სიტყვის თავისუფლება პოსტრევოლუციურ სომხეთში კითხვის ქვეშ დგას. რა ხდება?

სომხეთის მეშვიდე მოწვევის ეროვნულმა კრებამ საკუთარი უფლებამოსილების ამოწურვამდე ერთი დღით ადრე, ბოლო რიგგარეშე სხდომა გამართა – ერთადერთი მიზნით – მოეხდინა შეურაცხყოფის კრიმინალიზაცია. სისხლის სამართლის კოდექსში ახალი მუხლი – 137.1 გაჩნდა, რომელსაც „მძიმე შეურაცხყოფა“ ეწოდა. სამწუხაროდ, ეს ერთადერთი საკანონმდებლო ინიციატივა არ არის, რომელიც სიტყვის თავისუფლების შეზღუდვისკენაა მიმართული.

ბოლო პერიოდში სომხეთში უამრავი მსგავსი აქტი ფიქსირდება. პოლიტიკური ძალა, რომელმაც რევოლუცია მოახდინა და სამი წლის წინ ხელისუფლებაში მოვიდა, კანონმდებლობით ამტკიცებს სიტყვის თავისუფლების შეზღუდვას. 

სომხეთში სიტყვის თავისუფლების შეზღუდვის მიზნით გადადგმული ნაბიჯების ქრონიკა, „სასჯელის ევოლუცია“ შეურაცხყოფისათვის, ადგილობრივი ჟურნალისტური ორგანიზაციებისა და საერთაშორისო საზოგადოების მიერ სიტყვის თავისუფლების შეზღუდვის პროცესების კრიტიკა.

მაგრამ თავდაპირველად ყველაზე ახალი საკანონმდებლო ინიციატივის შესახებ:

• ჩხუბი სომხეთის პარლამენტში და საავადმყოფოში გადაყვანილი დეპუტატი
• ფაშინიანი აცხადებს, რომ მზად არის აზერბაიჯანთან მოლაპარაკების პროცესი განაახლოს

აიძულო გაჩუმება ჯიბეზე დარტყმით

„მძიმე შეურაცხყოფა“ ანუ გინება, სხვა გზით პიროვნების შეურაცხყოფა, ახალი მუხლის თანახმად ისჯება ჯარიმით 100 ათასიდან მილიონ დრამამდე ოდენობით (დაახლოებით 205-2050 დოლარი).

თუკი გინება საჯარო იყო ან ინტერნეტში გამოქვეყნდა და დაკავშირებული იყო პირის საზოგადოებრივ საქმიანობასთან, მაშინ ჯარიმა ნახევარი მილიონიდან მილიონ დრამამდე იქნება (დაახლოებით 1025-2050 დოლარი).

საზოგადოებრივ საქმიანობად კანონის ავტორები მიიჩნევენ ჟურნალისტიკას, პუბლიცისტიკას, სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულებას, საჯარო სამსახურს, საზოგადოებრივ ან პოლიტიკურ საქმიანობას. სასჯელი კიდევ უფრო მკაცრი იქნება, თუკი შეურაცხყოფა „რჩეულთა“ მისამართით გაისმება – ანუ პოლიტიკოსის, ჟურნალისტის, საზოგადო მოღვაწის ან საჯარო მოხელის.

და თუკი შეურაცხყოფა ერთი და იმავე ადამიანის მისამართით განმეორდება, სასჯელი ითვალისწინებს არა მხოლოდ ჯარიმას, რომელიც მილიონიდან სამ მილიონ დრამამდე შეადგენს (დაახლოებით 2050-6150 დოლარი), არამედ თავისუფლების აღკვეთასაც ერთიდან სამ თვემდე ვადით.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიდგომა

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული პრაქტიკის თანახმად, „ხელისუფლების კრიტიკის დასაშვები ზღვარი გაცილებით ფართოა, ვიდრე მოქალაქის ან თუნდაც პოლიტიკური ფიგურის მიმართ. დემოკრატიულ სისტემაში ხელისუფლების მუშაობა ან შეცდომა უნდა დაექვემდებაროს დეტალურ განხილვას არა მხოლოდ საკანონმდებლო და სასამართლო ორგანოების მხრიდან, არამედ მთელი საზოგადოებისგან. უფრო მეტიც, დომინანტური მდგომარეობა, რომელიც ხელისუფლებას უკავია, აიძულებს მას გამოავლინოს თავშეკავება სისხლის სამართლის ან ადმინისტრაციული სასჯელის გამოყენებისას, კერძოდ, როდესაც არსებობს სხვა საშუალება დაუსაბუთებელ პუბლიკაციაზე ან კრიტიკაზე პასუხის გასაცემად“.

