სომხეთის დამოუკიდებლობა 30 წლისაა - რა შედეგებით ხვდება ქვეყანა ამ თარიღს. ორი აზრი
21 სექტემბერს სომხეთის რესპუბლიკა დამოუკიდებლობის 30 წლისთავს აღნიშნავს. ამ დროის განმავლობაში ქვეყანას ჰქონდა როგორც აღმასვლის, ისე ვარდნის პერიოდები, ზეიმობდა გამარჯვებებს და განიცდიდა მარცხს. პოლიტოლოგების, ბენიამინ პოღოსიანისა და ანდრიას გუკასიანის ორი განსხვავებული მოსაზრება განვლილ გზაზე, რასთან მივიდა ამ დროისთვის სომხეთი და რას უნდა ველოდოთ პერსპექტივაში.
1991 წლის 21 სექტემბერს ქვეყანაში ჩატარდა რეფერენდუმი, რომლის მიმდინარეობისასაც მოსახლეობის 99.5 პროცენტმა დადებითი პასუხი გასცა კითხვას: „ეთანხმებით თუ არა იმას, რომ სომხეთის რესპუბლიკა უნდა იყოს დემოკრატიული დამოუკიდებელი სახელმწიფო საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირის შემადგენლობის გარეთ?“. 23 სექტემბერს, სომხეთის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის უმაღლესმა საბჭომ „დამოუკიდებლობის დეკლარაცია“ მიიღო და ქვეყანა ოფიციალურად გამოვიდა საბჭოთა კავშირის შემადგენლობიდან.
ბენიამინ პოღოსიანი, პოლიტოლოგი
გზის დასაწყისი
„მიუხედავად იმისა, რომ სომხეთმა 1991 წელს მოიპოვა დამოუკიდებლობა, ბევრ შემთხვევაში „ფასადური“ სახელმწიფო იყო. მთელი რიგი ინსტიტუტები, სტრუქტურები და მოვლენები ან არ მუშაობდა, ან იმიტაციური ხასიათი ჰქონდა. მაგრამ მთელი ეს იმიტაცია გარკვეულწილად კომპენსირდებოდა არცახში გამარჯვებით, მისი უსაფრთხოებით.
მთიანი ყარაბაღი, ალბათ, სომხეთის ერთადერთი ნათელი წერტილი იყო მთელი ამ პერიოდის განმავლობაში, 1991 წლიდან მოყოლებული. ქვეყნის დამოუკიდებლობა, გაეროსა და სხვა საერთაშორისო სტრუქტურების წევრობა ნომინალურ ხასიათს ატარებდა.
ყარაბაღში გამარჯვებას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ფსიქოლოგიური თვალსაზრისით. ბაგრატუნთა სამეფოს დაცემის შემდეგ, 1045 წლიდან, სომხებს მსგავსი გამარჯვება უბრალოდ არ მოუპოვებიათ. სომეხი ხალხი უძველესია და კოლექტიური ისტორიული მეხსიერება გააჩნია, რომელიც დიდ გავლენას ახდენს თითოეულ ჩვენგანზე.
არცახის გამარჯვებამ სომეხი ხალხის ისტორიაში დადებითი მოვლენის ეს ხანგრძლივი არარსებობა დაარღვია.
მაგრამ ფსიქოლოგიური მხარის გარდა, უნდა გავითვალისწინოთ უსაფრთხოების საკითხიც. არცახში გამარჯვების შედეგად, სომხეთის საზღვრის მნიშვნელოვანი ნაწილი (დაახლოებით 500 კილომეტრი) უბრალოდ უსაფრთხო იყო, რაც დაიკარგა 2020 წლის მარცხით.
არცახში გამარჯვებით გაიზარდა სომხეთის გეოპოლიტიკური მნიშვნელობა რეგიონში. სომხეთი, ირანის გარშემო და აშშ-სთან, ისრაელსა და თურქეთთან მისი რთული ურთიერთობების ფონზე, აკონტროლებდა ირანთან 130-კილომეტრიან საზღვარს არცახში.
გარდა ამისა, სომხეთს მოხმარებული ხორბლის 20-25% არცახიდან შემოჰქონდა, 2019 წელს კი – ელექტროენერგიაც.
2020 წელს ყარაბაღის ომში მარცხმა სომხეთის ეკონომიკური ვარდნა და უსაფრთხოების სისტემის ჩამოშლა გამოიწვია.
