საავტორო უფლებები თუ უუფლებობა აზერბაიჯანში

როგორც მსოფლიოს ყველა ნორმალურ ქვეყანაში, აზერბაიჯანშიც, ინტელექტუალური საკუთრების მოპარვა დანაშაულად მიიჩნევა. ამას კანონი არეგულირებს. არსებობს სპეციალური სახელმწიფო უწყება, რომელიც ამ სფეროს აკონტროლებს. მაგრამ, რეალურად, ასეთი ქურდები თითქმის არასოდეს ისჯებიან და საავტორო უფლებები ძალიან სუსტადაა დაცული.

• „კოსპლეერები“ აზერბაიჯანში: ვინ არიან ისინი და რა სურთ?
•  როგორ ქმნიდნენ ზეადამიანს – ლეგენდები, რომლებიც აფხაზეთის მაიმუნების საშენს უკავშირდება

რა არის ქვეყანაში საავტორო უფლებების დაცვის სფეროში ასეთი ვითარების მიზეზი? JAMnews-ი ამის გარკვევას ექსპერტებთან ერთად შეეცადა.

დიდი შეუთანხმებლობა საავტორო უფლებების სფეროში

საგამომცემლო სახლის, „განუნის“ ხელმძღვანელის, შაჰბაზ ხუდუოღლუს აზრით, აზერბაიჯანში დიდი შეუთანხმებლობაა გამეფებული საავტორო უფლებების სფეროში.

„სინამდვილეში, არაფერი არ რეგულირდება. ქურდები საკმაოდ მშვიდად ბეჭდავენ ნებისმიერ წიგნს, ავრცელებენ მას სოციალურ ქსელებში. კანონმდებლობის თანახმად, ეს დანაშაულია. მაგრამ არასოდეს არ მიმდინარეობს სამართლებრივი დევნა. საავტორო უფლებების დარღვევას სერიოზულად არ აღიქვამენ. არაერთხელ მივმართე შესაბამის ინსტანციებს, ორგანოებს. უშედეგოდ“, – ამბობს გამომცემელი JAMnews-თან ინტერვიუში.

რას ამბობს კანონი?

აზერბაიჯანის რესპუბლიკის კანონმდებლობით, „საავტორო და მომიჯნავე უფლებების შესახებ კანონით“ რეგულირდება სამეცნიერო, მხატვრული და სახელოვნებო ნაწარმოებების შექმნასა და გამოყენებასთან დაკავშირებული საკითხები (საავტორო უფლებები), ასევე წარმოდგენები, ფონოგრამები, საკაბელო ტელევიზიებით გადაცემები (მომიჯნავე უფლებები).

კანონის 25-ე მუხლის თანახმად, საავტორო უფლებები მოქმედებს ნაწარმოების შექმნის მომენტში და ძალაში რჩევა ავტორის მთელი სიცოცხლისა და მისი გარდაცვალების შემდეგ, 70 წლის განმავლობაში.

კანონით გათვალისწინებულია სამოქალაქო, ადმინისტრაციული და სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა მითითებული საავტორო ან მომიჯნავე უფლებების დარღვევის შემთხვევაში.

სახელმწიფო ორგანო, რომელიც საავტორო უფლებების დაცვაზეა პასუხისმგებელი

დღეისათვის, სახელმწიფო ორგანო, რომელიც აზერბაიჯანში პასუხისმგებელია საავტორო უფლებების დაცვაზე, ინტელექტუალური საკუთრების სააგენტოა – ის 2018 წლის ივლისში, პრეზიდენტის განკარგულებით შეიქმნა. ამ დოკუმენტით ერთმანეთს შეუერთდა საავტორო უფლებების სააგენტო და საპატენტო და სავაჭრო ნიშნების ცენტრი.

