როგორ ისწავლება ისტორია ევროპის ქვეყნებში - საერთოევროპულ კვლევაში საქართველო და სომხეთიც მონაწილეობდნენ. შედეგები და შეფასებები
როგორ ისწავლება ისტორია ევროპაში
როგორ ისწავლება ისტორია ევროპაში, რა საერთო აქვთ და რით განსხვავდებიან ქვეყნები ამ მიმართულებით, რა პრობლემები და ტენდენციები გამოიკვეთა, – ევროპის საბჭოსთან არსებულმა „ევროპაში ისტორიის სწავლების ობსერვატორიამ“ (Observatory on History Teaching in Europe, OHTE) თავისი პირველი საყოველთაო ანგარიში გამოაქვეყნა, რომელიც სწორედ ამ კითხვებს სცემს პასუხს.
ექსპერტებმა შეისწავლეს ობსერვატორიაში შემავალ 16 წევრ ქვეყანაში ისტორიის სწავლების თავისებურებები, მათ შორის, საქართველოსა და სომხეთში.
ობსერვატორიის კვლევის პრეზენტაცია სტრასბურგში, ევროპის საბჭოს მთავარ შენობაში გაიმართა. ორდღიანი ღონისძიების ფარგლებში პრეზენტაციაზე მიწვეულები იყვნენ ჟურნალისტები, ექსპერტები, ისტორიკოსები, მასწავლებლები და პოლიტიკოსები ევროპის სხვადასხვა ქვეყნიდან – საქართველოდან კი ევროპის საბჭოს მოწვევით ღონისძიებას JAMnews ესწრებოდა.
მოკლედ მოგიყვებნით, რა იყო მთავარი კვლევაში:
საერთო ტენდენციები
უფრო ზუსტად ობსერვატორიის წევრი და შესაბამისად კვლევაში მონაწილე ქვეყნებია: ალბანეთი, ანდორა, სომხეთი, კვიპროსი, საფრანგეთი, საქართველო, საბერძნეთი, ირლანდია, ლუქსემბურგი, მალტა, პორტუგალია, ჩრდილოეთ მაკედონია, სერბეთი, სლოვენია, ესპანეთი და თურქეთი. ასევე, დამკვირვებელი ქვეყნების სტატუსით – უკრაინა. ანუ, ეს ის ქვეყნებია, რომლებსაც ევროპის მასშტაბით შედარებით სუსტი განათლების სისტემა აქვთ.
კვლევის ძირითადი მიმართულება სასკოლო კურიკულუმები, ისტორიის ადგილი საგანმანათლებლო სისტემაში, ისტორიის სახელმძღვანელოები და ის სირთულეები იყო, რომელთაც ევროპის კონტინენტის სხვადასხვა ქვეყანაში ისტორიის მასწავლებლები და მოსწავლეები ეჩეხებიან.
ანგარიშის მიხედვით, სხვადასხვა ქვეყანაში ისტორიის სწავლებისადმი მიდგომა განსხვავებულია, თუმცა საერთო ტენდენციებიც არსებობს.
მაგალითად, ყველა ქვეყანაში ისტორიის სწავლების პროცესში მასწავლებლები სულ უფრო ხშირად იყენებენ ციფრულ ინსტრუმენტსა და ტექნოლოგიებს. ციფრული ტექნოლოგიების ზრდასთან ერთად მასწავლებლებს სულ უფრო მეტ საგანმანათლებლო რესურსზე მიუწვდებათ ხელი, თუმცა, მიუხედავად ამისა, მასწავლებლების ზოგად კვალიფიკაციას მეტწილად არ შეცვლილა.
▇ მასწავლებლების თქმით, ისტორიის სწავლებისას ყველაზე აქცენტირებული ეროვნული ისტორიაა, რომელსაც შემდეგ ევროპის ისტორია და მსოფლიოს ისტორია მოჰყვება.
საერთო ტენდენციაა ისიც, რომ 17 ქვეყნიდან 14 ქვეყნის ისტორიის კურიკულუმში მეტი ადგილი დაეთმო ეროვნულ უმცირესობებს – ისინი სხვადასხვა დოზით არიან შეტანილნი სხვადასხვა ქვეყნის სახელმძღვანელოში. თუმცა, კვლავ პრობლემაა მომთაბარე ერებზე საუბარი (მაგალითად, ბოშები, რომა ჯგუფი) ევროპულ ისტორიის წიგნებში ნაკლებად არის ასახული.
