ყარაბაღის დაუმთავრებელი ომი: ფსიქოლოგიური პრობლემების ეტაპი
ყარაბაღის მეორე ომი ამ დროისთვის შეჩერებულია, 10 ნოემბრიდან მოქმედებს ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ შეთანხმება, რომელსაც ხელი სომხეთის, რუსეთისა და აზერბაიჯანის ლიდერებმა მოაწერეს. თუმცა, ომმა, რომელიც 27 სექტემბერს დაიწყო, ასევე მოვლენებმა, რომელიც სამმხრივი განცხადების ხელმოწერას მოჰყვა, სერიოზული ფსიქოლოგიური პრობლემები შეუქმნა ბევრ ადამიანს.
რა მოხდა, ვინ და როგორ ცდილობს, ადამიანებს ომის ფსიქოლოგიური შედეგების გადალახვაში დაეხმაროს.
- სომხები ტოვებენ ტერიტორიებს, რომელიც აზერბაიჯანს გადაეცემა. ვიდეო
- „სისხლი, ოფლი და ცრემლები“ – სომხეთის კრიზისიდან გამოსვლის ფორმულა პოლიტოლოგისგან
- სომხეთი და აზერბაიჯანი: „ახალი-ძველი საზღვარი“
ომიდან ორი კვირის შემდეგ
32 წლის არტურმა (სახელი შეცვლილია) ყარაბაღის გზები საკუთარი ხუთი თითივით იცის – მისი ცოლი იქიდანაა. ის სასწრაფო დახმარების ავტომობილის მძღოლია და მისმა პროფესიონალიზმმა მშობლიურ ქალაქ გორისში ათობით პაციენტის სიცოცხლე იხსნა. ომის დღეებში, ყარაბაღში გაგზავნეს ახლოს მდებარე სომხური დასახლებებიდან თითქმის ყველა „სასწრაფოს მანქანა“.
„გორისიც საზღვრისპირა ქალაქია, აქ ბოლომდე მორჩენილი არ იყო პირველი ომის იარები. მართალია, იმ ომის დროს ბავშვი ვიყავი, მაგრამ მის შესახებ ბევრი ისტორია მესმოდა. როდესაც შემატყობინეს, რომ არცახში მგზავნიდნენ დაჭრილების გამოსაყვანად, გასაგები იყო, რომ რთული იქნებოდა, მაგრამ ვერც კი წარმოვიდგენდი, რომ ნამდვილ ჯოჯოხეთში მივდიოდი.
ჩემი უფროსი კოლეგები, რომლებიც წინა ომების დროს მუშაობდნენ, მიყვებოდნენ დაჭრილებისა და ტრავმების შესახებ, მაგრამ მათ მონაყოლს არაფერი ჰქონდა საერთო იმასთან, რისი ნახვაც მომიწია“, – იხსენებს არტური.
ომის პირველი თვის განმავლობაში, მან საკუთარი მანქანით 143 დაჭრილი ჯარისკაცის გამოყვანა მოასწრო. ზოგიერთმა მათგანმა საავადმყოფომდე გზის გადატანა ვერ შეძლო, ბევრი მათგანის სახე არტურს მეხსიერებაში ჩაებეჭდა:
„ამ ომის ტრავმები ძალიან განსხვავებული იყო – იარაღი სხვანაირი იყო. ვფიქრობ, ამ დღეებში, არ მინახავს არცერთი ცეცხლსასროლი იარაღიდან მიყენებული ჭრილობა.
კიდურების ბევრი ტრავმა იყო, მეომრებმა დაკარგეს ხელები და ფეხები, იყო ნამსხვრევებისგან მიყენებული ტრავმები. გვაფრთხილებდნენ, რომ თუკი 80 კმ/ს სიჩქარით ვივლიდით, ჰაერიდან მანქანისთვის მორტყმა რთული იქნებოდა. შემდეგ მივხვდი – ვერ მეხმარებოდა. ამ სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობით, ციდან ცეცხლი მოდიოდა. ზიგზაგურად დავდიოდი და ერთადერთი, რაზე ფიქრიც შემეძლო – ბიჭები საავადმყოფომდე უნდა ჩამეყვანა“.
