ურთიერთობის გამწვავება აზერბაიჯანსა და ირანს შორის. რა ხდება?
ბოლო თვეებში, აზერბაიჯანსა და ირანს შორის ურთიერთობები გაუარესდა, თუ არ ვიტყვით, რომ კრიტიკულ დონემდე მივიდა. მეორე მხარის პოლიტიკით უკმაყოფილება უკვე გამოთქვეს აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა და ირანის სულიერმა ლიდერმა. რა მოხდა მეზობელ ქვეყნებს შორის და რას უნდა ველდოთ. მოვლენების ქრონოლოგია და ექსპერტის კომენტარი.
ორი ირანელი მძღოლის დაკავება
აზერბაიჯანსა და ირანს შორის ურთიერთობების გაფუჭების ისტორია იმით დაიწყო, რომ ოფიციალურმა ბაქომ თავისი მედიასაშუალებების გამოყენებით, თეირანი ყარაბაღის იმ ნაწილის პირდაპირ მომარაგებაში დაადანაშაულა, რომელსაც რუსი სამშვიდობოები აკონტროლებენ. გამოქვეყნდა ფოტო და ვიდეომასალა, რომელიც ლაჩინის დერეფნის გავლით ირანული სატვირთო ავტომობილების ხანქენდის (სტეპანაკერტის) მიმართულებით მოძრაობას ასახავდა.
მას შემდეგ, რაც აზერბაიჯანმა პოლიციისა და საბაჟო პუნქტები განათავსა გზის კაფანი-გორისის მონაკვეთზე, რომელიც აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე გადის, დააკავეს ორი მძღოლი – ირანის მოქალაქე, რომლებიც საზღვრის უკანონო გადაკვეთაში დაადანაშაულეს.
დიპლომატიური კონტაქტები
ამ მოვლენის შემდეგ, სექტემბრის შუა რიცხვებში, დიპლომატიური შეხვედრები გაიმართა ირანისა და აზერბაიჯანის ხელისუფლებების წარმომადგენლებს შორის. აზერბაიჯანული მხრიდან მოლაპარაკებებს აწარმოებდა პრეზიდენტის თანაშემწე ჰიქმეთ ჰაჯიევი. ის ორჯერ შეხვდა ბაქოში ირანის ელჩს, შემდეგ კი ამ ქვეყნის საგარეო საქმეთა მინისტრის მოადგილეს, რომელიც აზერბაიჯანში სამუშაო ვიზიტით ჩავიდა.
შემდეგ განვითარებული მოვლენებით თუ ვიმსჯელებთ, ამ კონტაქტებს რეალური შედეგი მოჰყოლია.
სწავლებები კასპიის ზღვაში
სექტემბრის მეორე დეკადაში, აზერბაიჯანმა თურქეთთან ერთად კასპიის ზღვაში ერთობლივი სამხედრო სწავლება ჩაატარა. ოფიციალური თეირანის რეაქციას დიდხანს ლოდინი არ დასჭირდა.
ირანის საგარეო საქმეთა სამინისტროს პრესმდივანმა საიდ ხათიბზადემ საკუთარი ქვეყნის შეშფოთება გამოხატა თურქული ჯარების კასპიის ზღვაში ყოფნის გამო: „კასპიის ზღვის სამართლებრივი სტატუსის თანახმად, არც ერთ სხვა სახელმწიფოს, ზღვისპირა ხუთი ქვეყნის გარდა არ აქვს უფლება აქ სამხედროები ჰყავდეს. ეს უკანონოა“.
აზერბაიჯანის ხელისუფლებამ ამ ბრალდებების საპასუხოდ განაცხადა, რომ სწავლება თურქი სამხედრო მოსამსახურეების მონაწილეობით აზერბაიჯანის ტერიტორიულ წყლებში მიმდინარეობდა და არ ატარებდა არანაირ სახიფათო ხასიათს მეზობელი ქვეყნებისთვის.
„კარტოფილის დიპლომატია“
აზერბაიჯანის სურსათის უსაფრთხოების სააგენტომ განაცხადა, რომ ირანიდან იმპორტირებულ კარტოფილში სახიფათო მავნებელი აღმოაჩინა.
„თითოეული პარტიის ექსპერტიზით გამოვლინდა საკარანტინო მავნებელი (Phthorimaea operculella – კარტოფილის ჩრჩილი)“, – ითქვა უწყების პრესსამსახურის მიერ გავრცელებულ ინფორმაციაში.