მიუხედავად ამისა, სახელმძღვანელოებთან დაკავშირებით, მასწავლებლების ერთ-ერთი მთავარი წუხილია, ის, რომ ქვეყნის შიგნით სხვადასხვა სოციალური ჯგუფებსა და უმცირესობებს სახელმძღვანელოები მაინც არასაკმარისად ფარავს.
კვლევა ასევე აჩვენებს, რომ მიგრაციის ისტორიას, გარემოს (ბუნების) ისტორიას და გენდერის ისტორიას ევროპის მასშტაბით ნაკლები ყურადღება ექცევა.
თითქმის ყველა ქვეყანაში მასწავლებლები ისტორიის კურიკულუმებს მეტწილად მოქნილად და მართვადად ახასიათებენ, მათი მთავარი წუხილი მასალის ზედმეტად დატვირთულობაა, რაც მოსწავლეებს მძიმე წნეხად აწვება.
კვლევა ასევე აჩვენებს, რომ სწავლების ძირითად რესურსად კვლავ სახელმძღვანელოები რჩება. მათ მოყვება მასწავლებლების ჩანაწერები და სხვადასხვა ვებსაიტები. მასწავლებლების თქმით, ისტორიის სწავლებისას ყველაზე აქცენტირებული ეროვნული ისტორიაა, რომელსაც შემდეგ ევროპის ისტორია და მსოფლიოს ისტორია მოჰყვება.
ეპოქის თვალსაზრისით, ყველაზე მეტი დრო შუასაუკუნეებისა და ახალი დროის სწავლებას ეთმობა. თემატურად კი, ყველაზე დიდი დატვირთვა პოლიტიკურ-სამხედრო და სოციალურ-ეკონომიკურ ისტორიაზე მოდის, რაც, მათ მართებულ მიდგომად მიაჩნიათ.
თითქმის ყველა ქვეყანაში მასწავლებლებს პრობლემატურად მიაჩნიათ გამოცდები, როგორც შეფასების ნაწილი. კვლევის თანახმად, როგორც გადატვირთული კურიკულუმი, ასევე სტრესული გამოცდები, მოსწავლეებისთვისაც და მასწავლებლებისთვისაც სასწავლო პროცესში დამატებით დიდ წნეხს ქმნის.
სწავლების ყველაზე გავრცელებულ ფორმად მასწავლებლები დიდაქტიკურ მეთოდს ასახელებენ. სწავლების უფრო აქტიურს მეთოდებს ნაკლებად იყენებენ.
ზოგადი სამწუხარო ტენდენციაა საკვლევი ქვეყნების უმეტესობაში ისტორიის საათების შემცირება, რასაც თან ერთვის უნივერსიტეტებში ისტორიის დეპარტამენტების დაფინანსების შემცირება.
OHTE-ს წევრი ქვეყნების უმეტესობაში სწორედ უნივერსიტეტებში ამზადებენ ისტორიის მასწავლებლებს, ეს ტენდენციები კი ისტორიის სწავლებისა და მასწავლებლების პროფესიონალური მომზადების ხარისხზე უარყოფითად აისახება, აღნიშნულია კვლევაში.
რა ხდება კავკასიაში?
სომხეთი და საქართველო ორივე იმ საგანმანათლებლო სისტემას წარმოადგენენ, სადაც კერძო და საჯარო სკოლები ერთი და იგივე კურიკულუმებს მისდევენ. ისეთი სპეციალური სკოლები, როგორებიცაა, მაგალითად რელიგიური თუ ეთნიკური უმცირესობების სკოლები, სომხეთშიც და საქართველოშიც საჯარო სკოლების კურიკულუმებს მიყვებიან,
როგორც სომხეთში, ისე საქართველოში, ისტორია სკოლაში სავალდებულო საგანია და იგი ყველა მოსწავლემ აუცილებლად უნდა ისწავლოს.
საკვლევ ქვეყნებს შორის სომხეთი ერთადერთი ქვეყანაა, სადაც დაწყებით კლასებში ისტორია არ ისწავლება და მხოლოდ შემდეგ ეტაპზე შემოდის მულტიდისციპლინარული საგნის „ჩვენი სამშობლოს და კულტურის“ სახელით.