ომის დასრულებიდან ორი კვირის შემდეგ ის მიხვდა: რაღაც ემართება. დაძინება მუშაობისას, პატარა შესვენების დროსაც კი არ შეეძლო. გაუჩნდა მუდმივი მოუსვენრობა, განსაკუთრებით სტეპანაკერტში, სადაც საჰაერო განგაში ფაქტობრივად არ ითიშებოდა. ხელები უკანკალებდა, დაკარგა მადა. იღებდა ინფორმაციას დაბომბვაში მოყოლილი სასწრაფო დახმარების მანქანების შესახებ. მაგრამ მაინც დაელოდა ცვლის დასრულებას, სანამ გორისში დაბრუნდებოდა.
„თავს ვირწმუნებდი, რომ ეს დაღლილობის გამო იყო, შინ დავბრუნდებოდი, დავისვენებდი და ყველაფერი გაივლიდა. მაგრამ შემდეგ გავაცნობიერე: ვკრთები მკვეთრი შუქისა და ხმის გამო, ყურებში გამუდმებით ჩამესმის აფეთქებების გრუხუნი და ადამიანთა კვნესა.
რთულია, როდესაც იცი, რომ მანქანაში გყავს ბიჭი, რომელსაც მოტეხილი აქვს ფეხი ან დაზიანებული აქვს ხერხემალი, შენ კი არ შეგიძლია გვერდი აუარო ორმოს დაბომბვისგან გაფუჭებულ გზაზე და ყოველ ორმოზე – ყურს გჭრის უიმედო ყვირილი. სახლში დაბრუნებიდან ერთი კვირის შემდეგ მივხვდი, რომ სერიოზული პრობლემა მაქვს და, რაც ყველაზე ცუდია, ის აისახება ჩემს ოჯახსა და ბავშვებზე“, – გვიყვება არტური.
მისმა ახლობლებმა დახმარებისთვის სომხეთის თავდაცვის სამინისტროს მიმართეს.
ფსიქოლოგიური დახმარება
1990-იანების დასაწყისის ყარაბაღის პირველი ომისა და 2016 წლის აპრილის ომის დროსაც კი, პოსტტრავმული სტრესის მკურნალობა დაკისრებული ჰქონდა ერთადერთ სპეციალიზებულ ცენტრს. ყარაბაღის მეორე ომის დროსა და შემდეგ კი, ადამიანებს ფსიქოლოგიურ დახმარებას სთავაზობენ როგორც სახელმწიფო სტრუქტურები, ისე კლინიკები და სახელმწიფო სისტემის გარეთ არსებული სპეციალისტთა ჯგუფები.
სამხედრო მოსამსახურეებსა და საომარ მოქმედებებში უშუალოდ მონაწილე პირებს პირველად ფსიქოლოგიურ დახმარებას თავდაცვის სამინისტროსთან არსებული სტრუქტურა უწევს. ქალაქ დილიჟანში არსებულ ცენტრში, ისინი სპეციალურ მკურნალობას გადიან, რომელიც შეძლებისდაგვარად უმსუბუქებს მწვავე სტრესულ მდგომარეობას.
ომის დროს დაზარალებული ბავშვების ფსიქოლოგიური დახმარებისთვის, შექმნილია ცხელი ხაზი განათლების, მეცნიერების, კულტურისა და სპორტის სამინისტროსთან.
ომით გამოწვეული ფსიქოლოგიური პრობლემების გადასაწყვეტად, პროფესიონალ ფსიქოლოგთა ჯგუფი ჩამოაყალიბა შრომისა და სოციალურ საკითხთა სამინისტრომ. უწყებაში უკვე თითქმის ერთი თვეა მოქმედებს ფსიქოლოგიური დახმარების ცხელი ხაზი, რომელიც სატელეფონო კონსულტაციებს უწევს ადამიანებს. ამ მომსახურებით უკვე ისარგებლა 400-მდე პიროვნებამ.
