ტერიტორიები მშვიდობის სანაცვლოდ: იტყვის თუ არა აზერბაიჯანი უარს ახალ ომზე?
აზერბაიჯანთან საზღვრის დემარკაცია
სომხეთმა და აზერბაიჯანმა დაიწყეს დელიმიტაციისა და დემარკაციის პროცესი – ორი ქვეყნის ზუსტი საზღვრის განსაზღვრა და გამყოფი ხაზის გაყვანა. სომხეთის ჩრდილოეთ საზღვარზე უკვე გამოჩნდა პირველი სასაზღვრო ბოძები.
დაახლოებით ერთი თვით ადრე, სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა ნიკოლ ფაშინიანმა დაიწყო ქვეყნის მოსახლეობის მომზადება შემდგომი ტერიტორიული დათმობებისთვის.
ორი ქვეყნის დელიმიტაციის შესახებ კომისიების შეთანხმებით, რომელიც 19 აპრილს იქნა მიღწეული, საზღვრის დაზუსტება ტავუშის რეგიონის „ცალკეული მონაკვეთებით“ დაიწყო. ამ დროისთვის საუბარია აზერბაიჯანისთვის ოთხი არაანკლავური სოფლის გადაცემაზე. 1990-იანი წლების დასაწყისიდან ეს სოფლები სომხეთის კონტროლ ქვეშ იყო.
ახლომდებარე სომხური დასახლებების მცხოვრებლები მოვლენების ამგვარად განვითარებას კატეგორიულად ეწინააღმდეგებიან, რადგან ასეთ შემთხვევაში, მათი სახლები, ბაღები და საძოვრები აზერბაიჯანის საბრძოლო პოზიციებთან ახლოს აღმოჩნდება. გარდა ამისა, სომხეთს საქართველოსთან დასაკავშირებლად ალტერნატიული გზის გამოყენება მოუწევს.
- სჭირდება თუ არა აზერბაიჯანს რუსი სამშვიდობოები? საზოგადოებაში დებატები იწყება
- „სომხეთისა და აზერბაიჯანის 4 რესპუბლიკის ნარატივი პერსპექტიულია“ – მოსაზრება
კონკრეტულად რომელ ტერიტორიებს დაკარგავს სომხეთი?
ის, რომ სომხეთი და აზერბაიჯანი მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებების მიღების ზღვარზე არიან, ცხადი გახდა მარტში, პრემიერ-მინისტრ ნიკოლ ფაშინიანის ტავუშის რეგიონის საზღვრისპირა სოფლებში ვიზიტის შემდეგ. სომხეთის მთავრობის ხელმძღვანელი ვოსკეპარისა და კირანცის მოსახლეობას შეხვდა. ფაშინიანის თქმით, სოფლები ყიზილ ჰაჯილი, ხეირიმლი, აშაგი ასკიფარა და ბაგანის აირუმი შესაძლოა აზერბაიჯანს გადაეცა.
სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა განაცხადა, რომ ეს არის აზერბაიჯანული დასახლებები, რომლებიც სომხეთის კონტროლის ქვეშ 90-იანი წლების ბრძოლების შედეგად აღმოჩნდა. ახლა აქ არავინ ცხოვრობს, შემორჩენილია მხოლოდ ნასახლარები და ნანგრევები.
ფაშინიანის თქმით, თუ სომხეთი უარს იტყვის დელიმიტაციის პროცესის დაწყებაზე და არ დააბრუნებს ამ სოფლებს, აზერბაიჯანი ახალ ომს დაიწყებს.
„თუ ჩვენ უარს ვიტყვით, ეს ნიშნავს, რომ ომი კვირის ბოლოს დაიწყება. და მე ვიცი, რა მოხდება ამ ომის დასასრულს. მერე, როცა სადმე რესპუბლიკის მოედანზე [ერევნის მთავარ მოედანზე] შევხვდებით, მეტყვით: უბრალო გლეხები ვართ, ინფორმაცია არ გვქონდა, მაგრამ თქვენ ყველაფერი იცოდით“.