რამდენიმე დღის შემდეგ, ამავე სააგენტომ საერთოდ შეაჩერა უსაფრთხოების სერტიფიკატების გაცემა ირანიდან იმპორტირებულ კარტოფილზე.
„ბრძოლაში“ სასულიერო პირები ერთვებიან
ჰასან ამილი, ქალაქ არდებილის ჯუმა-იმამი და ირანის უზენაესი სულიერი ლიდერის, აიათოლა ალი ხამენეის წარმომადგენელი არდებილის პროვინციაში, ხისტი განცხადებებით გამოვიდა აზერბაიჯანის მისამართითი:
„ირანის ეროვნული უსაფრთხოების უმაღლესმა საბჭომ ქვეყნის შეიარაღებულ ძალებს არზას მიმართულებით ძალის გამოყენების ნებართვა უნდა მისცეს (ირანსა და აზერბაიჯანს შორის საზღვრის დიდი ნაწილი მდინარე არზაზე გადის – JAMnews)“, – თქვა მან.
„SEPAH-ს (ისლამური რევოლუციის გუშაგთა კორპუსი) უნდა მიეცეს საზღვრის გასწვრივ სწავლების ჩატარების უფლება, რათა მათ აჩვენონ, ვინ ვინ არის და ყველას დაანახოს ჩვენი ძალა. დაე, მისცენ ირანის საკუთარი ძალის დემონსტრირების უფლება, საკუთარი ძალების წარმოდგენისა და იმის ჩვენების საშუალება, თუ ვინ ვართ ჩვენ. რათა გაიგონ: „არ ღირს ლომის კუდით თამაში!“, – დასძინა ამილიმ.
მას კავკასიის მუსლიმთა სამმართველოს მეთაურმა, შეიჰულისლამ ალაჰშუქურ ფაშაზადემ უპასუხა.
„ამალის ცნობილი გამოსვლა, რა თქმა უნდა, ხელს არ უწყობს ირანულ-აზერბაიჯანული კავშირების განმტკიცებას, ჩვენ ხალხებს შორის მეგობრული და ძმური ურთიერთობების გაღრმავებას. სამწუხაროდ, არდებილის მეჩეთის იმამმა არჩია თვალი დაეხუჭა სეპარატისტების ვანდალიზმზე. ჩვენ, მორწმუნეებმა უნდა ვილაპარაკოთ არა ომზე, არამედ მშვიდობასა და შერიგებაზე“, – განაცხადა აზერბაიჯანის სულიერმა ლიდერმა.
კეთილი ნების ჟესტი ირანისგან
24 სექტემბერს, აზერბაიჯანში ირანის ელჩმა, სეიდ აბას მუსავიმ განაცხადა, რომ კერძო სატრანსპორტო კომპანიებს, რომლებიც ყარაბაღში უკანონო გადაზიდვებს აწარმოებდნენ, გაფრთხილება მიეცათ.
„აზერბაიჯანული მხარის მიერ ოფიციალური ინფორმაციის მიღებისთანავე გადაიდგა რიგი ნაბიჯები. ირანულ კომპანიებს გაფრთხილება მიეცათ, რომ პატივი სცენ აზერბაიჯანის ტერიტორიულ მთლიანობას“, – აღნიშნა მან.
სამხედრო სწავლება აზერბაიჯანის საზღვართან და ალიევის რეაქცია
სექტემბრის ბოლოს, ოფიციალურმა თეირანმა გააჟღერა გადაწყვეტილება ფართომასშტაბიანი სამხედრო სწავლების ქვეყნის ჩრდილო-დასავლეთში ჩატარების შესახებ, რომელიც აზერბაიჯანს ესაზღვრება. ამ რეგიონში თავმოყრა დაიწყო მძიმე შეიარაღებამ.
ირანის ხელისუფლების ამ გადაწყვეტილებაზე თურქულ სააგენტო „ანადოლუსთან“ ინტერვიუში ისაუბრა აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა.
„რაც შეეხება სამხედრო სწავლებას, რომელიც ჩვენს საზღვართან ტარდება, ეს ძალიან მოულოდნელი მოვლენაა. იმიტომ რომ, ჩვენი დამოუკიდებლობის 30 წლის განმავლობაში ასეთი რამ არ მომხდარა. პირველ რიგში, უნდა გითხრათ, რომ თითოეულ ქვეყანას უფლება აქვს საკუთარ ტერიტორიაზე ნებისმიერი სახის სწავლება ჩაატაროს. ეს მისი სუვერენული უფლებაა. არავის შეუძლია რამის თქმა.
