რუსული ენა სამუდამოდ კარგავს პირველობას

რუსული ენის გამოყენების სივრცე საქართველოში, 20 წელია, სულ უფრო ვიწროვდება. დღეს რუსული ენის ცოდნა არ არის აუცილებელი წინაპირობა კარიერული წინსვლისთვის, ამას დაემატა ორ ქვეყანას შორის არსებული დაძაბული პოლიტიკური ურთიერთობები და ეკონომიკური, კულტურული და საგანმანათლებლო კავშირების მოშლა.

შესაძლოა, ბოლო რამდენიმე წელიწადში რუსეთიდან გაზრდილმა ტურისტულმა ნაკადმა ხელი შეუწყოს რუსული ენის მიმართ ინტერესის დაბრუნებას, თუმცა საქართველოში პირველი უცხო ენის სტატუსს, ეს ენა, სავარაუდოდ, ვეღარ დაიბრუნებს.

***

კინოთეატრ ამირანში ჯოან როულინგის სცენარით გადაღებული ფილმი “ჯადოსნური ცხოველები. სად ვიპოვოთ ისინი” გადის.

13 წლის ანა და მისი თანაკლასელი მარიამი უზარმაზარი პოპკორნებითა და კოკა-კოლით აღჭურვილნი დარბაზში საუკეთესო ადგილს იკავებენ. ჯოან როულინგისა და ჰარი პოტერის ფანები ამ ფილმის ეკრანებზე გამოსვლას, დიდი ხანია, ელოდნენ.

ფილმი იწყება. ზუსტად ათ წუთში გოგონები დგებიან, სიბნელეში ფრთხილად მიიკვლევენ გზას და დარბაზს ტოვებენ:

“ფილმი რუსულად იყო. თითქმის არაფერი არ მესმოდა”, – ამბობს ანა. ისეთი სახე აქვს, ცოტაც და იტირებს.

ანა თბილისის ერთ-ერთ საჯარო სკოლაში მერვე  კლასში სწავლობს. მისი საყვარელი წიგნია “ჰარი პოტერი”, რომლის ყველა ტომი ინგლისურად აქვს წაკითხული. ინგლისურს პირველი კლასიდან სწავლობს. სკოლაში უცხო ენის გაკვეთილი ყოველ დღე აქვს, გარდა ამისა, კერძო მასწავლებელთანაც დადის. ფილმებს და მულტფილმებს ანა ინგლისურად უყურებს და წელს ინგლისური ენის ოლიმპიადებზეც აპირებს გასვლას.

 “გინდა, სასაცილო ამბავი მოგიყვეთ, – მეუბნება ანა, – როცა დედას და ბებოს არ უნდათ, რომ რაღაც გავიგო, ერთმანეთს რუსულად ელაპარაკებიან. ხოლო, როცა მე და დედა ვუმალავთ რამეს ბებოს, ერთმანეთს ინგლისურად ველაპარაკებით”, – ჰყვება სიცილით.

ანამ ჯერ არ იცის, საბოლოოდ რა პროფესიას აირჩევს, თუმცა უკვე აქვს ოცნება – ოქსფორდის უნივერსიტეტში სწავლა.

რუსულის გაკვეთილები ანას და მარიამს კვირაში ორჯერ აქვთ.

“რუსულსაც ვსწავლობ, მაგრამ არც ისე კარგად, – მეუბნება მარიამი, – რუსული მხოლოდ სკოლისთვის გვჭირდება, ინგლისურად კი ფილმებს ვუყურებთ და  წიგნებს ვკითხულობთ. ინტერნეტშიც ყველაფერი ინგლისურადაა”.

“ქიმიის გაკვეთილისთვის ცდებს  ვეძებთ ხოლმე იუთუბზე, ესეც ინგლისურადაა. რუსულის სწავლას მშობლები გვაძალებენ და ცოტას მაინც ვსწავლობთ”, – ამბობს ანა.

ანა და მარიამი 2003 წელს დაიბადნენ. ეს ის წელია, როდესაც საქართველოში მნიშვნელოვანი ცვლილებების ხანა დადგა. “ვარდების რევოლუციის” შედეგად მოსულმა ხელისუფლებამ მკვეთრად პროდასავლური კურსი გამოაცხადა, რუსეთთან პოლიტიკური და ეკონომიკური ურთიერთობები კიდევ უფრო გაფუჭდა, შეწყდა ორ ქვეყანას შორის მიმოსვლა.