სამწუხაროდ, ყველაფერი ტრაგიკულად დასრულდა. დღეს არცახის პატარა ნაწილი რუსეთის კონტროლქვეშ დარჩა, სომხეთში კი წარმოდგენა არავის აქვს, რა დაემართება მას. ხელისუფლება შეურიგდა მოსაზრებას, რომ მთიანი ყარაბაღი რუსეთ-აზერბაიჯან-თურქეთის ურთიერთობების მოედნად გადაიქცა.
ხელისუფლება ფიქრობს: თუ ისურვებს რუსეთი – სომხები იქ იცხოვრებენ, ჩვენ კი შევეცდებით, მათ ფინანსურად, ხელფასებისა და პენსიების გადახდაში დავეხმაროთ და სულ ეს არის, რაც ჩვენზეა დამოკიდებული.
სომხეთი უძლური იქნება, როდესაც რუსეთი მისი დასუსტების, გარედან ზეწოლის ან მისთვის სასარგებლო სხვა გეოპოლიტიკური გათვლებით მთიანი ყარაბაღის დატოვებას გადაწყვეტს. ყველაფერი, რაც სომხეთს შეეძლება იმ ადამიანებს შესთავაზოს, რომლებიც არცახს დატოვებენ – ეს არის დროებითი საცხოვრებელი სომხეთში.
საჯაროდ ამაზე არავინ საუბრობს, მაგრამ ბევრი პოლიტიკური ძალა ლაპარაკობს ეუთოს მინსკის ჯგუფის (რომლის ფარგლებშიც მიმდინარეობდა მოლაპარაკებები ყარაბაღის 2020 წლის ომამდე) ეგიდით სამშვიდობო მოლაპარაკებების განახლებაზე, კონფლიქტის დარეგულირების ძირითადი პრინციპების გაცოცხლების შესაძლებლობაზე, არცახის სტატუსზე.
მაგრამ ეს ყველაფერი ფუჭსიტყვაობაა. ისინი, ვინც ამბობდნენ: დიახ, სამწუხაროა, მაგრამ არცახის დაკარგვით, მშვიდობას მაინც მოვიპოვებთ, გზები გაიხსნება, ეკონომიკა განვითარდება, შემოვა ინვესტიციები და ჩვენ ვიცხოვრებთ, მათაც უკვე ესმით, რომ ეს არასერიოზულია.
ომიდან ერთი წლის შემდეგ, ჩვენს უსაფრთხოებასთან დაკავშირებით სიტუაცია მხოლოდ უარესდება, ღრმავდება და იგივე ვითარებაა ეკონომიკურ სიტუაციასთან დაკავშირებით. 2021 წლის იანვარ-ივლისში 5.2%-იანი ეკონომიკური ზრდა ვერ ფარავს სომხეთის ეკონომიკაში გასული წლის ვარდნასაც კი. უკვე დაფიქსირდა ინფლაცია, როგორც მინიმუმ, 20% პირველადი მოხმარების საქონელზე“.
სომხეთს დასავლეთის იმედი არ უნდა ჰქონდეს
„დღეისათვის უკვე აღარ არსებობს „კოლექტიური დასავლეთის“ ცნება. აშშ-სა და საფრანგეთს შორის ურთიერთობებში დაძაბულობა გაჩნდა ახალი სამხედრო ალიანსის – „აშშ-დიდი ბრიტანეთი-ავსტრალია“ შექმნის, ავსტრალიის საზღვაო ძალებისთვის ბირთვული ნავების შექმნის ახალი შეთანხმებისა და საფრანგეთთან ავსტრალიის კონტრაქტის შეწყვეტის გამო (66-მილიარდიანის).
საფრანგეთმა საკუთარი ელჩები გაიწვია, ეს კი სერიოზული დიპლომატიური ნაბიჯია, რომელიც არა მოკავშირეებს, არამედ მოწინააღმდეგეებს შორის გვხვდება. კოლექტიური დასავლეთი 1991 წლამდე არსებობდა საბჭოთა კავშირის პერიოდში. მაშინ ის გადაჭიმული იყო თურქეთიდან კანადამდე, ახალი ზელანდიიდან შვედეთამდე, დანიასა და ნორვეგიამდე. შემდეგ კოლექტიური დასავლეთი თავის არსს კარგავდა და აშშ 15 წლის განმავლობაში ზესახელმწიფო იყო, რომელიც შემაკავშირებელ როლს თამაშობდა ევროპაში.
მაგრამ აშშ ახლა შედარებით დასუსტდა, პარალელურად გაძლიერდა სხვა ცენტრები – ჩინეთი, ინდოეთი და რუსეთი. 2010 წლიდან დაწყებული და შემდეგ, განსაკუთრებით 2020 წლიდან, ამ ქვეყნებმა მხოლოდ საკუთარი ინტერესების დაცვა დაიწყეს და აშშ-ის მიყოლა შეწყვიტეს.