ფაშინიანის ამ განცხადებამ ქვეყანაში აღშფოთების ტალღა გამოიწვია. ცხადი გახდა, რომ 2020 წლის ომიდან სამ წელზე მეტი ხნის შემდეგ სომხეთს თავდაცვითი რესურსები არ აღუდგენია. ქვეყნის ხელისუფლება მზადაა წავიდეს მტკივნეული დათმობებისკენ, რათა თავიდან აიცილონ ახალი საომარი მოქმედებები ნებისმიერ ფასად.
ბოლო მოვლენებმა საბოლოოდ მოჰფინა შუქი აზერბაიჯანის ამბიციებს, მის განზრახვას მიაღწიოს მაქსიმუმს ყოველგვარი კომპრომისების გარეშე, მიიღოს ყველაფერი, რაც შესაძლებელია.
მოგვიანებით, ორი ქვეყნის დელიმიტაციის კომისიებმა ფაშინიანის მიერ ნათქვამი, ოფიციალურად გამოაცხადეს.
პირველად მოხდა ისე, რომ კონფლიქტის მხარეები შეთანხმდნენ, თუ როგორ გაივლიდა ქვეყნებს შორის საზღვრის ნაწილი. როგორც სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა განაცხადა, „სომხეთმა და აზერბაიჯანმა ისტორიაში პირველად ეს საკითხი მოლაპარაკების მაგიდასთან გადაწყვიტეს“.
„ამ პროცესში სომხეთის რესპუბლიკა იღებს საზღვრების დელიმიტაციასთან და უსაფრთხოებასთან დაკავშირებული რისკების შემცირებას“, – აცხადებენ სომხეთის პრემიერ-მინისტრის ადმინისტრაციაში.
თუმცა, ეს განცხადება არ ამშვიდებს ადგილობრივ მოსახლეობას და არ იწვევს მათ ნდობას.
დელიმიტაციის კომისიების გადაწყვეტილების გამოცხადებისთანავე ადგილობრივებმა საპროტესტო აქციები დაიწყეს. გადაიკეტა საქართველოსთან დამაკავშირებელი გზა. მათ შეუერთდნენ აქტივისტები ერევნიდან, ასევე ოპოზიციის რამდენიმე დეპუტატი.
აქციის მონაწილეთა მოთხოვნაა, სომხეთმა უარი თქვას აზერბაიჯანისთვის ოთხ სოფლის დათმობაზე. ხალხი წუხს, რომ საზღვრის შეცვლის შემთხვევაში მათი სახლები აზერბაიჯანის შეიარაღებული ძალების პოზიციებთან ძალიან ახლოს აღმოჩნდება. ისინი ამბობენ, რომ არ სურთ ცხოვრება “აზერბაიჯანელი სამხედროების იარაღის ქვეშ”.
პრემიერ-მინისტრის აპარატი ცდილობს აუხსნას აქციის მონაწილეებს, რომ ბაქო დათანხმდა დელიმიტაციას 1991 წლის ალმა-ატას დეკლარაციის შესაბამისად. ანუ აზერბაიჯანი მზადაა აღიაროს სომხეთის საზღვრები ისე, როგორც საბჭოთა პერიოდში იყო.
მეტიც, ხელისუფლება აცხადებს, რომ ოთხ სოფლიდან, რომლის გადაცემასაც ერევანი აზერბაიჯანისთვის აპირებს, მხოლოდ 2,5 არის სომხეთის ფაქტობრივი კონტროლის ქვეშ. დანარჩენ ტერიტორიებს დე-ფაქტო ისედაც აზერბაიჯანი აკონტროლებს.
პატარა ტერიტორიები, მაგრამ დიდი პრობლემები
ერთი შეხედვით შეიძლება მოგეჩვენოთ, რომ ოთხი მიტოვებული სოფლის ტერიტორია მშვიდობისთვის მცირე ფასია. სომხეთის მთავრობის მეთაური კი აცხადებს, რომ ეს მართლაც აზერბაიჯანული მიწაა.