მაგრამ, როდესაც ამას დროის ჩარჩოში ვაანალიზებთ, ვხედავთ, რომ ასეთი რამ არასოდეს მომხდარა. რატომ სწორედ ახლა და რატომ ჩვენს საზღვართან? ამ კითხვას ვსვამ არა მე, არამედ აზერბაიჯანული საზოგადოება. ამის შესახებ კითხვას მთელი მსოფლიოს აზერბაიჯანელები სვამენ.
ასევე, ჩნდება კითხვა, რატომ არ ტარდებოდა სწავლება ამ რაიონში ოკუპაციის დროს. რატომ არ ტარდებოდა სწავლებები, როდესაც ჯებრაილში, ზანგილანსა და ფუზულში სომხები იყვნენ? რატომ ხდება ეს მას შემდეგ, რაც ჩვენი მიწები გავათავისუფლეთ და დავასრულეთ 30-წლიანი ოკუპაცია?
ეს სამართლიანი კითხვებია. რა თქმა უნდა, გვინდა, რომ რეგიონში არ იყოს სიტუაცია, რომელიც დარტყმას მიაყენებს გრძელვადიან თანამშრომლობას.
კიდევ ერთხელ მინდა აღვნიშნო, რომ აქ აზერბაიჯანი ძალიან პასუხისმგებლობით და აწონილად მოქმედებს. იმედი მაქვს, რომ ჩვენს სამართლებრივ ნაბიჯებზე ემოციური რეაქცია დროებით ხასიათს ატარებს“, – განაცხადა მან.
აქცია ბაქოში ირანის საელჩოს წინ
2021 წლის 1 ოქტომბრის ღამით, აზერბაიჯანელმა ნაციონალისტებმა საპროტესტო აქცია გამართეს ბაქოში, ირანის საელჩოს წინ.
მათ დიპლომატიური უწყების შესასვლელთან ირანის დროშის ფერებში შეღებილი სამი დოქი დადგეს. ასეთი დოქები აზიური სტილის ტუალეტებში გამოიყენება.
ამ აქციის მონაწილეები პოლიციამ დააკავა და ადმინისტრაციული პასუხისმგებლობა დააკისრა.
ირანული სწავლების წარუმატებლობა
აზერბაიჯანული მედიის ცნობით, რომელიც ირანულ წყაროებს ეყრდნობა, ფართომასშტაბიანი სამხედრო სწავლების დაწყებიდან ერთი დღის შემდეგ, ოფიციალურმა თეირანმა მისი დასრულება გადაწყვიტა.
იმავე წყაროების ცნობით, ასეთი გადაწყვეტილების მიზეზი გახდა გაუთვალისწინებელი გარემოება, რომელიც სწავლების მიმდინარეობისას მოხდა. ამრიგად, ირანის არმიის სამხედრო ვერტმფრენმა შემთხვევით თავისივე არმიის სატვირთო ავტომობილს ესროლა, რის შედეგადაც სამი ჯარისკაცი დაიჭრა. ასევე, სწავლების დროს, ირანის შეიარაღებული ძალების ტანკმა მშვიდობიანი მოსახლის ავტომობილს გადაუარა, რომელიც შემთხვევის ადგილზევე გარდაიცვალა.
მუქარა ირანის სულიერი ლიდერის მხრიდან
სამხედრო სასწავლებლის კურსდამთავრებულების წინაშე სიტყვით გამოსვლისას, ირანის სულიერმა ლიდერმა, აიათოლა ხამენეიმ განაცხადა, რომ ირანის ჩრდილო-დასავლეთით, ზოგიერთ მეზობელ ქვეყანაში განვითარებული მოვლენები უცხოელების სამხედრო ჩარევის გარეშე უნდა გადაიჭრას. „დაე ყველამ დაიმახსოვროს, თუკი ვინმე დაიწყებს ძმებისთვის ორმოს გათხრას, თვითონ ჩავარდება მასში“, – განაცხადა ხამენეიმ.
„ის, ვინც ფიქრობს, რომ შეუძლია საკუთარი უსაფრთხოების უზრუნველყოფა სხვების ხარჯზე, დაე იცოდეს, რომ მალე ამისთვის სახეში სილის გაწვნა ელოდება“, – დასძინა მან.
ამასთან, მას არ დაუსახელებია არც ერთი ქვეყანა და მხოლოდ ამერიკას ლანძღავდა, რომელსაც ავღანეთსა და ევროპაში ჩავარდნაში ადანაშაულებდა. თუმცა, მინიშნებები ირანის „ჩრდილო-დასავლეთით განვითარებულ მოვლენებზე“ ეჭვს არ ტოვებს, ვინ ჰყავდა მას მხედველობაში.
