როგორ გაიარა ომის შემდეგ ერთმა წელმა სომხეთში: ანალიზი და დასკვნები

ერთი წელი გავიდა ყარაბაღში ზავის დადებიდან – 2020 წლის 9 ნოემბრის ღამეს, სომხეთის, აზერბაიჯანისა და რუსეთის ლიდერებმა ხელი მოაწერეს შეთანხმებას საბრძოლო მოქმედებების შეწყვეტის შესახებ. ამ დროის განმავლობაში სომხეთი აგრძელებდა დაძაბულობაში ცხოვრებას, გამოიარა განსაცდელი და შოკი შიდაპოლიტიკური კრიზისიდან, რიგგარეშე არჩევნებიდან დაწყებული, აზერბაიჯანის საზღვართან შეტაკებებით დასრულებული.

რა შეიცვალა სომხეთში ამ ერთი წლის განმავლობაში, რა დასკვნები გაკეთდა და გაკეთდა თუ არა საერთოდ, რასთან მივიდა ქვეყანა და რა მიმართულებით მოძრაობს. ორი განსხვავებული მოსაზრება სომეხი პოლიტოლოგებისაგან, გარიკ კერიანისა და ანდრიას გუკასიანისგან.

„აზერბაიჯანმა ცუდსა და უარესს შორის გააკეთა არჩევანი“ – ექსპერტები სამმხრივი შეთანხმების შესახებ

აზერბაიჯანელი ექსპერტები განიხილავენ შეთანხმების პლუსებსა და მინუსებს

გარიკ კერიანი, პოლიტოლოგი

გადაუჭრელი საკითხები უფრო მეტია, ვიდრე გადაჭრილი

„9 ნოემბრის შეთანხმება ყარაბაღის კონფლიქტის გარკვეული ეტაპის დასრულებას ნიშნავს. კონფლიქტის ისტორია სამ ეტაპად შეიძლება გაიყოს. პირველი ეტაპი დასრულდა 1994 წელს ზავზე ხელმოწერით. მეორე ეტაპი – მოლაპარაკებების, რომელიც 26 წელი გრძელდებოდა. მესამე ეტაპი – აზერბაიჯანის სამხედრო აგრესია გარკვეულ გეოპოლიტიკურ სიტუაციაში, რომელმაც საბოლოოდ არასტანდარტული ვითარება გამოიწვია.

2020 წლის ნოემბრის განცხადება ფორმალურად ხურავს მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტის მესამე ეტაპს, მაგრამ სინამდვილეში, აქ გადაუჭრელი საკითხები უფრო მეტია, ვიდრე გადაჭრილი.

აზერბაიჯანმა თავისთვის მხოლოდ პრობლემების ნაწილი გადაჭრა – სამხედრო გზით მან კონტროლი დაამყარა მთიანი ყარაბაღის ირგვლივ არსებულ შვიდ რაიონზე (ყარაბაღის პირველი ომის შედეგად ისინი სომხური მხარის კონტროლქვეშ აღმოჩნდა – JAMnews).

მაგრამ ეს არ შეიძლება ბაქოსთვის დიდ მიღწევად ჩაითვალოს, რადგან კონფლიქტის ყველა პერიოდში სომხური მხარე კულისებს მიღმა მოქმედებდა, როგორც აზერბაიჯანში, ასევე, ეუთოს მინსკის ჯგუფის თანათავმჯდომარე ქვეყნებში (რუსეთი, აშშ და საფრანგეთი – 2020 წელს ყარაბაღის მეორე ომის დაწყებამდე ყარაბაღის საკითხზე სამშვიდობო მოლაპარაკებების შუამავლები) და ისედაც დებდა ამ შვიდი რაიონის დაბრუნების პირობას ყარაბაღის სტატუსის აღიარების შემდეგ.

მაგრამ აზერბაიჯანმა არჩია გაჰყოლოდა მრავალათასიანი ადამიანური მსხვერპლის გზას, მათ შორის, თავისი მოქალაქეების.

ამასთან, მეორე ომის შემდეგაც, მთიანი ყარაბაღის სტატუსის საკითხი გადაუწყვეტელი დარჩა, თანათავმჯდომარე ქვეყნები მის გადაწყვეტას მოითხოვენ. ანუ ის საკითხი, რომელიც ალიევს აწუხებს, დღის წესრიგში რჩება, თუმცა, ის აცხადებს, რომ კონფლიქტი მოგვარებულია.