თუმცა, ამ სოფლების დაკარგვა სომხეთისთვის გარკვეულ პრობლემებს გულისხმობს. პირველ რიგში, ეს გამოიწვევს ორი ქვეყნის საბრძოლო პოზიციების ადგილმდებარეობის შეცვლას. სომხეთი ხელსაყრელ პოზიციებს დაკარგავს. კონფლიქტის გაგრძელების შემთხვევაში ეს გაუადვილებს აზერბაიჯანის შეიარაღებულ ძალებს სომხეთის ტერიტორიაზე უფრო ღრმა წინსვლას. ასეთი საფრთხე რომ არსებობს, თავად სომხეთის ხელისუფლებაც აღიარებს.
„დელიმიტაცია არ იძლევა უსაფრთხოების გარანტიას, მაგრამ პროცესის წარუმატებლობა უზრუნველყოფს უსაფრთხოების საფრთხეების მუდმივ ზრდას. უპირველეს ყოვლისა, ჩვენ უნდა გავანეიტრალოთ ეს გარანტირებული ნეგატიური სცენარი“, – ამბობს ფაშინიანი.
საბრძოლო პოზიციების ცვლილება ასევე გამოიწვევს იმ ფაქტს, რომ დაუცველი სომხური დასახლებები, მაგალითად, სოფლები ვოსკეფარი და კირანცი, უშუალო თავდასხმის ქვეშ აღმოჩნდებიან. თუ ახლა მშვიდობიანი მოსახლეობის სახლები აზერბაიჯანის შეიარაღებული ძალების პოზიციებს რამდენიმე კილომეტრიანი ტერიტორიით გამოყოფს, მაშინ საზღვრის შეცვლის შემდეგ მანძილი რამდენიმე ათეულ მეტრამდე შემცირდება.
თუმცა, მთავარი არგუმენტი აზერბაიჯანისთვის ამ გზის დათმობის წინააღმდეგ არის ის, რომ სომხეთის ამ ნაწილში მაცხოვრებლებს საქართველოსთან კონტაქტი, საქართველოსკენ მიმავალი გზა დაეკარგებათ. სწორედ სადავო სოფლების ტერიტორიით გადის სომხეთთან საქართველოს დამაკავშირებელი მაგისტრალი. ამ ავტომაგისტრალის ფუნქციონირების უზრუნველსაყოფად ხელისუფლებას შემოვლითი გზის აშენება მოუწევს. და ეს საკმაოდ პრობლემურია ადგილობრივ მთიან რელიეფში.
რას ამბობს სოფლის მოსახლეობა?
ვოსკეპარსა და კირანცში ნიკოლ ფაშინიანის ვიზიტისთანავე სომხურ მედიასა და ტელეგრამაში გაჩნდა ინფორმაცია, რომ ადგილობრივმა მოსახლეობამ ცივად მიიღო პრემიერი.
ფაშინიანის ვოსკეპარში ჩასვლა, როგორც ჩანს, სამომავლო პრობლემების საწინდარი გახდა, ხალხში შიში და შეშფოთება დათესა. მისი წასვლის შემდეგ სოფლის ცენტრში ყოველდღე იკრიბებოდნენ პირქუში და დაფიქრებული სახეები, რათა ერთმანეთთან თათბირის შემდეგ მაინც გაეგოთ, რა უნდა გაეკეთებინათ.
მათ განაცხადეს, რომ დელიმიტაციის კომისიების გადაწყვეტილებამდე არ ეთანხმებოდნენ მოვლენების ასეთ განვითარებას.
