რჩება.
საზავო ხელშეკრულების პროექტის შესახებ გავრცელებული ინფორმაციის საფუძველზე, ის აღნიშნავს, რომ მშვიდობისკენ მიმართული დიპლომატიური საქმიანობა, შეიძლება ითქვას, უგულებელყოფს კონფლიქტის ფორმალურ მიზეზს:
„მიუხედავად იმისა, რომ ერევანმა უარი თქვა თავის წინა ქმედებებზე, მან მხოლოდ ოდნავ უკან დაიხია ისტორიულად დემონსტრირებული ოფიციალური პოზიციიდან“.
პოლიტიკოსის თქმით, ერევნის პოზიციის მიხედვით, ყარაბაღელ სომხებს საკუთარი კონფლიქტი აქვთ ბაქოსთან და ამ კონფლიქტში დროთა განმავლობაში მხოლოდ ერევნის მიდგომების ნაწილი შეიცვალა.
„ოკუპაციის აღიარება ჯერ არ მომხდარა, აზერბაიჯანს ოფიციალურად, ქაღალდზე ოკუპაციის პატიებას არ სთხოვენ. ფაშინიანმა ამ მიმართულებით რამდენიმე ბუნდოვანი განცხადება გააკეთა, მაგრამ ძნელი სათქმელია, რომ ისინი სამართლებრივ შედეგებს ქმნიან.“
მამედოვის თქმით, ეს სიტუაცია რუსეთს საშუალებას აძლევს, აზერბაიჯანთან საკუთარი ურთიერთობების გამწვავებაზე დაყრდნობით, ამჯერად არა ერევნის, არამედ უშუალოდ საკუთარი თავის მეშვეობით, აიღოს ყარაბაღელი სომხების ტერიტორიული პრეტენზიები და ახალი დესტრუქციული საქმიანობა წამოიწყოს „სავარაუდოდ, მათი დარღვეული უფლებების დასაცავად“.
„ვნახოთ, რას იტყვის მოსკოვი გუშინდელ მოწოდებაზე მინსკის ჯგუფის დაშლის შესახებ. თუმცა, მაშინაც კი, თუ ის მოწოდებას მხარს დაუჭერს, ზემოხსენებული რისკი კვლავ რჩება. რადგან რუსეთმა შეიძლება მხარი დაუჭიროს ამ მოწოდებას არა იმ არსებითად, რასაც ჩვენ ვხედავთ, არამედ მიზეზად ეუთოს არაეფექტურობას დაასახელოს. ამ დღეებში ლავროვმა ისიც კი თქვა, რომ თავად ეუთო უნდა დაიშალოს და არა მინსკის ჯგუფი.
თუ ეს რისკი არ იქნება თავიდან აცილებული, ერევანი გვერდიდან, როგორც ნეიტრალური, დაცული და ბედნიერი დამკვირვებელი, დააკვირდება მისი დიდი ხნის სურვილის აღორძინებას, კავკასიაში ორი სომხური სახელმწიფოს შექმნის გეგმას, ერთი დასავლეთისკენ მიისწრაფვის, მეორე კი რუსეთისკენ.“
რუსეთისა და ირანის შეშფოთება
როიტერის ცნობით, ვაშინგტონის შეთანხმება რუსეთის გავლენის სფეროში გადადგმულ ნაბიჯად აღიქმება და შესაძლოა მოსკოვის შეშფოთება გაზარდოს. სინამდვილეში, რუსეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს წარმომადგენლებმა დასავლეთი დაადანაშაულეს „პროცესის მათ ინტერესებთან ადაპტირებაში“ და რეგიონული ბალანსის დარღვევის შიშით.
რუსეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს პრესსპიკერმა მარია ზახაროვამ თავის განცხადებაში აღნიშნა, რომ ვაშინგტონში ვიზიტი მოსკოვთან კონსულტაციების „გვერდის ავლით“ იყო გამიზნული და ხაზგასმით აღნიშნა, რომ ამან შეიძლება რეგიონის უსაფრთხოების სისტემაში „დისბალანსი“ გამოიწვიოს.
ირანიც სიფრთხილით ეკიდებოდა ვაშინგტონის შეთანხმებას. „როიტერის“ ცნობით, მიუხედავად იმისა, რომ ირანმა შეთანხმება „მდგრადი რეგიონული მშვიდობისკენ მიმავალ მნიშვნელოვან ნაბიჯად“ მიიჩნია, მან გააფრთხილა, რომ მის საზღვრებთან ნებისმიერი გარე ჩარევა უსაფრთხოებასა და სტაბილურობას შეარყევდა.