„დემოკრატიის სფეროში მიღწევები საფრთხის ქვეშაა“

უფლებადამცველი ორგანიზაცია Freedom House 4 აგვისტოს განცხადებით გამოვიდა, რომელშიც ნათქვამია:

„კანონის მიღება, რომელიც საჯარო პირისთვის მძიმე შეურაცხყოფის მიყენების კრიმინალიზაციას ახდენს, იმაზე მეტყველებს, რომ სომხეთის მიღწევები დემოკრატიისა და ადამიანის უფლებების სფეროში, საფრთხის ქვეშაა. […] კანონმდებლობის დონეზე კრიმინალიზაცია „მძიმე შეურაცხყოფისა“ და სხვა ტიპის კრიტიკის, განსაკუთრებით ხელისუფლების წარმომადგენლებთან მიმართებით, აბრკოლებს სიტყვის თავისუფლებასა და პოლიტიკურ ოპოზიციას. აქედან გამომდინარე, მოვუწოდებთ სომხეთის ხელისუფლებას, გააუქმოს ანტიკონსტიტუციური კანონი, რომელიც ადამიანის უფლებებს არღვევს“.

„რეპრესიული და ანტიკონსტიტუციური ინიციატივები“

სომხეთში მოქმედმა რიგმა ჟურნალისტურმა ორგანიზაციებმა ასევე მოახდინეს რეაგირება ბოლო მოვლენებზე:

„ეს უკიდურესად სახიფათო ცვლილებაა, თუკი გავითვალისწინებთ იმ ტენდენციას, რომ ხელისუფლების წარმომადგენლები, პოლიტიკოსები და სხვა ცნობილი პიროვნებები, თუნდაც ობიექტურ კრიტიკას ხშირად შეურაცხყოფად და ცილისწამებად აღიქვამენ და მიმართავენ სასამართლოს. იმ უამრავი პრობლემის პირობებში, რომელიც სასამართლო სისტემასთან დაკავშირებით არსებობს, ასეთ სარჩელებზე გადაწყვეტილებებს, შესაძლოა, საბედისწერო შედეგები ჰქონდეს მედიის სამომავლო საქმიანობისთვის.

ფაქტობრივად, კრიტიკის, ჟურნალისტური და ექსპერტთა წრეების მოწოდებების იგნორირებით, საკანონმდებლო ორგანომ დაამტკიცა რეპრესიული ინიციატივა მედიასთან დაკავშირებით, რომელიც არ არის დამყარებული ღრმად პროფესიულ კვლევასა და ანალიზზე და ემსახურება ვიწრო პოლიტიკურ ინტერესებს“.

„სასჯელის ევოლუცია“ შეურაცხყოფისთვის 

2010 წლამდე, სომხეთში, შეურაცხყოფა და ცილისწამება კრიმინალიზებული იყო. საერთაშორისო სტრუქტურები მრავალი წლის განმავლობაში საუბრობდნენ კანონის დეკრიმინალიზაციის აუცილებლობაზე. და ეს სერიოზულ მიღწევად იქცა მედიისა და სიტყვის თავისუფლებისთვის.

ამის შემდეგ, სასამართლოში უამრავი სამოქალაქო სარჩელი შევიდა, ძირითადად, ჟურნალისტებისა და მედიის წინააღმდეგ მიმართული. ამ პერიოდში მოსარჩელეები უმეტესწილად მსხვილ კომპენსაციებს ითხოვდნენ, რომელთა ნაწილიც პირველ პერიოდში სასამართლოს მიერ კმაყოფილდებოდა.

თუმცა, გარკვეული დროის შემდეგ, საკონსტიტუციო და საკასაციო სასამართლოებმა რიგი პრეცედენტული გადაწყვეტილებები მიიღეს, რომელშიც მნიშვნელოვანი კომენტარები და განმარტებები იყო მოცემული სამართლებრივი ნორმების შინაარსსა და გამოყენებასთან დაკავშირებით შეურაცხყოფისა და ცილისწამების საკითხებზე პრეტენზიების განხილვისას.

ისინი მიღებული იყო, როგორც სავალდებულო რეგულაციები და მათი გამოყენება თანმიმდევრულად დაიწყეს სასამართლოებში. შედეგად, მედიისა და ჟურნალისტების წინააღმდეგ სარჩელები საგრძნობლად შემცირდა. შეურაცხყოფისა და ცილისწამებისთვის კომპენსაციის მაქსიმალური მოცულობა აღარ გამოიყენებოდა – იშვიათი გამონაკლისების გარდა.

