სომხეთისა და აზერბაიჯანის სამხედრო ხარჯები: რა იარაღს ყიდულობენ და რა მოცულობით
სომხეთისა და აზერბაიჯანის სამხედრო ხარჯები
სომხეთში საზოგადოება აქტიურად განიხილავს ქვეყნის სამხედრო ხარჯებს და მას აზერბაიჯანის ხარჯებს ადარებს. „ფაქტების გადამოწმების პლატფორმა“ FIP.am იუწყება, რომ 2020 წელს სომხეთი იყო მეორე ყველაზე მილიტარიზებული ქვეყანა მსოფლიოში და პირველი სამხრეთ კავკასიაში. 2021 წელს სომხეთი მეხუთე გახდა, ხოლო აზერბაიჯანი – მესამე.
თუმცა, აქ აუცილებელია გავითვალისწინოთ მნიშვნელოვანი დისპროპორცია “რიცხვების აბსოლუტურ მნიშვნელობებს”, ანუ რეალურ ხარჯებს შორის. მაგალითად, 2020 წელს სომხეთის მიერ სამხედრო ხარჯებზე დახარჯული ბიუჯეტის 17 პროცენტი გაცილებით მოკრძალებული თანხაა, ვიდრე აზერბაიჯანის მიერ დახარჯული 13 პროცენტი, – ბიუჯეტებს შორის სხვაობის გამო.
ყველა ეს ფაქტი FIP.am-ს მოჰყავს იმის გამო, რომ სომხურ მედიაში სომხეთის სამხედრო ხარჯების თემა „ბევრი მანიპულაციისა და სპეკულაციის საგანი გახდა“.
„ფაქტების გადამოწმების პლატფორმა“ თავს დამოუკიდებელ მედიაპლატფორმას უწოდებს. FIP.am-ის მიზანია „ჩინოვნიკების, ოფიციალური ორგანოების და მედიის მიერ გამოქვეყნებული ინფორმაციის გადამოწმება, დეზინფორმაციის გავრცელების პრევენცია“.
სომხეთისა და აზერბაიჯანის სამხედრო ბიუჯეტები და მათი მახასიათებლები, – ინფორმაცია, რომელიც “ფაქტების გადამოწმების პლატფორმამ” შეისწავლა
შესყიდვების დაფინანსების წყაროები
სომხეთიც და აზერბაიჯანიც სახელმწიფო ბიუჯეტიდან სამხედრო და თავდაცვის ხარჯებისთვის შედარებით დიდ თანხებს გამოყოფენ და მსოფლიოს ყველაზე მილიტარიზებულ ქვეყნებს შორის არიან. გლობალური მილიტარიზაციის ინდექსის მიხედვით, 2020 წლის მონაცემებით, სომხეთი იყო მეორე ყველაზე მილიტარიზებული ქვეყანა მსოფლიოში და პირველი სამხრეთ კავკასიაში. 2021 წლის მაჩვენებლებით სომხეთი მეხუთე იყო მსოფლიოში, აზერბაიჯანი კი მესამე ისრაელისა და ომანის შემდეგ.
ქვეყნების სამხედრო ხარჯების შესახებ ინფორმაციის ძირითადი წყარო სახელმწიფო ბიუჯეტიდან შესაბამისი ასიგნებებია. სომხეთის შემთხვევაში ისინი თავდაცვის სამინისტროზეა გამოყოფილი. აზერბაიჯანი სამხედრო ხარჯებისთვის თანხებს გამოუყოფს თავდაცვის სამინისტროს, სახელმწიფო სასაზღვრო სამსახურს, სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახურს და საგარეო დაზვერვის სამსახურს.
იარაღის გაყიდვისა და მისი ღირებულების შესახებ ინფორმაციის ძირითად წყაროს წარმოადგენს სპეციალიზებული ორგანიზაციები, კერძოდ, სტოკჰოლმის საერთაშორისო მშვიდობის კვლევის ინსტიტუტი (SIPRI).
თუმცა, ეს მონაცემები არასრულია: ბევრი სამხედრო ტრანზაქცია და მათი ღირებულება შეიძლება საიდუმლოდ დარჩეს სხვადასხვა მიზეზის გამო.
სამხედრო ხარჯების ზოგადი სურათი
2020 წლის მეორე ყარაბაღის ომის შემდეგ აზერბაიჯანმა ქვეყნის სამხედრო ბიუჯეტი დაახლოებით 20 პროცენტით გაზარდა – 2,2 მილიარდი დოლარიდან 2,6 მილიარდ დოლარამდე ყოველწლიურად 2021-2022 წლებში.