არაოფიციალური ინფორმაციით, უმაღლესი მიზანშეწონილობის საბჭოს უფროსმა მრჩეველმა განაცხადა, რომ შეთანხმება ქმნის პირობებს ირანის ჩრდილოეთ საზღვრებზე სატრანსპორტო დერეფნების გასახსნელად და გამოთქვა თავისი უთანხმოება ამ პროცესთან. ცნობილია, რომ ზანგეზურის დერეფანს შეუძლია გავლენა მოახდინოს ირანის მნიშვნელოვან სტრატეგიულ პოზიციაზე სამხრეთ კავკასიაში და თეირანი ამ საკითხთან დაკავშირებით სიფრთხილეს იჩენს.
დღეს, ირანის უზენაესი რელიგიური ლიდერის საერთაშორისო საკითხებში მრჩეველმა, ალი აკბარ ველაიათიმ, უკვე გამოვიდა „ტრამპის მარშრუტის“ შექმნის წინააღმდეგ. მან თქვა, რომ ირანი, რუსეთთან ერთად თუ მის გარეშე, შეაჩერებს ამ აშშ-ს პროექტს კავკასიაში, რადგან ეს გადასასვლელი საფრთხეს უქმნის რეგიონის უსაფრთხოებას და ცვლის გეოპოლიტიკურ რუკას.
საინფორმაციო სააგენტო „ტასნიმთან“ ინტერვიუში ველაიათიმ განაცხადა:
„კავკასია არ არის ტრამპისთვის განკუთვნილი მიწა. ეს გასასვლელი ტრამპის ბანდიტების სასაფლაოდ გადაიქცევა“.
მან ხაზგასმით აღნიშნა, რომ „ტრამპის გზა“ რეგიონის საზღვრების შეცვლას ემსახურება და სომხეთის გაყოფას იწვევს.
ველაიათიმ განაცხადა, რომ „ტრამპის გზის“ მხოლოდ სავაჭრო გასასვლელად წარმოჩენა სინამდვილეში პოლიტიკური შეთქმულებაა. მან ხაზგასმით აღნიშნა, რომ თურქეთი ნატოს წევრია და ნატო რეგიონში გაფართოებას გეგმავს, მაგრამ ირანი ამას არ დაუშვებს.
თუმცა, ილგარ მამედოვი ამბობს, რომ ალი აკბარ ველაიათი დღეს გაკეთებული განცხადებების სიმკაცრე, სავარაუდოდ, ამ კორიდორის მმართველი კონსორციუმის აქციონერად გახდომის სურვილს უკავშირდება. პოლიტიკოსის თქმით, ირანი ახლა მკაცრ განცხადებებს აკეთებს, რათა მოისმინონ.
„იგივე სურვილს, სავარაუდოდ, მალე რუსეთიც გამოთქვამს. თუ ისინი კონსორციუმში წილების განაწილებაზე შეთანხმებას ვერ მიაღწევენ, მაშინ ორივე შეეცდება კორიდორისთვის დაბრკოლებების შექმნას“.
მისი თქმით, ტრამპმა, ხანგრძლივი მოლაპარაკებების შემდეგ, შესაძლოა მათ კონსორციუმში წილი მისცეს. თუმცა, ასეთი წილის მიღების შემთხვევაშიც კი, ირანი ან რუსეთი მიდრეკილი იქნება კორიდორის მუშაობაში ჩარევისკენ:
„რადგან ჯერ კიდევ გაურკვეველია, ვის უფრო მეტად გააძლიერებს გზის აქტიური და ყოვლისმომცველი მოსახერხებელი ექსპლუატაცია: დასავლეთი თუ რუსეთ-ირანის დუეტი“.
მისი აზრით, ამ მხრივ, კორიდორის ექსკლუზიურად აზერბაიჯანის კონტროლის ქვეშ ყოფნამ შეიძლება უფრო დაბალანსებული და წინასწარ მართული გეოპოლიტიკური და გეოეკონომიკური შედეგები გამოიწვიოს.
„სამწუხაროდ, ყველა ამის წინააღმდეგ გამოვიდა“.