ურთიერთბრალდებები საგარეო საქმეთა სამინისტროებს შორის
ხამენეის შემდეგ მალევე სიტყვით გამოვიდა ირანის საგარეო საქმეთა მინისტრი ჰუსეინ ამირ-აბდოლაჰიანი.
„ჩვენ არასოდეს შევეგუებით ყალბი სიონისტური რეჟიმის არსებობას და მის პროვოკაციულ ქმედებებს ირანის საზღვრებთან, ასევე გეოპოლიტიკურ ცვლილებებს რეგიონსა და მის საზღვრებში“, – განაცხადა მან ადგილობრივ ტელევიზიასთან ინტერვიუში.
„მთიანი ყარაბაღის გათავისუფლების კვალდაკვალ სამწუხარო მოვლენები მოხდა… ისრაელი შეეცადა ამ შესაძლებლობით ესარგებლა და მოახლოვებოდა ირანის საზღვარს, დამკვიდრდა რა აზერბაიჯანის რიგ რეგიონებში“, – განაცხადა მინისტრმა.
„ჩვენ ამის შესახებ აზერბაიჯანის ხელისუფლებას დიპლომატიური არხებით ვუთხარით“, – თქვა მან.
მის განცხადებას 4 ოქტომბერს აზერბაიჯანის საგარეო საქმეთა სამინისტროს პასუხი მოჰყვა.
„ჩვენ უარვყოფთ განცხადებებს აზერბაიჯან-ირანის საზღვართან ნებისმიერი მესამე ძალის ყოფნისა და გარკვეული მოქმედებების შესახებ, რადგან ისინი დაუსაბუთებელია.
აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე გარკვეული ძალების ყოფნა, მათ შორის ტერორისტული, რომელთაც შეუძლიათ საფრთხე შეუქმნან, როგორც ჩვენს სახელმწიფოს, ისე მეზობელ ქვეყნებს, არ შეიძლება განხილვის საგანი იყოს.
… ცნობილია, რომ წლების განმავლობაში სწორედ აზერბაიჯანი იყო დაზარალებული საკუთარი ტერიტორიის ნაწილის სამხედრო ოკუპაციითა და საერთაშორისო საზღვრების დარღვევით. მათ შორის, ირანთან ჩვენი საზღვრის 130 კილომეტრზე მეტი მრავალი წლის განმავლობაში სომხური ოკუპაციის ქვეშ იმყოფებოდა. სამწუხაროდ, ამ წლების განმავლობაში არ გვესმოდა ასეთი გადამჭრელი რეაქცია ჩვენი საზღვრის ნაწილის ოკუპაციასთან დაკავშირებით მეგობარი ირანის სახელმწიფოსგან, როგორც დღეს“, – განაცხადა აზერბაიჯანის საგარეო საქმეთა სამინისტროს ოფიციალურმა წარმომადგენელმა ლეილა აბდულაევამ.
პოლიტიკური მიმომხილველი შაჰინ რზაევის კომენტარი
აზერბაიჯანულ-ირანული ურთიერთობების ახლანდელი გამწვავება არც პირველი და არც ბოლო კრიზისი არ არის ორ მეზობელ, ფორმალურად მოძმე სახელმწიფოს შორის. უარესიც მომხდარა. შეიძლება გავიხსენოთ 2001 წლის აგვისტოში ირანული ვერტმფრენების თავდასხმა სადავო საბადოზე – „Serdar/Cengal“, რომელიც აზერბაიჯანისა და ირანის საზღვრის კასპიის ზღვის სექტორზე მდებარეობს. მაშინ ირანული ვერტმფრენების თავდასხმის საპასუხოდ ბაქოში თურქული მოიერიშე თვითმფრინავების F-16 „Türk Şahinleri“-ის საჰაერო აღლუმი ჩატარდა. ამის შემდეგ, თეირანის ამბიციები საგრძნობლად დამშვიდდა.
შემდეგ, ბუშისა და ობამას ადმინისტრაციების დროსაც კი, იყო ირანულ ბირთვულ ობიექტებზე დარტყმის მიყენების პროექტები. მაგრამ მაშინ აზერბაიჯანის ხელისუფლებამ ერთმნიშვნელოვნად განაცხადა, რომ არავის მისცემდა საკუთარ ტერიტორიას მეგობარ ირანთან ბრძოლის საწარმოებლად.