მაგრამ მოლაპარაკებები ჯერ კიდევ არ განახლებულა. აზერბაიჯანი, რომელიც ანკარისგან იღებს საგარეო პოლიტიკის წარმართვის რეცეპტებს, მოლაპარაკებების მაგიდასთან არ ჯდება“.

ხელისუფლება ვალდებულია, დასკვნები გამოიტანოს

„სომხეთმა ბოლო ერთი წლის განმავლობაში სერიოზული პოლიტიკური არეულობები გამოიარა. ოპოზიციის ბრძოლა მოქმედი ხელისუფლების შესაცვლელად 2020 წლის ნოემბერში დაიწყო და 2021 წლის გაზაფხულამდე გაგრძელდა.

რიგგარეშე საპარლამენტო არჩევნები (მიმდინარე წლის ივნისში ჩატარდა ამ კრიზისის მოსაგვარებლად) რიგით მესამე იყო უკანასკნელი ხუთი წლის განმავლობაში. გეგმის მიხედვით ჩატარდა 2017 წელს, შემდეგ იყო ვადამდელები – 2018-ში და 2021-ში. ამ ვითარებას შევაფასებდი, როგორც არასახარბიელო პროცესს ქვეყნისთვის სტაბილურობისა და რესურსების ხარჯვის კუთხით.

მიუხედავად ამისა, არჩევნების შემდეგ სიტუაცია დასტაბილურდა, მმართველმა გუნდმა საკუთარი პოზიციები განიმტკიცა, ოპოზიციამ კი ხელისუფლების დამხობის იმედი დაკარგა. 

ხელისუფლებას ამ ერთი წლის განმავლობაში თავისთვის გარკვეული დასკვნები უნდა გამოეტანა და საგარეო პოლიტიკის სტრატეგია მიეღო. ისინი უნდა მიმხვდარიყვნენ, როგორ ააგონ სტრატეგიული ურთიერთობები რუსეთთან, როგორ შეაკავონ აზერბაიჯანის აგრესიული ქმედებები საზღვარზე, როგორ გადაჭრან საზღვრის დელიმიტაციისა და დემარკაციის საკითხი, ანკლავების საკითხი, როგორ გადაწყდეს კომუნიკაციების განბლოკვის საკითხი ჩვენი უსაფრთხოებისთვის ზარალის მიუყენებლად და ა.შ.

დასკვნების დროც არ გვაქვს, ხელისუფლების წინაშე ძალიან რთული საკითხები დგას, რომელთა გადაწყვეტაზეც არის დამოკიდებული ჩვენი სახელმწიფოებრიობის მომავალი.

და ამისათვის ხელისუფლებამ სწორი საკადრო პოლიტიკა უნდა გაატაროს, გზა დაუთმოს მცოდნე ადამიანებს, რომლებსაც ახალი ხედვები, სტრატეგიული აზროვნება აქვთ, რაც არ შეიმჩნევა ჩვენს დიპლომატიაში უკანასკნელი 30 წელია. და ასეთი ადამიანები ჩვენ გვყავს. მაგრამ დღეს წინ გამოდიან ადამიანები, რომლებსაც უმცირესი წარმოდგენაც კი არ აქვთ დიპლომატიაზე – მხოლოდ პოლიტიკური კუთვნილების პრინციპით“.

რუსეთთან დაპირისპირება უფსკრულში აღმოჩენას ნიშნავს

„ჩვენი ორიენტაცია მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისში ჩამოყალიბდა, როდესაც სომხეთი რუსეთის შემადგენლობაში შევიდა. ყოველთვის, როდესაც ვცდილობთ ორიენტაციის შეცვლას, უფსკრულში ვვარდებით. ასე იყო 1920 წელს, როდესაც ჩვენმა პოლიტიკოსებმა დაუჯერეს არა ბოლშევიკებს, არამედ არჩიეს სევრის ხელშეკრულება დიდი სომხური ტერიტორიებით, საბოლოოდ კი მიიღეს დღევანდელი მიზერული ტერიტორია.