რატომ არ არის აზერბაიჯანში წიგნები ონლაინ და რატომ არის ეს კარგი გამომცემლებისთვის

აზერბაიჯანულ ბაზარზე ფაქტობრივად არ არის ელექტრონული წიგნები

განცხადებაში, რომელიც სააგენტოს ოფიციალურ ვებგვერდზეა განთავსებული, ლაპარაკია იმაზე, რომ კონკურენტუნარიანობის გლობალური ინდექსის თაობაზე ანგარიშის თანახმად, რომელიც მსოფლიო ეკონომიკურმა ფორუმმა 2019 წელს გამოაქვეყნა, „ქონებრივი უფლებების დაცვის“ მიხედვით აზერბაიჯანი 37-ე ადგილზეა 141 ქვეყანას შორის, „ინტელექტუალური საკუთრების დაცვის“ მიხედვით კი – 30-ეზე.

აღნიშნულია, რომ „კონკურენტუნარიანობის გლობალურ ინდექსში“, „ინტელექტუალური საკუთრების დაცვის“ პუნქტში, აზერბაიჯანის პოზიცია მუდმივად მაღლდებოდა 2015-2019 წლებში.

სააგენტო ასევე ხაზს უსვამს, რომ აზერბაიჯანის რეიტინგი გაუმჯობესდა „პატენტების შესახებ გაკეთებული განცხადებების“ მიმართულებით – 2018 წლის „ინოვაციების“ ინდექსში, რომელიც დაკავშირებულია ინტელექტუალურ საკუთრებასთან – ქვეყნის მაჩვენებელი სამი პუნქტით ამაღლდა და ახლა მსოფლიოში 68-ე ადგილს იკავებს.

კანონის გამოყენების მექანიზმი არ არსებობს

გამომცემელ შაჰბაზ ხუდუოღლუს თქმით, რეალურად, ინტელექტუალური საკუთრების დაცვის უზრუნველყოფის კუთხით, ინტელექტუალური საკუთრების დაცვის სააგენტოს არანაირი მექანიზმი არ გააჩნია.

„დავუშვათ, რომელიმე გამომცემლობამ გადათარგმნა ან დაბეჭდა წიგნი, რომლის უფლებების მფლობელიც ჩვენ ვართ. ამ საკითხზე პირდაპირ გამომცემლობას მივმართავთ. როგორც წესი, ასეთ შემთხვევებში, ისინი ბოდიშს იხდიან, მაგრამ არ წყვეტენ ამის გამეორებას. სააგენტოს კი, გამომცემლობის დასასჯელად, რომელიც „მეკობრეობას“ ეწევა, არანაირი არც სურვილი აქვს და არც იურიდიული საშუალება. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ეს საკითხები ჩვენთან რეგულირდება პატიოსან სიტყვაზე“, – ამბობს ხუდუოღლუ.

ისინი, ვინც საკუთარ ნამუშევრებზე საავტორო უფლებები მიიღეს

მაგრამ არიან ისეთებიც, ვინც დადებითად აფასებს საავტორო უფლებების დაცვის თვალსაზრისით ინტელექტუალური საკუთრების სააგენტოს არსებობას. მაგალითად, ცნობილმა სამხედრო დიქტორმა, პატრიოტული სიმღერების ავტორმა და შემსრულებელმა შამისტან ალიზამანლიმ 2019 წელს სააგენტოს საკუთარი ნაწარმოებების დასარეგისტრირებლად მიმართა.

როგორც მან JAMnews-სთან ინტერვიუში განაცხადა, ამით სარგებელი ნახა.

„არც ისე დიდი ხნის წინ, ერთ-ერთმა შემსრულებელმა, რომლის სახელის დასახელებაც არ მსურს, ჩემი სიმღერა „თურან ელერი“ შეასრულა და ავტორად საკუთარი თავი მიუთითა. ჩვენ ამ პიროვნებას სარეგისტრაციო საბუთებით მივმართეთ და მან ბოდიში მოიხადა ისე, რომ განხილვაც არ დაუწყია. ძალიან მარტივად აღვიდგინე უფლება. რა თქმა უნდა, ასეთი რეგისტრაცია, რომელიც კანონით არის გათვალისწინებული, ამარტივებს საავტორო უფლებების დაცვას“, – მიაჩნია ალიზამანლის.