სომხეთი, ანდორასთან ერთად, ასევე იმ გამონაკლისს წარმოადგენს, სადაც ისტორიის კურიკულუმში სოციალური მრავალფეროვნების კომპონენტი, როგორიცაა, მაგალითად ეროვნული, რელიგიური, ეთნიკური თუ გენდერული უმცირესობები, საერთოდ არ ფიგურირებს.
სომხეთი და საქართველო ასევე იმ ქვეყნების სიაშია, სადაც ისტორიის კურიკულუმზე პასუხისმგებლობა თავიდან ბოლომდე განათლების სამინისტროს ეკისრება. სხვა სახელმწიფო ინსტიტუტიციები, ასევე რეგიონალური თუ ადგილობრივი მუნიციპალიტეტების ადმინისტრაციული ორგანოები ამ პროცესში არ მონაწილეობენ არანაირი ფორმით არ არიან.
▇ სომხეთში უფრო სომხურ „ეროვნულ სიამაყეზე“ აქცენტია, მაშინ როდესაც საქართველოში შიდა ეროვნულ ფაქტორს ევროპული იდენტობაც ერწყმის.
ორივე ქვეყანაში განათლების სამინისტრო იწვევს სხვადასხვა წარმომადგენელს დამოუკიდებელი საგანმანათლებლო ორგანიზაციიდან, სამოქალაქო საზოგადოებიდან თუ საექსპერტო წრიდან კონსულტაციებისთვის, თუმცა, საბოლოოდ, სახელმძღვანელოს თავად ადგენს.
აქ სომხეთსა და საქართველოს შორის მთავარი განსხვავება ისაა, რომ ისტორიის კურიკულუმის შედგენაში საქართველოში უმცირესობების წარმომადგენლებიც არიან ჩართული, სომხეთში კი – არა.
საერთო ევროპული ტენდენციისგან განსხვავებით, კვლევამ აჩვენა, რომ საქართველოში ისტორიისთვის დათმობილი სასწავლო საათები ბოლო წლებში გაიზარდა.
კვლევამ გამოკვეთა, რომ ქართველი მასწავლებლები სახელმძღვანელოებით კმაყოფილი მასწავლებლების სამეულში შედიან: გამოკითხულ ქართველ მასწავლებელთა 51 პროცენტი მიიჩნევს, რომ ისტორიის სახელმძღვანელოები მოქნილია. სახელმძღვანელოებს მოქნილად მიიჩნევს ასევე ალბანელი მასწავლებლებს უმრავლესობა (58 პროცენტი) და სომეხი მასწავლებლების 49 პროცენტი.
ისტორიის ქართულ კურიკულუმებში ყველა მეზობელი ქვეყნის ისტორიაა სხვადასხვა დოზით ჩართული. სომხეთის ისტორიის წიგნებში მეზობელ ქვეყნებზე ინფორმაცია ძირითადად პოლიტიკურ და სამხედრო მიმართულებაზე ფოკუსირდება.
ისტორიის შესწავლის სხვადასხვა რესურსიდან (მაგ. ოფიციალური სახელმძღვანელო, კინემატოგრაფია, ციფრული აპლიკაციები, ლიტერატურა, ონლაინ საძიებო სისტემები, ვიდეოთამაშები და ა.შ.) სომხეთში უკლებლივ ყველა ოფიციალურად წახალისებულია შესაბამისი სახელმწიფო ორგანოს მიერ. საქართველოში მათი ნაწილი წახალისებულია, ნაწილზე არანაირი პოლიტიკა არ ვრცელდება, მოთხოვნილი კი მხოლოდ ოფიციალური სახელმძღვანელოა.
▇ ხშირად ისტორიის სწავლების მთავარი ფოკუსია ქვეყნის დიდებული წარსული, ომები და გამარჯვებები. ამ მხრივ, გამონაკლისი არც საქართველო და სომხეთია.
განსხვავებული მიდგომაა სომხეთსა და საქართველოში ისტორიის სახელმძღვანელოს შესყიდვასთან დაკავშირებით. სომხეთში ამას საკუთარ თავზე მთლიანად სახელმწიფო იღებს, საქართველოში კი ის განაწილებულია სახელმწიფოსა და მოსწავლის ოჯახს შორის.