მაშინდელი პრეზიდენტი მიხეილ სააკაშვილი აცხადებდა, რომ პატარა ქვეყანას, რომელიც საბჭოთა წარსულთან დამშვიდობებას და ევროპასთან ინტეგრაციას გეგმავს, გლობალურ გამოწვევებთან გასამკლავებლად აუცილებლად სჭირდებოდა საერთაშორისო ენის ცოდნა, რომ მსოფლიოსთვის საკუთარი თავი გაეცნო.

2011 წლიდან საქართველოს საჯარო სკოლებში ინგლისური ენა სავალდებულო საგანი გახდა, რომელსაც მოსწავლეები დღეს პირველივე კლასიდან სწავლობენ; სამთავრობო პროგრამით საქართველოში რამდენიმე ათასი ინგლისურენოვანი მოხალისე მასწავლებელი ჩამოვიდა, რომლებიც საჯარო სკოლებში ბავშვებს ინგლისურს ასწავლიდნენ.

გეგმები უფრო გრანდიოზული აღმოჩნდა, ვიდრე შედეგი. ინგლისურის სწავლების ხარისხი სკოლებში არც ისე მაღალია, თუმცა ტენდენცია მაინც შეიცვალა: დღეს თამამად შეიძლება ითქვას, რომ ინგლისურმა ენამ სკოლებში რუსული ენის ადგილი დაიკავა და პირველ უცხო ენად იქცა.

საბჭოთა საქართველოში  რუსული ენა ქართულის კონკურენტი იყო. მართალია, საქართველოში მას საყოფაცხოვრებო დონეზე არც ისე აქტიურად იყენებდნენ, როგორც სხვა საკავშირო რესპუბლიკებში, თუმცა ის ხშირად დომინირებდა სახელმწიფო უწყებებში, სამეცნიერო დაწესებულებებში, ამ ენაზე საკუთარი აზრის გამოთქმა უყვარდა ქართულ ინტელიგენციას. რუსული ენის ცოდნა აუცილებელი იყო კარიერული წინსვლისთვის.

დღეს რუსულმა ეს ფუნქცია დაკარგა და ამას ორი რამ განსაზღვრავს – ერთი მხრივ, პოლიტიკური ფაქტორი და მეორე და ყველაზე მთავარი – პრაგმატული მოსაზრებები.

ვიდეო : ნათია ამირანაშვილი

ვის და რაში სჭირდება დღეს რუსული საქართველოში?

ნელი კიკვაძე რუსულის მასწავლებელია 40-წლიანი სტაჟით. ახლა ის პენსიაზეა, სახლში ზის და მოსწავლეებს კერძოდ ამეცადინებს.

“მოსწავლეების ნაკლებობას არ ვუჩივი. ჩემთან ძირითადად შეძლებული ოჯახების ბავშვები დადიან, რომლებიც რუსულს, როგორც მეორე უცხო ენას, ისე სწავლობენ. თითქმის ყველა ჩემი მოსწავლე რუსულთან ერთად ინგლისურსაც სწავლობს… არც ერთი მათგანი რუსეთში სწავლის გაგრძელებას არ აპირებს, ყველას ევროპისკენ და ამერიკისკენ უჭირავს თვალი”, – ამბობს ქალბატონი ნელი. 

მისი აზრით, დღეს რუსულის ენის მთავარი პრობლემა სწორედ ის არის, რომ ის აღარ აღიქმება მომავლის და კარიერული წინსვლის ენად, ქართველი ახალგაზრდები კი არ ისწრაფვიან ჩააბარონ რუსეთის უმაღლეს სასწავლებლებში:

“მთავრობაში ახალ მინისტრს რომ ნიშნავენ, პირველ რიგში იმას უსვამენ ხაზს, რომ ევროპაში ან ამერიკაში სწავლობდა. ეს მიიჩნევა დღეს მთავარ ღირსებად. ცხადია, ამას ხედავს ახალგაზრდა თაობა, ხედავენ მშობლებიც და კანში ძვრებიან, რომ მათმა შვილებმა ინგლისური ისწავლონ და საზღვარგარეთ მიიღონ განათლება, რომ რამეს მიაღწიონ”. 

მარკეტინგული კომპანია ACT-ს მიერ 2012 წელს ჩატარებული კვლევის მიხედვით, გამოკითხულ თბილისელთა მხოლოდ 36–მა პროცენტმა განაცხადა, რომ რუსულ ენას სრულყოფილად ფლობს, რაც იმას ნიშნავს, რომ დარჩენილი 64 % რუსულ ენასთან თავს კომფორტულად არ გრძნობს. კიდევ უფრო ნაკლებმა იცის რუსული რეგიონებში.

ეთნიკურად ქართველები ყოველდღიურ კომუნიკაციაში რუსულს, იშვიათი გამონაკლისების გარდა, არ იყენებენ.  