ერთი სიმღერის ნაკვალევზე

იმ ცნობილ პირებს შორის, ვინც 2019 წელს საკუთარი ნაწარმოების დარეგისტრირებისთვის ინტელექტუალური საკუთრების სააგენტოს მიმართა, არის ცნობილი კომპოზიტორი, ელდარ მანსუროვი. ეს ის ადამიანია, რომლის სახელიც ერთ-ერთი პირველი მოგდის თავში, როდესაც საუბარია აზერბაიჯანში საავტორო უფლებების დაცვაზე.

სიმღერა „ბაიათილარი“, რომელიც ელდარ მანსუროვმა 1988 წელს დაწერა ვაჰიდ აზიზის ტექსტზე, პირველად 1989 წელს ცნობილმა მომღერალმა, ბრილიანტ დადაშევმა შეასრულა და მას შემდეგ, მსოფლიოს თითქმის ყველა კონტინენტზე საავტორო უფლებების დარღვევით სრულდება.

ყველაფერი დაიწყო იმით, რომ 1990 წელს, ხმისჩამწერმა კომპანია „მელოდიამ“ გამოუშვა ამ სიმღერის ფირფიტა და ის მთელი საბჭოთა კავშირის ტერიტორიაზე გაავრცელა.

უკვე ერთი წლის შემდეგ, თურქმენულმა ჯგუფმა „აშხაბადმა“ ავტორის ნებართვით შეასრულა ეს სიმღერა, მაგრამ 1993 წელს, თავის ალბომში ავტორად მიუთითა ელდარ მანსუროვი, როგორც თურქმენი კომპოზიტორი.  ამის შემდეგ, ჯგუფმა „აშხაბადმა“ ალბომი გერმანიაში გამოუშვა და ისე, რომ ელდარ მანსუროვი საქმის კურსში არ ჩააყენა, ამ სიმღერაზე ნებართვა კომპანია Real World Records-ს მიჰყიდა, რომელსაც პიტერ გაბრიელი ხელმძღვანელობდა. 2002 წელს, ეს სიმღერა იმავე „აშხაბადის“ შესრულებით ფილმის Promises საუნდტრეკად იქცა, რომელიც პალესტინა-ისრაელის ომს მიეძღვნა. 

სხვადასხვა წლებში, სიმღერას ასრულებდნენ სხვადასხვა შემსრულებლები განსხვავებული სახელწოდებებით: რუსმა მომღერალმა Reno-მ ის შეასრულა სახელწოდებით „Здравствуй“, თურქმა მომღერალმა სეზან აქსუმ – Zalim-ის სახელწოდებით, ბერძენმა მუსიკოსმა კეტი გარბიმ სახელწოდებით – Esena mono. და არც ერთ მათგანს არ მიუთითებია სიმღერის ავტორი. ბრაზილიურმა ჯაზორკესტრმა Camara-მ ეს ნაწარმოები ორიგინალური სახელწოდებით „ბაიათილარი“ შეასრულა და ავტორად ელდარ მანსუროვი მიუთითა, მაგრამ ისევ, როგორც თურქი კომპოზიტორი.

2006 წელს, აზერბაიჯანული ესტრადის ვარსკვლავმა აიგუნ კაზიმოვამ შეასრულა ეს სიმღერა და თავის საზღვარგარეთულ ტურნეშიც ეწეოდა აგიტაციას, როგორც აზერბაიჯანელი კომპოზიტორის, ელდარ მანსუროვის ნაწარმოების.