სომხეთმა მნიშვნელოვნად გაზარდა სამხედრო ხარჯები 2018 წლის ხავერდოვანი რევოლუციის შემდეგ. ამ ხარჯმა მშპ-ს დაახლოებით ხუთ პროცენტს მიაღწია და ამ თანაფარდობით აზერბაიჯანს გაუსწრო.
2021 წელს სომხეთმა თავდაცვის სამინისტროს სახელმწიფო ბიუჯეტიდან დაახლოებით 600 მილიონი დოლარი გამოუყო. 2022 წელს კი სამხედრო ხარჯები 10 პროცენტზე მეტით გაიზარდა და 750 მილიონ დოლარამდე ავიდა.
2021 წელს სომხეთის სამხედრო ხარჯებმა მშპ-ს 4,4 პროცენტი შეადგინა, აზერბაიჯანში – 5,3 პროცენტი.
ყარაბაღის პირველი ომის შემდეგ, 1995 წლიდან, სომხეთმა დაახლოებით 9 მილიარდი დოლარი გამოყო სამხედრო და თავდაცვის ხარჯებისთვის. აზერბაიჯანის სამხედრო ხარჯები იმავე პერიოდში დაახლოებით ხუთჯერ მეტია.
მაჩვენებლების აბსოლუტურ სიდიდეებს შორის მნიშვნელოვანი დისპროპორციის მიუხედავად, 2020 წელს სომხეთმა ბიუჯეტის 17 პროცენტი გამოყო სამხედრო ხარჯებზე, აზერბაიჯანმა – 13 პროცენტი.
მიუხედავად იმისა, რომ ორივე ქვეყანა მსოფლიო ლიდერია სამხედრო ხარჯებით, აზერბაიჯანის ეკონომიკურმა ზრდამ დიდი გავლენა მოახდინა მის სამხედრო შესყიდვების პოლიტიკაზე. აზერბაიჯანმა ეს ხარჯი საგრძნობლად გაზარდა 2006 წელს ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის ნავთობსადენის გაშვების შემდეგ. ასევე 2016 წლის აპრილის ომის წინა წლებში.
საინტერესოა, რომ 2020 წელს, ყარაბაღის მეორე ომამდე, აზერბაიჯანმა კვლავ გაზარდა სამხედრო ხარჯები დაახლოებით 17 პროცენტით. იმ დროს სომხეთმა 2,6 პროცენტით შეამცირა.
როგორ ანაწილებს სომხეთი სამხედრო ბიუჯეტს
სომხეთში სამხედრო ხარჯების ერთადერთი ოფიციალური წყარო, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, სახელმწიფო ბიუჯეტია. სომხეთში სამხედრო ხარჯების ზრდა ზოგადად შედარებული იყო ეკონომიკურ ზრდასთან და ზოგჯერ მშპ-ს ზრდის ტემპსაც აჭარბებდა.
ბოლო ათი წლის განმავლობაში, 2012-2021 წლებში, სომხეთის სამხედრო ბიუჯეტი 155 მილიარდი დრამიდან [დაახლოებით 352 მილიონი აშშ დოლარი] დაახლოებით 312 მილიარდ დრამამდე გაიზარდა [დაახლოებით 705 მილიონი აშშ დოლარი], ანუ გაორმაგდა. ამავე პერიოდში მშპ 1,6-ჯერ გაიზარდა. 2022 წლის ბიუჯეტიდან თავდაცვის სამინისტროს დაახლოებით 345 მილიარდი დრამი [დაახლოებით 784 მილიონი აშშ დოლარი] აქვს გამოყოფილი.
მნიშვნელოვნად გაიზარდა 2018 წლის ბიუჯეტიდან თავდაცვის სამინისტროსთვის გამოყოფილი ასიგნებები – 209 მილიარდი დრამიდან 247 მილიარდამდე [დაახლოებით 475-561 მილიონი აშშ დოლარი], საიდანაც 238 მილიარდი [დაახლოებით 540 მილიონი აშშ დოლარი] სამხედრო საჭიროებებზე იყო მიმართული.
სქემა: Eurasianet
სომხეთის სამხედრო ბიუჯეტის ზრდა დიდწილად ემთხვევა მის მთლიან ზრდას და ასიგნებები, როგორც წესი, მერყეობდა მშპ-ს სამიდან ოთხ პროცენტში.
აღსანიშნავია, რომ სომხეთმა თავდაცვის სამინისტროს ასიგნებები 2016 წლის ოთხდღიანი და 2020 წლის 44-დღიანი ომის შემდეგ შეამცირა.