ორ ათეულ საქმეზე მეტის შესწავლამ აჩვენა, რომ მაქსიმალური ჯარიმა შეადგენდა 800 ათას დრამს (დაახლოებით 1640 დოლარს ახლანდელი კურსით). სასამართლოები ამჯობინებდნენ, სასჯელის სახით დაეკისრებინათ საჯაროდ უარყოფა, სასამართლო გადაწყვეტილების პრესაში გამოქვეყნება, ან მათ უთავსებდნენ სიმბოლურ ფულად კომპენსაციას.

სიტყვის თავისუფლების შეზღუდვის ქრონიკა

სომხეთში 2018 წელს მომხდარმა „ხავერდოვანმა რევოლუციამ“ საერთაშორისო საზოგადოებასა და ადგილობრივ ექსპერტებს იმედი მისცა, რომ სიტყვის თავისუფლების გაუმჯობესების მიმართულებით სერიოზული ცვლილებები მოხდებოდა, განსაკუთრებით, რევოლუციურ პროცესებზე მედიის გავლენის გათვალისწინებით. თუმცა, მომდევნო სამი წლის განმავლობაში ეს მოლოდინები არ გამართლდა.

ბოლო პერიოდში, სომხეთის ხელისუფლებამ მთელი რიგი საკანონმდებლო ცვლილებები დააინიცირა, რომელიც პროფესიონალთა წრეებში მწვავე კრიტიკის მიზეზი გახდა.

ერთ-ერთი ნათელი მაგალითია ახალი კანონი, რომელიც აუდიოვიზუალური მედიის მაუწყებლობას არეგულირებს. ამ კანონის თანახმად ჩატარებულმა კონკურსებმა საზოგადოებრივ მულტიპლექსში ტელეკომპანიების მაუწყებლობისათვის ლიცენზიების მისაღებად, რიგი ტელეკომპანიები დახურვამდე მიიყვანა.

პრემიერ-მინისტრ ნიკოლ ფაშინიანის გუნდის კიდევ ერთი ხმაურიანი ინიციატივა გახდა ცვლილებები და დამატებები „მასობრივი საინფორმაციო საშუალებების შესახებ“ კანონში. საუბარია ანონიმურ წყაროებზე დაყრდნობით პუბლიკაციების აკრძალვაზე. მაგალითად, ქსელში დარეგისტრირებულ დომეინზე, ჰოსტინგის მქონე ვებგვერდზე, ინტერნეტსაიტზე, აპლიკაციაზე ან არხზე, რომელთა მმართველის მონაცემებიც დამალულია მკითხველისგან.

შემოთავაზებული ცვლილებები არ შეიძლება დაეხმაროს დეზინფორმაციის თავიდან არიდებას, გამომცემლობებს კი შესაძლოა იურიდიული პასუხისმგებლობა დაეკისროთ თუნდაც სწორ ინფორმაციაზე, თუკი ის მიღებული იყო ანონიმური წყაროსგან, ამბობს ერევნის პრესკლუბის ხელმძღვანელი, ბორის ნავასარდიანი:

„აბსურდი იმაში მდგომარეობს, რომ აქცენტი კეთდება არა შემადგენელზე, არამედ ინფორმაციის წყაროზე. იმ დროს, როდესაც ინფორმაციის წყაროები დაცულია კანონით. ანუ თუკი ინფორმაცია არ შეესაბამება რეალობას, მაგრამ ჟურნალისტს არ სურს წყაროს დასახელება, ის თავად აგებს პასუხს ამაზე. და თუკი ინფორმაცია სიმართლეა, მაშინ ამას უბრალოდ არ შეიძლება სამართლებრივი შედეგები მოჰყვეს“.

რამდენიმე თვის წინ, ჟურნალისტების სერიოზული შეშფოთება გამოიწვია იმ დროს პარლამენტის ვიცე-სპიკერის პოსტზე მყოფი ალენ სიმონიანის საკანონმდებლო ინიციატივამ შეურაცხყოფისა და ცილისწამებისათვის ფულადი ჯარიმის გასამმაგებასთან დაკავშირებით, რაც ამ თანხის გაზრდას ნიშნავდა, შესაბამისად, სამ და ექვს მილიონ დრამამდე (დაახლოებით, 6150 და 12 300 დოლარი).