2009 წელს, რუმინელმა მომღერალმა ედვარდ მაიამ სიმღერა „ბაიათილარი“ შეასრულა, როგორც სიმღერა Stereo Love და 10 წლის შემდეგ, აზერბაიჯანში ვიზიტისას, ხელი მოაწერა ელდარ მანსუროვთან შეთანხმებას ამ ნაწარმოებზე საავტორო უფლებების დაცვის შესახებ.

თავის სხვა კომპოზიციებთან ერთად, ელდარ მანსუროვმა „ბაიათილარი“ ინტელექტუალური საკუთრების სააგენტოში დაარეგისტრირა.

მთავარი პრობლემა – არაინფორმირებულობა

შაჰბაზ ხუდუოღლუს მიაჩნია, რომ ქვეყანაში სააგენტოს და საავტორო უფლებების დაცვის კანონმდებლობის არსებობა – თავისთავად დადებითი ფაქტორია, მაგრამ ეს არ არის პრობლემის ყოველმხრივი გადაწყვეტა. მისი აზრით, ამ სფეროში მთავარ პრობლემად არაინფორმირებულობა რჩება.

„ადამიანები ჯერ კიდევ საბჭოთა სიზმრებში არიან. თუკი ეს წიგნია, მისი მოპარვა შეიძლება. ეს ქურდობად არ მიიჩნევა. ეს არასწორი წარმოდგენაა და ძირფესვიანად უნდა შეიცვალოს. და ამისათვის ერთადერთ გზად, საჯარო განხილვა მიმაჩნია. უმრავლეს შემთხვევებში, კანონი მუშაობს, არის კომიტეტიც, რომელიც ამას აკონტროლებს, მაგრამ ადამიანები უარს არ ამბობენ თავიანთ ძველ ჩვევებზე. და მათ ეს ყველაფერი გასაგები ფორმით უნდა ავუხსნათ. ჩვენთან იპარავენ არა მხოლოდ ფიზიკურ წიგნებს, არამედ ელექტრონულსაც. ავრცელებენ მსხვილ სოციალურ ქსელებში. ზოგჯერ ასეთი ინფორმაციის გამავრცელებლები მიიჩნევენ, რომ ეს საგანმანათლებლო საქმიანობაა. მაგრამ მათ რომ უმცირესი წარმოდგენა მაინც ჰქონოდათ საავტორო უფლებების შესახებ, ინტელექტუალური საკუთრების შესახებ, დარწმუნებული ვარ, მაშინ ასეთ რამეს არ დაუშვებდნენ“.

აზერბაიჯანელი მწერლის აზერბაიჯანული და ნორვეგიული გამოცდილება

ცნობილ აზერბაიჯანელ მწერალს, გიუნელ მოვლუდს, რომელიც ახლა ნორვეგიაში ცხოვრობს, თავის დროზე, თავისი რომანის, „ბანაკის“ „მეკობრული“ ვერსიების გავრცელების პრობლემა ჰქონდა აზერბაიჯანში. მისი თქმით, ზოგიერთი ეგზემპლარის დიზაინი ორიგინალისგან განსხვავდებოდა.

„გარდა ამისა, ადამიანი, რომელიც წიგნებს ინტერნეტის საშუალებით ავრცელებდა, რაღაცნაირად ყიდდა რომან „ბანაკს“, მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენ მისთვის წიგნი გასაყიდად არ მიგვიცია. როდესაც ამის შესახებ დავწერე, მიპასუხა, რომ წიგნს მაღაზიებში ყიდულობს და ისე ყიდის მათ. სასამართლოს არ მივმართე, რადგან არანაირი საწინააღმდეგო მტკიცებულება არ გამაჩნდა“, – აღნიშნა გიუნელ მოვლუდმა JAMnews-თან ინტერვიუში.