ლევონ ტერ-პეტროსიანის პრეზიდენტობის პერიოდში სახელმწიფო ბიუჯეტის და მისი სამხედრო ხარჯების შესახებ მონაცემები არასრულია. მაშინ სომხეთი აზერბაიჯანის წინააღმდეგ იბრძოდა და პოსტსაბჭოთა პერიოდის კრიზისში იყო. მიუხედავად ამისა, წლების განმავლობაში სომხეთმა დიდი რაოდენობით იარაღი შეიძინა რუსეთისგან, რამაც გადამწყვეტი გავლენა მოახდინა პირველი ომის მიმდინარეობაზე.
სახელმწიფო ბიუჯეტის მაჩვენებლებით, რობერტ კოჩარიანის პრეზიდენტობის დროს (1998-2008 წწ.) თავდაცვის სამინისტროსთვის სულ 639 მილიარდი დრამი [დაახლოებით 1 მილიარდ 452 მილიონი აშშ დოლარი] გამოიყო.
სერჟ სარგსიანის პრეზიდენტობის ათწლეულის განმავლობაში, 2018 წლის ჩათვლით, სომხეთმა თავდაცვის სამინისტროს 1 ტრილიონ 828 მილიარდი დრამი [დაახლოებით 4 მილიარდი 154 მილიონი აშშ დოლარი] გამოუყო. და უკვე მომდევნო ოთხი წლის განმავლობაში “ხავერდოვანი რევოლუციის” შემდეგ, ნიკოლ ფაშინიანის პრემიერობის დროს (2019-2022), 1 ტრილიონ 272 მილიარდი დრამი [დაახლოებით 2 მილიარდი 890 მილიონი აშშ დოლარი].
თუმცა, მნიშვნელოვანია გავითვალისწინოთ, რომ ქვეყნის მშპ 2000-იან წლებთან შედარებით საგრძნობლად გაიზარდა, რაც გამოიხატება სამხედრო ხარჯების ასიგნებების მაჩვენებლებში.
რა იარაღს ყიდულობენ
სომხეთისთვის იარაღის მთავარი, თუ არა ერთადერთი მთავარი მიმწოდებელი რუსეთია. სომხეთი თავისი იარაღის 95 პროცენტზე მეტს რუსეთიდან იღებს.
რამდენიმე წლის წინ იგივე სიტუაცია იყო აზერბაიჯანის შემთხვევაშიც. მაგრამ გასული ათწლეულის განმავლობაში ქვეყანამ დივერსიფიცირება მოახდინა იარაღის მიწოდებაზე, შეისყიდა უზარმაზარი რაოდენობით იარაღი და საბრძოლო მასალა ისრაელიდან, თურქეთიდან, უკრაინიდან და სხვა ქვეყნებიდან.
SIPRI-ის მონაცემებით, 2015-2019 წლებში რუსეთი აზერბაიჯანის სამხედრო შესყიდვების მხოლოდ 31 პროცენტს შეადგენდა, 2009-2013 წლებში კი ეს მაჩვენებელი 80 პროცენტი იყო.
16 მაისს, რუსეთის ეგიდით მოქმედი ОДКБ-ს სამხედრო ბლოკის ბოლო სამიტზე, სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა ნიკოლ ფაშინიანმა აზერბაიჯანისთვის იარაღის მიყიდვის საკითხი დააყენა. საუბარია როგორც თავად რუსეთზე, ასევე ამ ორგანიზაციის სხვა წევრ ქვეყნებზე.
წარსულში, ასეთი კრიტიკის საპასუხოდ, პუტინი რუსეთ-აზერბაიჯანის სამხედრო თანამშრომლობას “უბრალო ბიზნესს” უწოდებდა.
2020 წლის ომის დროს “ფაქტების გადამოწმების პლატფორმა” შეეხო აზერბაიჯანისთვის იარაღის მთავარ მომწოდებლებს და შეძენილ იარაღების ძირითად ტიპებს.
აზერბაიჯანისთვის იარაღის ან სხვა სამხედრო ტექნიკის მიმწოდებელ ქვეყნებს შორისაა ცნობილი მსოფლიო მომწოდებლები, ევროკავშირისა და ევროპის ქვეყნები. წლების განმავლობაში მათ აზერბაიჯანს მიჰყიდეს იარაღიც და ტექნოლოგიებიც.
ომის შემდეგ აზერბაიჯანს არ გაუკეთებია განცხადებები ახალი ტიპის იარაღის შეძენის შესახებ.
სომხეთმა მიმდინარე წლის დასაწყისში გამოაცხადა რუსეთიდან ახალი სატრანსპორტო ვერტმფრენების შესყიდვის შესახებ, მაგრამ ამ გარიგების ღირებულება ჯერჯერობით უცნობია. მანამდე დიდი გარიგება გამოცხადდა 2019 წელს, როდესაც ოთხი Су-30 საბრძოლო თვითმფრინავი დაახლოებით 120 მილიონ დოლარად შეიძინა.