ეს კანონპროექტი 2021 წლის 24 მარტს მიიღო პარლამენტმა. დასაბუთების სახით, სომხეთის ხელისუფლებამ რიგი ქვეყნების კანონები მოიყვანა მაგალითად:

„ბელგიაში, ნორვეგიასა და იტალიაში, შეურაცხყოფისა და ცილისწამებისათვის დაწესებულია ჯარიმები 2 ათას ევრომდე ოდენობით. დიდ ბრიტანეთში, არჩევნების დროს კანდიდატის ცილისწამებისათვის, თუკი ბრალი სასამართლოში არ მტკიცდება, შესაძლოა დაწესდეს ჯარიმა ხუთი ათას ფუნტ სტერლინგამდე.

საფრანგეთში, შეურაცხყოფა და ცილისწამება შესაძლოა დაექვემდებაროს როგორც ადმინისტრაციულ, ისე სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას. რასობრივი, რელიგიური, ეროვნული, სქესობრივი ან ნებისმიერი სხვა მიზეზით ადამიანის საჯაროდ შეურაცხყოფისათვის, შესაძლოა პირს დაეკისროს თავისუფლების აღკვეთა ექვსი თვიდან ერთ წლამდე ვადით ან ჯარიმა 22 500-დან 45 000 ევრომდე ოდენობით“.

სამართლიანობისთვის უნდა ითქვას – კანონის ავტორები არ მალავდნენ, რომ ამ ქვეყნებში აღნიშნული მოცულობის ჯარიმებს ფაქტობრივად არ იყენებდნენ და სასჯელს მხოლოდ სიმბოლური ხასიათი ჰქონდა – მაგალითად, ერთი ევრო.

ბოლო ინიციატივის ავტორი, რომელიც მიმართული იყო სიტყვის თავისუფლების შეზღუდვისკენ, ისევ ალენ სიმონიანი გახდა – ახლა უკვე პარლამენტის სპიკერის რანგში. მისი გადაწყვეტილებით შეიცვალა უსაფრთხოების წესები ეროვნული კრების შენობაში, რამაც, არსებითად, ჟურნალისტების გადაადგილება შეზღუდა.

ამიერიდან, პარლამენტში აკრედიტებულ ჟურნალისტებს მხოლოდ შენობაში სპეციალურად გამოყოფილ ადგილებში შეუძლიათ მუშაობა.

ჟურნალისტურმა ორგანიზაციებმა ისევ დაგმეს ეს გადაწყვეტილება ერთობლივი განცხადებით, რომელსაც ხელისუფლებამ წინა შემთხვევების მსგავსად, ყურადღება არ მიაქცია. პარლამენტში აკრედიტებულმა ჟურნალისტებმა საპროტესტო აქცია გამართეს, რათა პრემიერის ყურადღება მიექციათ. პარლამენტში მათთვის სამუშაოდ გამოყოფილ ლოჟაში, ჟურნალისტებს ხელში პლაკატები ეჭირათ, წარწერებით – „ნიკოლ ფაშინიანო, ჟურნალისტი აღარ ხარ“, „პრესა არასოდეს ყოფილა ისეთი არათავისუფალი, როგორც ნიკოლოს დროს“.

ბოლო წლების დინამიკა

სიტყვის თავისუფლების დაცვის კომიტეტის ანგარიშის თანახმად, სომხეთში სიტყვის თავისუფლების წინააღმდეგ შევიწროების ფაქტების რაოდენობამ 2020 წელს 177-ს მიაღწია, მაშინ როდესაც ერთი წლით ადრე, 134 მსგავსი შემთხვევა მოხდა. ასევე, დაფიქსირდა ჟურნალისტების წინააღმდეგ ფიზიკური ძალადობის ექვსი ფაქტი, რომლის დროსაც 11 პიროვნება დაშავდა. შენარჩუნდა მედიის წინააღმდეგ სასამართლო სარჩელების ინტენსიური ნაკადი, მათმა რაოდენობამ 72-ს მიაღწია. სხვათა შორის, 2019 წელს, მედიის წინააღმდეგ უფრო მეტი სასამართლო სარჩელი შევიდა, ვიდრე 2018 და 2017 წლებში ერთად აღებული.

Freedom House-ის ანგარიშში, „თავისუფლება ქსელში 2020“, სომხეთი „თავისუფალი“ ქვეყნების სიაში იყო, ანგარიშში „თავისუფლება მსოფლიოში 2021“ – უკვე „ნაწილობრივ თავისუფალში“. ანგარიშში „გარდამავალი პერიოდის ქვეყნები 2021“ – სომხეთი უკვე „ნახევრად ფორმირებული ავტორიტარული რეჟიმების“ სიაში აღმოჩნდა.