საქართველოში ნაციონალურ ტელევიზიებში რუსულ ენაზე გახმოვანებული ფილმები, ფაქტობრივად, აღარ გადაიცემა. რუსულ სატელევიზიო არხებთან წვდომა მოსახლობის მხოლოდ იმ მცირე ნაწილს აქვს, რომელიც საკაბელო კომპანიის მომსახურებით სარგებლობს.

ის, რომ საქართველოს კინოთეატრებში ფილმების უმრავლესობა დღემდე რუსულ ენაზეა დუბლირებული ეს მხოლოდ და მხოლოდ ამ ინდუსტრიის ფინანსური პრობლემების მანიშნებელია და არა რუსულ ენაზე ფილმების საჭიროების.

მართალია, რესტორნებსა და სამარშრუტო ტაქსებში დღეს ხშირად გაიგონებთ რუსულ ესტრადას და შანსონებს, ხოლო საკაბელო კომპანიების მენიუში, რუსული არხები ჭარბობს, მაგრამ ამ პროდუქტის მომხმარებელი ძირითადად, უფროსი თაობაა, რომელსაც საბჭოთა კავშირი ახსოვს. ახალი თაობა ამ კულტურას დაშორებულია და მას თითქმის არ იცნობს.

რუსეთი დღეს არც ტურისტური თვალსაზრისითაა მომხიბლველი ქართველი ახალგაზრდებისთვის. მათ მხოლოდ მშობლებისა და ბებია-ბაბუისგან სმენიათ მითები 37-მანეთიან მოსკოვის ბილეთზე და იქ გატარებულ დაუვიწყარ  დროზე. საქართველოს მოქალაქეებისთვის, რომლებიც დღე-დღეზე ელოდებიან ევროპასთან უვიზო მიმოსვლის უფლებას, რუსეთის ვიზის აღება ბევრად უფრო რთულია, ვიდრე რომელიმე ევროპული ქვეყნის. შესაბამისად, რუსეთში ძირითადად ისინი მოგზაურობენ, ვისაც ამ ქვეყანაში ნათესავები ჰყავს. არც ერთი პოპულარული ქართული ტურ-ოპერატორი, რომლებსაც ჩვენ ვესაუბრეთ, რუსეთში ტურებს საკუთარ მომხმარებლებს არ სთავაზობს.

“ჯერ ერთი, ვიზებია დიდი პრობლემა. მეორეც, პოლიტიკაც თავისას შვრება. ქართველ ახალგაზრდებს ჰგონიათ, რომ რუსეთში თავს კომფორტულად არ იგრძნობენ, რადგან იქ ქართველები არ უყვართ”, – ამბობს ნათია ლაბარტყავა ერთ-ერთი ტურ-ოპერატორის წარმომადგენელი.

რას დავკარგავთ და რას მოვიგებთ, თუ რუსული წავა?

პოლიტოლოგი გიორგი ცხადაია ფიქრობს, რომ რუსულის პოპულარობის შემცირება ერთი მხრივ მისაღებია, რადგან “ამგვარად ყოფილი სსრკ რესპუბლიკები, რომლებიც წლების განმავლობაში რუსული კულტურული სივრცის ნაწილს წარმოადგენდნენ, თანდათანობით თვითმყოფადობას იბრუნებენ”.

“ეს არის მნიშვნელოვანი პროცესი, რომელიც ჩვენი რეგიონის ქვეყნებს საშუალებას აძლევს, თავი წარმოაჩინონ როგორც დამოუკიდებელმა და თვითმყოფადმა კულტურებმა, და არა – როგორც რუსეთის და რუსული კულტურის დანამატებმა”, – მიიჩნევს ცხადაია.

რუსული ენის დომინანტური ორბიტიდან გასვლას საქართველოში პოლიტიკური თვალსაზრისითაც მომგებიანად მიიჩნევენ. ტოტალურად რუსულ ენაზე მოსაუბრე ქვეყანა კარგი სამიზნე იქნება რუსული “რბილი ძალისთვის” და რუსული საინფორმაციო პროპაგანდისთვის, – ფიქრობენ თბილისში.  მაშინ როცა ინგლისური ენა ქვეყანას მეტ გახსნილობას და ინფორმაციას მოუტანს, მეტ კონტაქტს ევროპასთან და ევროპულ ღირებულებებთან, რაც პოსტსაბჭოთა ქვეყანას მენტალობის შეცვლაშიც დაეხმარება”.

თუმცა, ამ საკითხს სხვა პერსპექტივაც აქვს.