სევრის ხელშეკრულებას ხელი მოეწერა 1920 წლის აგვისტოში. ის ფაქტობრივად არ შესულა ძალაში, მაგრამ დე იურედ არ შეუწყვეტია მუშაობა. მისი მიხედვით, თურქეთი აღიარებდა სომხეთს, როგორც „თავისუფალ და დამოუკიდებელ სახელმწიფოს“. თურქეთს წყდებოდა და სომხეთის რესპუბლიკას უერთდებოდა (აღმოსავლეთ სომხეთის ტერიტორიას) დასავლეთ სომხეთის რაიონი 95 ათასი კვადრატული კილომეტრის ფართობით.

ასე მოხდა ამჯერადაც. რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრი სერგეი ლავროვი 2016 წელს დაჟინებით მოითხოვდა ხელმოწერას მის გეგმაზე „5+2“ (მთიანი ყარაბაღის ირგვლივ არსებული რაიონების რიცხვის მიხედვით, რომელიც პირველი ომის შედეგად სომხური მხარის კონტროლქვეშ აღმოჩნდა – საუბარი იყო თავდაპირველად ხუთი რაიონის დაბრუნებაზე, შემდეგ კიდევ ორის). 2020 წლის ივლისში, თავუშის მოვლენების შემდეგ (სამხედრო ესკალაცია სომხეთისა და აზერბაიჯანის საზღვარზე) გაგვაფრთხილეს, რომ ხელის არმოწერის შემთხვევაში, ომი დაიწყებოდა.

როდესაც რუსეთს ეკითხებიან, იყო თუ არა ომის თავიდან აცილების ვარიანტი, რუსები ამბობენ: „რა თქმა უნდა, ჩვენ მათ „5+2“-ს ვთავაზობდით, მაგრამ ისინი არ დაგვთანხმდნენ“.

როდესაც ვეწინააღმდეგებით რუსეთს, ჩვენ აღმოვჩნდებით ხოლმე უფსკრულის პირას, ზოგჯერ კი უფსკრულშიც.

რუსეთი ერთადერთი ქვეყანაა, რომელსაც ჩვენი არსებობის უზრუნველყოფა შეუძლია. ამასთან, გვესმის, რომ რუსეთი ყოველთვის იმას არ გვთავაზობს, რაც ჩვენს ინტერესებშია. მას თავისი ინტერესები აქვს. ჩვენ კი ბალანსი უნდა მოვძებნოთ რუსულ და ჩვენს ეროვნულ ინტერესებს შორის“.

ანდრიას გუკასიანი, პოლიტოლოგი

მივიღოთ გაეროს მანდატი კოსოვოს პრეცედენტზე

„ყარაბაღის კონფლიქტის მოგვარებასთან დაკავშირებული ყველაზე მნიშვნელოვანი საკითხები გადაუჭრელი რჩება. არ არსებობს ბუფერული ზონა, რომელიც სომხების უსაფრთხოების გარანტიას იძლევა, არ არის ამ ზონაში კონტროლის უზრუნველყოფის მანდატი, ყარაბაღის სტატუსის საკითხშიც არაფერია გარკვეული.

ომის შედეგად სიტუაცია შეიცვალა. თუკი ომამდე ვარაუდობდნენ, რომ არცახის საბოლოო სტატუსი ხალხს რეფერენდუმზე უნდა გადაეწყვიტა, მანამდე კი მისი ხელისუფლების უფლებამოსილების კანონიერება უნდა ყოფილიყო აღიარებული, ახლა ნათელია, რომ ყარაბაღში საერთაშორისო მმართველობა უნდა დაწესდეს. ანუ გაეროს მანდატი სპეციალური ადმინისტრაციისთვის, რომელიც საკუთარ თავზე აიღებს მართვის საკითხებს რეფერენდუმის ჩატარებამდე კოსოვოს პრეცედენტის მიხედვით.

ეს საკითხი ახლა მოლაპარაკებების მაგიდაზე დევს, რომელიც დახურულ რეჟიმში მიმდინარეობს. ახლანდელი ვითარების ლოგიკა ასეთ გადაწყვეტას გვკარნახობს.