რომან „ბანაკის“ ბეჭდური ვერსიის შემდეგ, მწერალმა ინფორმაცია მიიღო სოციალურ ქსელებში, ზოგიერთ წიგნის ჯგუფში, თავისი ნაწარმოების PDF ვერსიის გავრცელების შესახებ. მაგრამ მას შემდეგ, რაც გაიგეს, რომ ამით კანონს არღვევდნენ, ჯგუფის ადმინისტრატორებმა ის წაშალეს. ამის მიუხედავად, გიუნელ მოვლუდი აღნიშნავს, რომ თუკი კვლავ შეიტყობს მისი წიგნის ასე ელექტრონული ფორმით, საავტორო უფლებების დარღვევით გავრცელების შესახებ, არ აპირებს იბრძოლოს ასეთ მოვლენასთან.

„წიგნის ელექტრონულ ფორმატში განთავსების ზოგიერთი პლატფორმა ვნახე და ვცადე, იქ ჩემი ნამუშევრის PDF ვერსია განმეთავსებინა. მაგრამ მათ მიერ წიგნის გაყიდვიდან მოთხოვნილი პროცენტი იმდენად მაღალი იყო, რომ ვიფიქრე, დაე, ადამიანებმა პირდაპირ მომმართონ და ჩემგან იყიდონ, თუკი ეს ორივე მხარისთვის მომგებიანი იქნება. რა თქმა უნდა, ასეთ შემთხვევაში, იზრდება წიგნის ელექტრონული ფორმატის გავრცელების ალბათობა, მაგრამ ვფიქრობ, რომ დაე, ჩემმა თანამემამულეებმა წაიკითხონ წიგნი უფასოდ, ვიდრე მილიონერ კომპანიებს ვუხადო ფული მისი გაყიდვისთვის“, – ამბობს მწერალი.

მან ლიტერატურული ნაწარმოებების გავრცელების ნორვეგიული გამოცდილებაც გაგვიზიარა. ამრიგად, ამ ქვეყანაში, წიგნის დაბეჭდვის შემდეგ, მწერალი იღებს მისი თითოეული გაყიდული ეგზემპლარიდან შემოსული თანხის 15%-ს, რეკლამისთვის კი ავტორს გადაეცემა წიგნის 25 ეგზემპლარი და თუკი წიგნი სხვა ენაზე გადაითარგმნება, გამომცემლობა ავტორს მისი გაყიდვიდან მიღებული თანხის 5%-ს აძლევს.

„ნორვეგიაში საავტორო უფლებები წინა პლანზე დგას, ლექსი ან ნებისმიერი სხვა ნაწარმოები, ყოველთვის თავად ავტორს რჩება. დავუშვათ, გამომცემლობამ თქვენი ლექსი რაიმე ანთოლოგიაში ჩართო და ამისთვის ჰონორარი გადაგიხადათ, მას არ შეუძლია, ეს ლექსი სხვა პლატფორმებზე გამოიყენოს. თუკი თქვენი ლექსი ბროშურაში მოხვდა, რომელიც ანთოლოგიის რეკლამას ემსახურება, ავტორს დამატებით ჰონორარს უხდიან“. 

რაც შეეხება ჰონორარის მინიმალურ თანხას, რომელსაც ავტორს უხდიან, ეს დამოკიდებულია ისეთ ფაქტორებზე, როგორებიცაა თავად ავტორის პოპულარობა, წიგნის წარმატება, გამომცემლობის ფინანსური შესაძლებლობა.

გიუნელ მოვლუდის თქმით, ნორვეგიაში მთავარია, რომ მწერალმა არ ინერვიულოს საავტორო უფლებების დაცვაზე, მთელ ამ სამუშაოს ასრულებენ ქვეყნის მწერალთა კავშირის ადვოკატები:

„და აქ საქმე მხოლოდ საავტორო უფლებების დარღვევას არ ეხება. მწერლის ნებისმიერი უფლების დარღვევაზე, მათ შორის, სექსუალურ ძალადობაზე, ზოგადად ძალადობაზე – მთელ ამ საკითხებზე მწერალთა კავშირის ადვოკატები მუშაობენ“.