საქართველოს მოსახლეობის 13 პროცენტზე მეტი ეროვნული უმცირესობები არიან. მათი დიდი ნაწილი ქვემო ქართლსა და სამცხე-ჯავახეთში კომპაქტურადაა დასახლებული. საქართველოს ამ რეგიონებში მცხოვრები ეთნიკურად აზერბაიჯანელი და სომეხი მოსახლეობის 90 პროცენტი სახელმწიფო ენას ქართულს არ ფლობს და მათთან ერთადერთი საკომუნიკაციო ენა როგორც რიგითი ქართველებისთვის ისე, სახელმწიფოსთვისაც რუსულია. რუსული ენაა ერთადერთი საკომუნიკაციო საშუალება აფხაზებთან და ოსებთანაც – საქართველოს მოქალაქეებთანაც.

რუსული ენა დღემდე რჩება ასევე კავკასიის რეგიონის ერთგვარ lingua franca-ად. ქართველები რეგიონის მეზობლებს – სომხებს,  აზერბაიჯანელებს, უკრაინელებს, ყაზახებს სწორედ ამ ენაზე ესაუბრებიან. ამდენად, რუსულის დავიწყებამ, შესაძლოა, რეგიონში კომუნიკაცია გაართულოს და ქართველებმა ვეღარ შეძლონ საკუთარ მეზობლებთან საუბარი.

მნიშვნელოვანი პრობლემაა ისიც, რომ რუსული ენა თანდათან კი გადის ქვეყნის ცხოვრებიდან, თუმცა მის ადგილს ჯეროვნად ვერ იკავებს ინგლისური. შედეგად, არიან თაობები, რომლებმაც მხოლოდ ერთი ენა იციან სრულყოფილად. ეს პრობლემა განსაკუთრებით დრამატულად იჩენს თავს უმაღლეს სასწავლებლებში. დამხმარე სახელმძღვანელოების დიდი ნაწილი ქართულად თარგმნილი არ არის, ამდენად სტუდენტი, რომელმაც, ქართულის გარდა, არც ერთი სხვა ენა არ იცის, მნიშვნელოვან ინფორმაციას ვერ იღებს.  

აქვს თუ არა რუსულ ენას შანსი საქართველოში?

მიუხედავად იმ ცვლილებისა, რომლებიც ინგლისური ენის სასარგებლოდ მიმდინარეობს, შეუიარაღებელი თვალითაც კარგად ჩანს, რომ ჯერჯერობით საქართველოში უფრო მეტმა ადამიანმა იცის რუსული, ვიდრე ინგლისური. ეს გარკვეულწილად ტრადიციისა და ინერციის დამსახურებაა.

მართალია, რუსულს საქართველოში დღეს აღარ აქვს პრივილეგირებული პირობები, თუმცა ის აკრძალული და დევნილი არ არის. ის სხვა უცხო ენებთან  თანაბარი კონკურენციის პირობებშია და ადამიანები ინდივიდუალურად წყვეტენ, რომელი ენის სწავლაა მათთვის უფრო პრაგმატული.

“პატარა ერებს არა აქვთ სხვა არჩევანი გარდა იმისა, რომ იცოდნენ ბევრი უცხო ენა. ერთი აშკარად არ არის საკმარისი. ამიტომ, რუსულ აქვს სერიოზული შანსი იქცეს მეორე უცხო ენად. ამ ადგილს მას ჯერჯერობით ვერც ერთი სხვა ენა ვერ უწევს კონკურენციას, რადგან რუსული დღესაც არის და მომავალშიც კიდევ დიდხანს დარჩება უმნიშვნელოვანეს რეგიონულ საკომუნიკაციო ენად,” – მიიჩნევს პოლიტოლოგი გია ნოდია.

ყველაზე მნიშვნელოვანი და პრაგმატული ფაქტორი, რის გამოც, საქართველოში რუსული ენას არ დაივიწყებენ, ეს არის ტურიზმი.

საქართველოს აქვს ამბიცია, მნიშვნელოვან ტურისტულ ცენტრად იქცეს. მიმდინარე და გასული წლების სტატისტიკას რომ გადავხედოთ, საქართველოში ყველაზე მეტი ტურისტი სწორედ რუსულენოვანი ქვეყნებიდან, ყოფილი პოსტსაბჭოთა ქვეყნებიდან ჩამოდის.

ამ მიმართულებით, რუსულს ძალიან პრაქტიკული გამოყენება აქვს. ტურისტულ ბიზნესში სამსახურის მაძიებლებისთვის რუსული ენა დღეს საქართველოში აუცილებელი მოთხოვნაა.