„ხელისუფლება ცდილობს წარმოაჩინოს სიტუაცია, თითქოს ჯერ კიდევ პრეზიდენტი ქოჩარიანი აპირებდა ამ ტერიტორიების აზერბაიჯანისთვის გადაცემას. ვის რისი გაკეთება უნდოდა ადრე, ეს ჩვენთვის სულაც არ არის მნიშვნელოვანი. ახლა ეს ჩვენი სოფლის და მთელი სომხეთის პრობლემაა. თუ ასე მოხდა, აქ მცხოვრები კაცები კი დარჩებიან სოფელში, მაგრამ არა ჩვენი შვილები. 20 წლის შემდეგ ეს სოფელი აღარ იარსებებს“, – ამბობს ვოსკეპარის მკვიდრი კარენ პაპიანი.
ის დარწმუნებულია, რომ სომხეთი არ უნდა წავიდეს ტერიტორიულ დათმობებზე აზერბაიჯანთან, მიუხედავად ახალი ომის საფრთხისა, რომლის შესახებაც ფაშინიანმა აქ ყოფნის დროსაც ისაუბრა:
„თუ აზერბაიჯანელები დასახლდებიან ამ ტერიტორიებზე, ჩვენთვის აქ დარჩენა აბსოლუტურად უაზრო იქნება. ამიტომ, ჩვენ ბოლომდე უნდა დავდგეთ. თუ ფაშინიანმა გადაწყვიტა რაღაცის დათმობა აზერბაიჯანისთვის, დაე, ის და მისი მოადგილეები შეიკრიბონ და თავად წავიდნენ და აზერბაიჯანს ჩაბარდნენ“.
ვოსკეპარის კიდევ ერთი მკვიდრი, სერჟიკ ჰაკობიანი პრემიერთან შეხვედრის დეტალებზე არ საუბრობს:
„თუ მოხვედით ჩვენი აზრის მოსასმენად, მაშინ ჩვენ ყველას ერთნაირი აზრი გვაქვს. არაფრის გაცემა არ გვინდა. ჩვენც გვაქვს ტერიტორიები, რომლებიც ახლა აზერბაიჯანის კონტროლს ექვემდებარება. დაე გაცვალონ“.
სოფლის მცხოვრებლებს რამდენიმე ომი უნახავთ. ბევრი მათგანი ან მათი შვილენი ამ ომების მონაწილეები არიან. ომის საშინელების მიუხედავად, ამბობენ, რომ ახლაც მზად არიან იარაღი აიღონ და ჯართან ერთად დაიცვან თავიანთი სოფლის არსებობის უფლება.
რას მიიღებს სომხეთი?
ტერიტორიის დაკარგვის პერსპექტივა და სახელმწიფოთაშორის გზატკეცილზე კონტროლის ფაქტი სომხეთის მთელ მოსახლეობას აღიზიანებს. მმართველი გუნდის გამოსვლებით თუ ვიმსჯელებთ, ირკვევა: არ არსებობს გარანტიები, რომ დათმობების შემდეგ სომხეთი მიიღებს სტაბილურ საზღვარს და მშვიდობას აზერბაიჯანთან. ამის შესახებ თავად პრემიერ-მინისტრმა ფაშინიანმა განაცხადა:
„ამ ტერიტორიაზე [ტავუშის რეგიონში] დელიმიტაცია სომხეთის უსაფრთხოების გარანტიას იძლევა? არ იძლევა გარანტიას. […] ტავუშში დელიმიტაცია არ იძლევა გარანტიას, რომ აზერბაიჯანი დათანხმდება, სხვა რაიონებში დელიმიტაციის ფარგლებში, დაუბრუნოს სომხეთს 30-ზე მეტი სომხური სოფლის სასიცოცხლო მნიშვნელობის ტერიტორიები“.
მთიანი ყარაბაღის 44-დღიანი ომის შემდეგ, აზერბაიჯანის შეიარაღებული ძალები რამდენჯერმე შევიდნენ ღრმად სომხეთის სუვერენულ ტერიტორიაზე. ამ ესკალაციების შედეგი იყო ასობით მსხვერპლი ორივე მხრიდან და ტერიტორიული დანაკარგები სომხეთისთვის. რამდენიმე თვის წინ ქვეყნის ხელისუფლებამ საბოლოოდ ღიად განაცხადა, რომ ამ შემოსევების შედეგად ქვეყანამ დაკარგა ათეულობით სოფლის ტერიტორიის ნაწილი.