„ფაშინიანმა არ უნდა გადადოს ვაშინგტონის შეთანხმებების შესრულება“
ატლასის კვლევითი ცენტრის ხელმძღვანელი, პოლიტოლოგი ელჰან შაჰინოღლუ ამბობს, რომ ირანში კონსერვატიული წრეების წინააღმდეგობა ვაშინგტონის შეთანხმების მიმართ მოსალოდნელი იყო.
„თუმცა, ვილაიათიმ ვერ ახსნა, თუ როგორ შეაფერხებს ირანი ამ პროცესს. ისინი ჯერ კიდევ არ ითვალისწინებენ რეგიონში ცვალებად პირობებს.“
მიუხედავად იმისა, რომ სომხეთში რადიკალები აცხადებენ, რომ ისინი აშშ-ს შუამავლობის წინააღმდეგი არ არიან, ისინი ცდილობენ ახსნან, რომ ვაშინგტონის შეთანხმება სომხეთის ინტერესებში არ შედის. თუმცა, მათი „ახსნა-განმარტებებიც“ არალოგიკურია; ისინი უბრალოდ გლოვობენ მინსკის ჯგუფის გაქრობას და ზანგეზურის დერეფნის გახსნის პერსპექტივას“.
რუსეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს ოფიციალურ წარმომადგენელ მარია ზახაროვას ვაშინგტონის შეთანხმების წინააღმდეგ პირდაპირი განცხადების არ გაკეთებასთან დაკავშირებით, პოლიტოლოგი აღნიშნავს, რომ სამინისტროს წარმომადგენელმა ფარული სიგნალები მისცა, რომ სომხეთი რუსეთს ვერ გამოეყოფა:
„ამრიგად, ვაშინგტონის შეთანხმების მოწინააღმდეგეებს არ აქვთ აზერბაიჯანზე ზეწოლის ინსტრუმენტები. მათ თავს დაესხნენ პრემიერ-მინისტრ ნიკოლ ფაშინიანს. ამიტომ, ნიკოლ ფაშინიანმა არ უნდა გადადოს ვაშინგტონის შეთანხმებების შესრულება.
ვაშინგტონის შეთანხმება გააძლიერებს ნიკოლ ფაშინიანის პოზიციას სომხურ საზოგადოებაში. ეს მას საშუალებას მისცემს, ვადამდელი საპარლამენტო არჩევნების ჩატარებით და კონსტიტუციის შესწორებით, დაასრულოს აზერბაიჯანთან სამშვიდობო ხელშეკრულების ხელმოწერის სამუშაო“.
საერთაშორისო რეაქციები ვაშინგტონის შეხვედრაზე
აშშ-ის პრეზიდენტმა ტრამპმა, რომელმაც შეაქო სამივე ლიდერი ისტორიული ნაბიჯის გადადგმისთვის, განსაკუთრებით ხაზი გაუსვა ალიევისა და ფაშინიანის მიერ მშვიდობის სახელით გამოვლენილ გამბედაობას. თეთრ სახლში გამართულ ცერემონიაზე აზერბაიჯანისა და სომხეთის ლიდერებმა განაცხადეს, რომ მზად არიან ტრამპი ნობელის მშვიდობის პრემიაზე წარადგინონ.
ნატომაც გამოხატა თანაგრძნობა პროცესის მიმართ. საჯარო განცხადებაში ნატოს პრესსპიკერმა ალისონ ჰარტმა სომხეთისა და აზერბაიჯანის მშვიდობისკენ მიმავალ პროგრესს „მნიშვნელოვანი ნაბიჯი“ უწოდა და განაცხადა, რომ ალიანსი გააგრძელებს ორივე ქვეყანასთან თანამშრომლობას.
აშშ-ის მოკავშირეებმა, ევროკავშირისა და ევროპის საბჭოს ლიდერებმა, მიესალმნენ ვაშინგტონის შეთანხმებას. ევროპული საბჭოს პრეზიდენტმა შარლ მიშელმა და ევროკომისიის პრეზიდენტმა ურსულა ფონ დერ ლაიენმა ერთობლივ განცხადებაში შეაქეს სამმხრივი შეხვედრის წარმატება და განაცხადეს, რომ ევროკავშირი სრულად უჭერს მხარს ნორმალიზაციის პროცესს და მზადაა ინვესტიცია ჩადოს რეგიონის ინფრასტრუქტურაში. მათ განსაკუთრებით ხაზი გაუსვეს, რომ სამშვიდობო ხელშეკრულების ხელმოწერა „გადამწყვეტი“ მოვლენაა „ქვეყნებისა და მთელი რეგიონისთვის“ სტაბილურობის უზრუნველსაყოფად. საერთაშორისო ორგანიზაციებმა, როგორიცაა გაერო და ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეა, ასევე მიესალმნენ სამშვიდობო ინიციატივას, მაგრამ აღნიშნეს საბოლოო მშვიდობისკენ მიმავალი ძალისხმევის გაგრძელების მნიშვნელობა.