საქართველომ და სომხეთმა ერთ-ერთი ყველაზე დიდი განსხვავება ისტორიის გაკვეთილების ფარგლებში სხვადასხვა მიმართულებისთვის დათმობილ დროში აჩვენეს. სომეხი მასწავლებლების 89 პროცენტი ამბობს, რომ ყველაზე დიდ დროს პოლიტიკური და სამხედრო ისტორიის სწავლებას უთმობენ, რითაც სომხეთი სერბეთის (92 პროცენტი) შემდეგ მეორე ადგილს იკავებს. საქართველო, ამ მხრივ, 57 პროცენტით ბოლოსწინა ადგილზეა და მასზე დაბალი მაჩვენებელი მხოლოდ ალბანეთს (30 პროცენტი) აქვს.
ქართველი და სომეხი მასწავლებლების უმრავლესობა თვლის, რომ მათი სწავლების მთავარ მიზნებს შორისაა მოსწავლეებში ისტორიული აზროვნების ჩამოყალიბება (92 პროცენტი ორივეგან), მრავალფეროვან დემოკრატიულ სოციუმში ერთად ცხოვრების ფასეულობის შთაგონება (88 და 83 პროცენტი, შესაბამისად) და იდენტობის ჩამოყალიბება (85 და 72 პროცენტი, შესაბამისად).
განსხვავებაა საქართველოს და სომხეთს შორის ეროვნული იდენტობის სწავლების თვალსაზრისითაც: სომხეთში უფრო სომხურ „ეროვნულ სიამაყეზე“ აქცენტია, მაშინ როდესაც საქართველოში შიდა ეროვნულ ფაქტორს ევროპული იდენტობაც ერწყმის.
კვლევის თანახმად, ძალიან ხშირად, პოლიტიკური და სამხედრო ისტორია უკავშირდება ეროვნულ სახელმწიფო დისკურსს ქვეყნის დიდებული წარსულის, ომებისა და გამარჯვებების შესახებ. ამ მხრივ, გამონაკლისი არც საქართველო და სომხეთია.
ბოლო ათ წელიწადში, 2012 წლის შემდეგ გატარებული რეფორმების თვალსაზრისით, საქართველოს ოფიციალურმა უწყებებმა რეფორმების ჩატარება კვლევის მიერ გამოყოფილ ათივე მიმართულებით დააფიქსირეს (მაგ., სტუდენტების შეფასება, სწავლების შედეგები, სწავლების მეთოდოლოგია, ისტორიული მასალა, საგანმანათლებლო რესურსები და სხვა). სომხეთს რეფორმა მხოლოდ მოსწავლეების საბოლოო გამოცდების მიმართულებით არ ჩაუტარებია.
მეცნიერებისა და ექსპერტების შეფასებები
სტრასბურგში, კვლევის პრეზენტაციის შემდეგ გამართულ დისკუსიაზე, რომელშიც ევროპელი ჟურნალისტები, ექსპერტები, ისტორიკოსები, მასწავლებლები და პოლიტიკოსები მონაწილეობდნენ, სხვადასხვა მნიშვნელოვანი საკითხი წამოიჭრა, თუმცა ღონისძიების მთავარი კითხვა ასე ჟღერდა: „შესაძლებელია თუ არა ისტორიის სწავლება მშვიდობის სწავლება იყოს?“
გამომსვლელების უმრავლესობამ აღინიშნა, რომ ისტორია, სამწუხაროდ, უფრო მეტად ნაციონალისტური და მანიპულაციური მიზნებით გამოიყენება, ვიდრე დემოკრატიული ფასეულობებისა და მშვიდობის გასავრცელებლად.
თუმცა, ისტორიკოსები და ისტორიის სწავლების ექსპერტები შეთანხმდნენ, რომ არსებობს ხერხები, ისტორია ისწავლებოდეს ისე, რომ მან როგორც ქვეყნებს შორის, ისე ქვეყნებს შიგნით მშვიდობის დასადგურებას შეუწყოს ხელი.
ისტორიის წიგნები უფრო მეტად უნდა კონცეტრირდეს საზოგადოებებს შორის საერთო ფასეულობებსა და თანაცხოვრებაზე, დაუსრულებელ ომებზე აქცენტი კი ამის საპირისპიროდ მუშაობს.