პოლიტოლოგი რუბენ მეჰრაბიანი ყურადღებას ამახვილებს იმ ფაქტზე, რომ აზერბაიჯანი მოლაპარაკებების პროცესში არის წარმოდგენილი როგორც მხოლოდ მომთხოვნი მხარე, ხოლო სომხეთი, როგორც დამთმობი მხარე. მისი თქმით, უნდა გამოირიცხოს ის სცენარი, რომ დემარკაციისა და დელიმიტაციის პროცესში ერევანი დაუბრუნებს ბაქოს ყველა ტერიტორიას, მაგრამ არ დაიბრუნებს საკუთარ ტერიტორიებს:
„საუბარია 31 თემის ტერიტორიებზე, სადაც თავად დასახლებებს სომხეთი აკონტროლებს, მაგრამ მიმდებარე ტერიტორიების ნაწილი, სხვადასხვა პროპორციით, აზერბაიჯანის კონტროლის ქვეშაა. ამ დროისთვის ისეთი ვითარებაა, რომ აზერბაიჯანი არ აღიარებს ამ პრობლემის არსებობას. მაგრამ ეს სრულად უნდა გადაწყდეს“.
ანკლავები, როგორც სომხეთის დანაკარგების ჯაჭვის გაგრძელება
ტავუშის რეგიონის ოთხი სოფელი ამ ამბის მხოლოდ ნაწილია. აზერბაიჯანი მათ დაუყოვნებლივ დაბრუნებას ითხოვს. მაგრამ ყარაბაღის მეორე ომის შემდეგ აზერბაიჯანი პერიოდულად საუბრობს ანკლავების დაბრუნებაზე.
აზერბაიჯანის ვიცე-პრემიერმა შაჰინ მუსტაფაევმა 9 მარტს განაცხადა, რომ სომხეთთან საზღვრის დელიმიტაციისა და დემარკაციის პროცესის ფარგლებში უნდა გადაწყდეს „4 ექსკლავური სოფლის განთავისუფლების საკითხები“.
განცხადებაში ნახსენებია იუხარ ასკიფარა და კერკი, სომხური დასახლებული სოფლები ვერინ ვოსკეპარი და ტიგრანაშენი, ასევე სოფულუ და ბარხუდარლი, რომლებიც ახლა ცარიელია.
თავის მხრივ, აზერბაიჯანი აკონტროლებს სომხურ ანკლავს არწვაშენს. აზერბაიჯანელები მას ბაშკენდს ეძახიან.
სომხეთი და აზერბაიჯანი რამდენიმე წელია აქტიურად განიხილავენ ანკლავების თემაზე. ამ ხნის განმავლობაში განიხილებოდა ამ საკითხის მოგვარების სხვადასხვა ვარიანტი. სომხეთისთვის ყველაზე მისაღები ტერიტორიების გაცვლაა.
მაგრამ მოლაპარაკებების პროცესის ლოგიკის გათვალისწინებით, ახლა შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ბაქო ამას არ დათანხმდება. დიდი ალბათობით, რაღაც მომენტში ერევანს მოუწევს ამ ოთხი სოფლის დათმობა, რაც სომხეთისთვის დამატებითი პრობლემებით არის სავსე. თუ ქვეყნის ხელისუფლება დათმობებზე წავა და ოთხ ანკლავს დათმობს, სომხეთი კიდევ ერთ სახელმწიფოთაშორის გზას დაკარგავს. ამჯერად ის, რომელიც ქვეყანას ირანთან აკავშირებს. ოფიციალური ერევნისთვის ყველა ეს დანაკარგი იქნება პირველი სამშვიდობო მოლაპარაკებების შედეგების შემდეგ.
მედიაქსელის მხარდაჭერით
exchange