თურქეთისა და რეგიონის სახელმწიფოების რეაქციები
თურქეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს ცნობით, ანკარამ შეთანხმებას სამხრეთ კავკასიისთვის „იშვიათი ისტორიული შესაძლებლობა“ უწოდა და განაცხადა, რომ ეს ნაბიჯი რეგიონში მშვიდობისა და სტაბილურობის უზრუნველყოფის თვალსაზრისით „უაღრესად მნიშვნელოვანი მოვლენა“ იყო. მშვიდობისკენ გადადგმული ნაბიჯის მხარდაჭერის ხაზგასმით და აზერბაიჯანის ინიციატივების მხარდაჭერის გაგრძელების განზრახვის გამოცხადებით, თურქეთმა ვაშინგტონის შეთანხმების მხარდაჭერა გამოხატა.
საქართველოს ოფიციალურმა პირებმა ასევე დადებითად შეაფასეს შეხვედრის შედეგები. პრემიერ-მინისტრმა ირაკლი კობახიძემ და საგარეო საქმეთა სამინისტრომ განაცხადეს, რომ მიესალმებიან სახელმწიფოთაშორისი მშვიდობისკენ მიღწეულ შეთანხმებებს და ამ მოვლენას „რეგიონისა და მსოფლიოსთვის ისტორიული მიღწევა“ უწოდეს. ოფიციალური თბილისი იმედოვნებს, რომ ვაშინგტონში მშვიდობისთვის ჩაყრილი საფუძველი კავკასიის რეგიონში ერთობლივი პროექტების განვითარებას (მაგალითად, შუა დერეფნის სატრანსპორტო მარშრუტი) მისცემს ბიძგს.
იურიდიული და პოლიტიკური ასპექტები
მიუხედავად იმისა, რომ ვაშინგტონის დეკლარაცია კონფლიქტის დასრულებას გვთავაზობს, შეთანხმების იურიდიულად დასადასტურებლად ჯერ კიდევ რამდენიმე ნაბიჯის გადადგმაა საჭირო. მიუხედავად იმისა, რომ სამშვიდობო ხელშეკრულების საწყისი ტექსტი ხელმოწერილია, სრული ხელმოწერის ეტაპი მომავალშია მოსალოდნელი.
როგორც ადრე იყო ცნობილი, ხელშეკრულების ხელმოწერისთვის აზერბაიჯანი მოითხოვს, რომ 1995 წლის სომხეთის კონსტიტუციიდან ამოღებულ იქნას „მთიანი ყარაბაღის“ საკითხზე მითითება. ეს მოითხოვს სომხეთის პარლამენტში კონსტიტუციურ ცვლილებებს 2027 წლამდე და სადავო საკითხად ითვლება.
განცხადების თანახმად, ეუთოს მინსკის ჯგუფის საქმიანობა შეჩერდება და წევრ სახელმწიფოებს მოეთხოვებათ ამ ნაბიჯის დამტკიცება. ეს 30 წელზე მეტი ხნის განმავლობაში მიმდინარე პროცესში ახალ ეტაპს აღნიშნავს.
გარდა ამისა, ისეთი საკითხები, როგორიცაა „მთიანი ყარაბაღიდან იძულებით გადაადგილებული სომეხი მოსახლეობის დაბრუნება“, ჯერ არ არის გადაწყვეტილი. შესაძლოა, სამშვიდობო ხელშეკრულების ხელმოწერისთვის ეს საკითხებიც დღის წესრიგში დადგება.
რაც შეეხება სატრანსპორტო დერეფნების გახსნას, შეთანხმება მხოლოდ ნახიჩევანის დერეფანზე იქნა მიღწეული; სომხეთის სხვა რეგიონებში გამავალი ყველა დერეფნის საკითხი მომავალ ორმხრივ მოლაპარაკებებში განიხილება.