გამომსვლელები ასევე მეტწილად შეთანხმდნენ, რომ ისტორიის სწავლების ხარისხის გაზრდა პირდაპირ ნიშნავს ისეთ თაობას, რომელიც ნაკლებად იქნება მოწყვლადი ისტორიის გამოყენებით პოლიტიკური მანიპულაციებისგან. ეს კი შეუწყობს ხელს იმას, რომ ისტორიის დამახინჯებითა და მანიპულაციური ინტერპრეტირებით დაინტერესებულმა ძალებმა საზოგადოება მარტივად ვერ მოატყუონ და აგრესიულ რიტორიკასა თუ ომებში ვერ ჩაითრიოს.
▇ ისტორიის წიგნების მთავარი ფოკუსი უნდა იყოს საზოგადოებებს შორის საერთო ფასეულობები და თანაცხოვრება და არა დაუსრულებელ ომები
მომხსენებლების აზრით, ისტორიის მანიპულაციურად გამოყენების პრობლემა განსაკუთრებით კარგად უკრაინის წინააღმდეგ რუსეთის სამხედრო აგრესიის პირობებში გამოჩნდა. მათი თქმით, რუსეთი ამტკიცებს, რომ უკრაინა ისტორიულად საერთოდ არ არსებობდა, ისტორიის გაყალბებისა და მისი პოლიტიკური გამოყენების გზით კი ომის გამართლებას ცდილობს.
ექსპერტები მიიჩნევენ, რომ ისტორია შეიძლება გახდეს არა ომის, არამედ მშვიდობის ინსტრუმენტი. თუმცა, თავად კვლევაც აჩვენებს, რომ ამ გზაზე ევროპის ქვეყნებს ძალიან დიდი სამუშაო აქვთ წინ. ისტორიის კურიკულუმებისა და სახელმძღვანელოები დღესდღეობით ამის საშუალებას არ იძლევიან, რადგანაც ისინი ხშირად იმეორებენ ან ხელს უწყობენ არაინკლუზიურ ნაციონალურ ნარატივებს.
გამომსვლელთა შეფასებით, ისტორიას თავისი პირადი მიზნებისთვის იყენებენ პოლიტიკოსებიც, რომლებიც ისტორიის დახმარებით საკუთარი ძალაუფლების ლეგიტიმაციას ცდილობენ. ხშირად სწორედ ამ ძალაუფლებისთვის ბრძოლას მივყავართ ომებამდე, ისტორია კი მათ ხელში საზოგადოებაზე გავლენის ინსტრუმენტია. გამომსვლელების აზრით, ისტორიის სწორად სწავლების შემთხვევაში, მსგავსი რისკების მინიმუმამდე დაყვანა შეიძლება.
ღონისძიებაზე ისტორიკოსებმა ასევე ისაუბრეს იმ პრობლემებზე, რომლებსაც ისინი ევროპის მასშტაბით აწყდებიან რათა მათი ისტორიული ნაშრომები სიმართლესთან უფრო ახლოს იყოს.
მათი თქმით, რიგ ქვეყნებში პრობლემატურია არქივებთან წვდომა, რაც მათ საქმეს უფრო მეტად ართულებს. ისტორიკოსებმა ასევე აღნიშნეს, რომ ამ მიმართულებით აკადემიური თავისუფლება არ არის საკმარისად მაღალი, რადგანაც ისტორია ბევრ საზოგადოებაში მგრძნობიარე თემაა, რომლის გარშემოც ეროვნული და პოლიტიკური ნარატივებია აგებული.
▇ ისტორიას პირადი მიზნებისთვის იყენებენ პოლიტიკოსები, რომლებიც ისტორიის დახმარებით საკუთარი ძალაუფლების ლეგიტიმაციას ცდილობენ. ამის მაგალითია რუსეთის ომი უკრაინაში.
მომხსენებელთა აზრით, ევროპის მასშტაბით სხვადასხვა ქვეყანაში ისტორია, როგორც მეცნიერება, ფინანსური მხარდაჭერის ნაკლებობასაც განიცდის. ეს შემდეგ სწავლების ხარისხზე აისახება, როგორც სასკოლო, ისე საუნივერსიტეტო დონეზე.
ტექნოლოგიების განვითარებასთან ერთად, ისტორიის სწავლება გადააწყდა ახალ პრობლემას, ე.წ. ყალბ ინფორმაციას (fake news), რომლის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მიზანი ისტორიული ფაქტების მიზანმიმართული დამახინჯებაა.