ომის ფსიქოლოგიური შედეგების გადასალახად და დაშავებულთა დასახმარებლად შეიქმნა პროფესიონალთა ბევრი ჯგუფი. ისინი თავად სთავაზობენ მომსახურებას მათ, ვისაც ეს ესაჭიროება და ომის პირველივე დღეებიდან მოყოლებული, მათი უმეტესობა უსასყიდლოდ მუშაობს.
სპეციალისტები პრობლემებისა და მათი გადალახვის შესახებ
ფსიქოლოგიური დახმარების სამსახური MHS – ერთ-ერთი ასეთი ინიციატივაა, რომელიც 10 ნოემბრიდან, უფასო დახმარებას სთავაზობს ომის მონაწილეებსა და მათ ახლობლებს.
„ომის პირველივე დღეებში, როგორც ბევრი სხვა სპეციალისტი, მეც ვმუშაობდი ომის შედეგად დაზარალებულ ადამიანებთან, ჯარისკაცებთან. რაც უფრო მეტს ვმუშაობდი მათთან, მით უფრო ღრმად ვაცნობიერებდი პრობლემის სერიოზულობას. 10 ნოემბრის შემდეგ, როდესაც ზავის შესახებ განცხადებას მოეწერა ხელი, კოლეგებთან ერთად ამ უფასო ფსიქოლოგიური დახმარების პროგრამის ორგანიზების გადაწყვეტილება მივიღე – არა მხოლოდ ჯარისკაცებისთვის, არამედ მათი ახლობლებისთვისაც“, – ამბობს პროგრამის ინიციატორი, ფსიქიატრი და ფსიქოთერაპევტი, არამ ოვსეპიანი.
სპეციალისტის თქმით, ფსიქოლოგიური მუშაობა სამი ძირითადი მიმართულებით უნდა განხორციელდეს:
- ომის ტრავმები (შიში, რომელიც ბრძოლის ველზე გაჩნდა; ჭრილობები და სიკვდილი, რომელიც საკუთარი თვალით ნახეს ჯარისკაცებმა),
- დამარცხების ფაქტორი, რომელმაც გავლენა მოახდინა ადამიანთა დიდ ჯგუფზე,
- გაურკვევლობის ფაქტორი, რომელიც დაკავშირებულია მთლიანად ქვეყანაში შექმნილ სიტუაციასა და იმასთან, რომ სახელმწიფო სტრუქტურებმა ადამიანთა გარკვეული ჯგუფები მარტო დატოვეს საკუთარ პრობლემებთან.
„თუკი ომის პირველ დღეებში, ჩვენ ძირითადად ვაწყდებოდით წმინდა ომის ტრავმებს, დღეს, განსაკუთრებით სამმხრივი შეთანხმების ხელმოწერის შემდეგ, საქმე გვაქვს ორ დანარჩენ ფაქტორთან, რომლებიც პირდაპირ ახდენს გავლენას საზოგადოებრივ ჯანმრთელობაზე.
უკვე ნათელია, რომ საქმე გვაქვს საკმაოდ ღრმა ფსიქოლოგიურ პრობლემასთან, რომელმაც შეიძლება გრძელვადიანი გავლენა და ზემოქმედება მოახდინოს მთელ თაობაზე, თუკი დღეს ინტენსიურად არ დავკავდებით მისი გადაჭრით“, – ამბობს ფსიქოლოგი.
არამ ოვსეპიანის თქმით, დღეს ძირითადი სამუშაოა – მწვავე სტრესული რეაქციები, რომელიც გამოწვეულია დაკარგვის, შიშისა და სასოწარკვეთის გრძნობით, მაგრამ, როგორც ჩანს, უახლოეს თვეებში გაიზრდება პოსტტრავმული სტრესული დარღვევების რიცხვი:
„დღეს, ვცდილობთ ჩვენი სამუშაოს სხვა პროფესიონალთა ჯგუფებთან კონსოლიდირებას, რადგან მოსალოდნელია ხანგრძლივი სამუშაო პოსტტრავმული სტრესის გადასალახად და საზოგადოების ჯანმრთელობაზე ომის ზემოქმედების ნეიტრალიზებისთვის.