ახლა კი ირანი სამხედრო მანევრებს ატარებს აზერბაიჯანისა და თურქეთის საზღვრების მახლობლად. რა თქმა უნდა, თითოეულ სახელმწიფოს აქვს სუვერენული უფლება ნებისმიერი მანევრი ჩაატაროს საკუთარ ტერიტორიაზე. თუმცა, ამ მანევრებს თან ახლავს ანტი-აზერბაიჯანული განცხადებები საკმაოდ მაღალ პოლიტიკურ დონეზე. ჩვენ თითქმის „სიონიზმის ბუნაგს“ გვეძახიან და ა.შ.
ეს ყველაფერი იმას ნიშნავს, რომ ირანის ახლანდელ მანევრებს კონკრეტული მიზანი აქვს. ეს ერთგვარი დემარშია, აზერბაიჯანის დაშინებისკენ მიმართული ჟესტი.
ჩემი აზრით, ასეთი მკვეთრად აგრესიული რეაქციის მიზეზი ყარაბაღის მეორე ომის შედეგებშია. ირანი არ ელოდა აზერბაიჯანის მხრიდან ასეთ წარმატებულ ოპერაციას. შედეგად, ირანმა დაკარგა, დაახლოებით, 130-კილომეტრიანი უკონტროლო საზღვარი აზერბაიჯანის ოკუპირებულ ტერიტორიებთან. ამ ტერიტორიების გავლით კი ირანში უფასოდ შედიოდა სასარგებლო წიაღისეული და ფერადი მეტალი. საწინააღმდეგო მიმართულებით კი, აზერბაიჯანის ხელისუფლების მონაცემებით, ნარკოტიკები შედიოდა.
მეორეც (შეიძლება პირველიც კი), ირანი ძალიან შეშფოთებულია სომხურ-თურქული ურთიერთობების შესაძლო პოტენციალით. თუკი თურქეთსა და სომხეთს შორის საზღვრები გაიხსნება და აზერბაიჯანსა და ნახიჩევანის ავტონომიურ რესპუბლიკას შორის სომხეთის ტერიტორიის გავლით სატრანსპორტო მიმოსვლა დაიწყება, ირანი უზარმაზარ მოგებას დაკარგავს. ისინი დაკარგავენ ნახიჩევანში ირანის ტერიტორიის გავლით ტრანსპორტირების საფასურს, ეს ერთი. და თურქული საქონელი, მცირე ბიზნესი შეავიწროებს ირანულ ბიზნესს სომხეთის ტერიტორიაზე – ესეც ორი.
არის კიდევ ერთი მომენტი, რომლისაც თეირანს ეშინია – ეს არის ჩრდილო-დასავლეთ პროვინციებში ეროვნული ცნობიერების ამაღლება, კონკრეტულად კი ირანულ აზერბაიჯანში. ზოგიერთი კოლეგა მეკითხება, შეუძლია ირანს სპარსულენოვანი ეთნიკური უმცირესობების ფაქტორის გამოყენება? ამ კითხვას შემთხვევით არ მისვამენ, იციან, რომ პირადად მე ერთ-ერთ სპარსულენოვან ეთნოსს წარმოვადგენ (აფშერონის თათები).
გულწრფელად ვპასუხობ, რომ ეს სრული სისულელეა. ირანი – მრავალეროვნული სახელმწიფოა და იქ სახელმწიფოს ფორმირების იდეოლოგია – არა სპარსული ნაციონალიზმი, არამედ მხოლოდ შიიტური ისლამია. ამიტომ, თუკი ირანი შეეცდება კიდეც გარკვეული აქტივობების გამოვლენას აზერბაიჯანში და თავისი გავლენის აგენტების „დავერბოვკებას“, ესენი იქნებიან არა სპარსულენოვანი უმცირესობის წარმომადგენლები, არამედ შიიტი რადიკალები. მაგალითად, 2004-ში აფშერონში, ნარდარანის დასახლებაში მომხდარი ფაქტი, სადაც ძლიერი შიიტური თემია. მაგრამ არც მაშინ, არც შემდეგ, ამ მცდელობების არ მოჰყოლია საგრძნობი შედეგები. ახლა იქ ამას მითუმეტეს არ მოითმენენ, იმიტომ რომ, ყარაბაღისთვის ბრძოლაში აზერბაიჯანის შიიტური თემი სხვა თემების მხარდამხარ იბრძოდა.
მოკლე პროგნოზი. უნდა მოვითმინოთ. არ ავყვეთ პროვოკაციებს. მანევრები ჩატარდება და ირანი მალე დაუბრუნდება თავის შიდა პრობლემებს, რომელიც მას ისედაც ძალიან ბევრი აქვს.