ექსპერტების აზრით, ისტორიის სწავლების თანამედროვე მეთოდოლოგიები უნდა მოიცავდეს სკოლის მოსწავლეებსა და სტუდენტებში იმ უნარების გამომუშავებასაც, რომელიც მათ ზღვა ინფორმაციაში ყალბი და სანდო ცნობების გარჩევას ასწავლის.
როგორც ერთ-ერთმა გამომსვლელმა განაცხადა, თუ ისტორიკოსები და ისტორიის მასწავლებლები ვერ გაუმკლავდებიან თავიანთ საქმეს ისტორიის ამას მათ ნაცვლად სოციალური ქსელები და მასმედია გააკეთებს. ამ თვალსაზრისით, მოსწავლეებში კრიტიკული აზროვნების განვითარება ისტორიის სწავლების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მიმართულება უნდა იყოს.
▇ ბოლო წლებში ისტორიის სწავლება გადააწყდა ახალ დიდი გამოწვევას – ე.წ. ყალბ ინფორმაციას (fake news)
ტექნოლოგიებთან დაკავშირებით ისტორიკოსებმა ასევე აღნიშნეს, რომ ისტორიის სწავლება ისე, როგორც ისინი სწავლობდნენ ათწლეულების წინ, უკვე შეუძლებელია. ისტორიამ ფეხი უნდა აუწყოს ტექნოლოგიების განვითარებას და სწავლების ინსტრუმენტებში თანამედროვე ციფრული საშუალებებიც უფრო აქტიურად უნდა ინტეგრირდეს.
გამომსვლელებმა ასევე ისაუბრეს ისტორიაზე მიმდინარე პოლიტიკური მოვლენების ჭრილში.
ცნობილმა ისტორიკოსმა ტიმოთი გარტონ ეშმა თავის სიტყვაში აღნიშნა, რომ ჩვენ არასოდეს გვიცხოვრია უკეთეს ევროპაში, მაგრამ ახლა ეს ევროპა იმპერიული და არადემოკრატიული ძალების მიერ შეტევას განიცდის. ისტორიკოსმა აღნიშნა, რომ უკრაინაში მიმდინარე მოვლენების ფონზე, ევროპის ხანგრძლივი მშვიდობა საფრთხის ქვეშ დგება.
▇ ტიმოთი გარტონ ეში: ევროპის თანამედროვე ისტორიაში გარდამტეხი იყო 2008 წელი, რომელმაც მსოფლიო ფინანსური კრიზისი და რუსეთის მიერ საქართველოს წინააღმდეგ აგრესია მოიტანა.
ეშმა ასევე აღნიშნა, რომ 11 სექტემბრის ტრაგედია გარდამტეხი ისტორიული მოვლენა გახდა აშშ-სთვის, მაგრამ არა ევროპისთვის.
მისი აზრით, ევროპის თანამედროვე ისტორიაში გარდამტეხი მომენტი 2008 წელი იყო, რომელმაც მსოფლიო ფინანსური კრიზისი და რუსეთის მიერ საქართველოს წინააღმდეგ განხორციელებული აგრესია მოიტანა.
ისტორიკოსის თქმით, სწორედ რუსეთის მიერ საქართველოს ტერიტორიების წაღებამ და დასავლეთის მიერ არასათანადო რეაგირებამ გახსნა ის „პანდორას ყუთი“, რომელსაც შემდეგ ყირიმის ანექსია, დონბასის ომი და ახლა უკვე რუსეთის მიერ უკრაინაში სრულმასშტაბიანი შეჭრა მოჰყვა. ეშის დასკვნით, მიმდინარე მოვლენები ახლა ევროპაში მშვიდობის ყველაზე დიდი გამოწვევაა, რასაც საზოგადოების ყველა შრემ, მათ შორის აკადემიურმა წრეებმაც თავის დონეზე უნდა უპასუხოს.
ჯორჯ ორუელის სიტყვებით, “ვინც წარსულს აკონტროლებს, ის აკონტროლებს მომავალს. ვინც აკონტროლებს აწმყოს, აკონტროლებს წარსულსაც”. ღონისძიებამ აჩვენა, რომ ისტორიაზე კონტროლის აღება ხელში ისტორიკოსებს შეუძლიათ, რათა სწორი სწავლებითა და მართებული მიდგომებით, ისტორია იყოს არა მანიპულაციებისა და ომების, არამედ ჯანსაღი აკადემიური დისკუსიისა და მშვიდობის იარაღი.