ამას გარდა, გვიჩნდება კიდევ ერთი სერიოზული პრობლემა – ფსიქოტროპული საშუალებებისა და ალკოჰოლის გამოყენება, რომელიც, როგორც წესი, აქტიურდება ხოლმე ასეთ სიტუაციებში, რადგან ადამიანები ასე ცდილობენ ტრავმების შემსუბუქებას“.
ექსპერტი დარწმუნებულია, რომ ფსიქოლოგიური დახმარება დღეს ათობით ათას ადამიანს სჭირდება, თუმცა, გასული ორი კვირის განმავლობაში, მათ ცენტრს, MHS-ს, მხოლოდ 17-მა ადამიანმა მიმართა. მისი აზრით, ეს დაკავშირებულია გავრცელებულ სტერეოტიპთან, რომ ასეთ ფსიქოლოგიურ პრობლემას შეიძლება დამოუკიდებლად გაუმკლავდე:
„ოჯახებთან მუშაობისას, შევამჩნიეთ, რომ მოზარდებთან დაკავშირებით ფსიქოლოგს დახმარებისთვის უფრო ხშირად მიმართავენ, ჯარისკაცებთან დაკავშირებული სიტუაცია კი განსხვავებულად ფასდება. პირველ რიგში, ბევრი ცხოვრობს სოფელში, სადაც ფსიქოლოგიური მომსახურების შესახებ ცოტა ინფორმაციაა და ის ხშირად არ შეესაბამება რეალობას.
ამას გარდა, ეს ტრავმა ჯარისკაცებისთვის იმდენად მნიშვნელოვანი ფაქტორი ხდება, რომ სხვა ადამიანების გამოცდილება და განცდილი მათთვის უნებლიეთ უფასურდება. ისინი დარწმუნებულები არ არიან, რომ ვინმეს შეუძლია გაიგოს მათი განცდები და დაეხმაროს მათ. ამ დროისთვის, ეს არის ჩვენი ყველაზე სერიოზული გამოწვევა და ამ მხრივ ბევრი რამ უნდა გავაკეთოთ – სწორედ ადამიანებთან მუშაობით, მათ შორის, რეგიონებში“.
მეორე გამოწვევა, ექსპერტის აზრით, იმაში მდგომარეობს, რომ თითქმის არ არის შესაბამისი ფსიქოლოგიური მუშაობის გამოცდილება, რომლის გამოყენებაც შესაძლებელი იქნებოდა სომხეთში. ქვეყნებში, სადაც მსგავსი საბრძოლო მოქმედებები მიმდინარეობდა, მაგალითად, სირიაში, ავღანეთში, უკრაინაში, ღრმა კვლევების ჩატარების შესაძლებლობა არ იყო.
არტურის სტაციონარული მკურნალობა უკვე დასრულდა. ის გორისში დაბრუნდა, მაგრამ სამსახურს ჯერ კიდევ არ დაბრუნებია. საჭესთან დაჯდომამდე, სარეაბილიტაციო მკურნალობა უნდა გაიაროს. ამბობს, რომ თავს გაცილებით უკეთ გრძნობს, არ ბრაზდება, როდესაც ბავშვები ხმაურობენ, უფრო იშვიათად ეღვიძება ღამით, თუმცა, ამ დრომდე ეძებს თვალებით ცაში უპილოტო თვითმფრინავებს.
არტურმა იცის, რომ კიდევ ელოდება რთული პერიოდი, ყველაფრის დავიწყებას ვერ შეძლებს და ეს არც უნდა. მით უმეტეს, რომ აზერბაიჯანთან ახალ სახელმწიფოთაშორის საზღვრამდე, მისი სახლიდან, ფეხით 20 წუთში შეიძლება მისვლა.