რუსეთი, საფრანგეთი და აშშ გაეროს უშიშროების საბჭოს პროექტის საკითხზე კონსენსუსამდე უნდა მივიდნენ, რომლის ფარგლებშიც ეს საკითხები გადაწყდება.

თავდაპირველად მათ შორის აზრთა სხვადასხვაობა იყო. რუსეთი მოითხოვდა, რომ ეუთოს მინსკის ჯგუფს თავისი საქმიანობის საგანი შეეცვალა და დაკავებულიყო ჰუმანიტარული პროგრამების კოორდინაციით და სამმხრივი ფორმატისთვის (რუსეთი-სომხეთი-აზერბაიჯანი) დაეტოვებინა სტატუსის, ზავის რეჟიმის დაცვისა და სხვა მსგავს თემებთან დაკავშირებული საკითხები. 

საფრანგეთი და აშშ ამის წინააღმდეგ გამოდიოდნენ. ომის შემდეგ ისინი არცახის რესპუბლიკის აღიარებით დაიმუქრნენ, აშშ-მა კი პირობები წაუყენა რუსეთის ფედერაციას: თუკი რუსეთის ჯარებს არცახში არ ჩაანაცვლებენ საერთაშორისო კოალიციური ძალები, კერძოდ, შვედური და ფინური, ამერიკა თავის სამხედრო ბაზას განათავსებს საქართველოში.

ამ ვითარებაში, რუსეთმა უნდა გააკეთოს არჩევანი, რომელიც მას მნიშვნელოვან საფრთხეს შეუქმნის“.

რუსეთის ინტერესების მომსახურების პოლიტიკა

„სომხეთის ხელისუფლება მთელი ამ დროის განმავლობაში რუსეთის ინტერესების მომსახურების პოლიტიკას ატარებდა, რის შესახებაც ღიად არაერთხელ განაცხადეს, რომ მხარეს უჭერენ ყარაბაღის საკითხზე 2020 წლის 9 ნოემბრის სამმხრივ განცხადებას. სომხეთის ხელისუფლების პოლიტიკა სამმხრივი ფორმატის შენარჩუნება იყო (რუსეთი-სომხეთი-აზერბაიჯანი).

სომხეთის ხელისუფლება – როგორც ომის დროს, ისე ზავის დადების შემდეგ – საერთაშორისო თანამეგობრობას უპირისპირდება.

ომის დროს ეს იმაში გამოიხატებოდა, რომ ნიკოლ ფაშინიანმა უარი თქვა საერთაშორისო ჯარების შემოყვანაზე, ომის შემდგომ კი პრიორიტეტი მიენიჭა სამმხრივ ფორმატს“.

დასავლეთისგან დისტანცირება სომხეთის განვითარების ტორპედირებას ახდენს

„სომხეთი ერთგულია რუსეთის მიმართ თავისი სამოკავშირეო პოლიტიკის, ის ისე პოზიციონირებს, როგორც ტრადიციულად პოზიციონირებდა: დისტანცირებას ახდენს დასავლეთისგან, ინარჩუნებს სამოკავშირეო ურთიერთობებს რუსეთთან და მზაობას გამოთქვამს გააგრძელოს ეს ხაზი, სერიოზული დათმობების ფასადაც კი.

შედეგად, სომხეთში განვითარება არ ხდება. მცირე პროგრესია ევროკავშირსა და სომხეთს შორის ღრმა და ყოვლისმომცველი პარტნიორობის შესახებ შეთანხმების მიმართულებით. ევროკავშირმა გადაწყვიტა, ფინანსური დახმარება მოახდინოს ამ ხელშეკრულების ხელშეწყობისთვის. მაგრამ იმის გამო, რომ სომხური მხარის ქმედებები დიდად ჩამორჩება გრაფიკს, ეს დაფინანსება 2.6 მილიარდი ევროს მოცულობით ხელმისაწვდომი სწრაფად არ გახდება.

ომის შემდეგ ერთი წლის განმავლობაში, სომხეთში არანაირი რეფორმა არ განხორციელებულა. განსაკუთრებულ შეშფოთებას იწვევს ის, რომ აუცილებელი გარდაქმნები არ მომხდარა სწორედ სამხედრო სფეროში.

რეფორმებზე მხოლოდ ლაპარაკობენ, მაგრამ პრაქტიკაში არაფერი არ კეთდება“.