აშშ-სთვის სამხრეთი კავკასია არასოდეს ყოფილა განსაკუთრებულად მნიშვნელოვანი.
ამერიკა თავის ყურადღებას აზია-წყნარი ოკეანის რეგიონისკენ მიმართავს და აშშ-ის ჯარების ავღანეთიდან გამოსვლა შემთხვევითი არ არის. ამერიკა საკუთარი რესურსების ჩინეთის შეკავებაზე დახარჯვას ამჯობინებს.
სამხრეთ კავკასიაში მიმდინარე პროცესები აშშ-ის ყოფას არ ემუქრება და მათთვის აბსოლუტურად სულერთია, ვინ აკონტროლებს ირანთან საზღვარს – სომხეთი თუ აზერბაიჯანი, მოხდება საზღვრების დელიმიტაცია თუ ერთმანეთს ესვრიან მხარეები.
მაგრამ რეგიონში აშშ-ის გავლენის შემცირება მის სრულად ანულირებას არ ნიშნავს. აშშ საკუთარი ინტერესების დასაცავად დაეყრდნობა არა სომხეთს, არამედ თურქეთს, მიუხედავად მათ ურთიერთობებში არსებული დაძაბულობისა, მიუხედავად იმისა, რომ თურქეთი დაემშვიდობა „აშშ-ის უმცროსი პარტნიორის“ სტატუსს. და ვარაუდი, რომ აშშ სომხეთს მეორე ისრაელად გადააქცევს, არ შეიძლება“.
რუსეთმა სომხეთი დაიპყრო, ახლა ჯერი აზერბაიჯანზეა
„თავის მხრივ, რუსეთი სამხრეთ კავკასიას უყურებს, როგორც თავის ძველ ტერიტორიას და არა მხოლოდ სომხეთის, არამედ ყოფილი საბჭოთა კავშირის ყველა დანარჩენი რესპუბლიკის დამოუკიდებლობასაც ის ხელოვნურად შექმნილ დღის წესრიგად მიიჩნევს.
რუსეთისთვის ეს რუსული ტერიტორიებია, რომელიც საკუთარი უხეში შეცდომების გამო დაკარგა. საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირი დაინგრა, მოკავშირე რესპუბლიკებმა დამოუკიდებლობა მოიპოვეს და ახლა ზოგიერთი მათგანი მის წინააღმდეგ გამოდის, საკუთარ ვექტორს დასავლეთისკენ მიმართავს (უკრაინა, საქართველო).
რუსეთს სურს, რომ მთელ სამხრეთ კავკასიაზე ჰქონდეს გავლენა. აფხაზეთსა და სამხრეთ ოსეთში ის მყარად გამაგრდა. სომხეთი უკვე რუსულია, მოქმედი ხელისუფლების გაურკვეველი პოლიტიკის გამო ქვეყანა კიდევ უფრო მეტად რუსეთზე დამოკიდებული გახდა და მის ყველა კაპრიზს ასრულებს. ახლა ჯერი აზერბაიჯანზეა.
რუსეთი ახლა აზერბაიჯანში დაფუძნებას და იქ საკუთარი გავლენის გაზრდას ცდილობს.
რუსული ჯარების არცახში განთავსებას მე მხოლოდ ამ პრიზმიდან ვუყურებ. აზერბაიჯანში საკუთარი გავლენის დამყარების შემდეგ, რუსეთისთვის მნიშვნელობა არ ექნება, არცახი დამოუკიდებელია თუ არა, ცხოვრობენ თუ არა იქ სომხები“.
რა ელის სომხეთს
„სომხეთმა საკუთარი რესურსები დაკარგა. 1990-იანი წლებიდან დაწყებული, ქვეყნიდან, დაახლოებით, მილიონი ადამიანი წავიდა, ძირითადად ინტელექტუალები, რომლებსაც იდეების გენერირება შეეძლოთ. ბოლო წლებში საზოგადოება გაუფასურდა, ამიტომ რომელიმე სფეროში არსებით წინსვლასა და აღმასვლას არ უნდა ველოდოთ.
სავარაუდოდ, რთული პროცესების გავლა მოგვიწევს, მათ შორის აზერბაიჯანის მხრიდან დამცირებისა და ზეწოლის. და თუკი ამასთან ერთად სომხურ-თურქულ ურთიერთობებში ცვლილებები მოხდება (საუბრობს ურთიერთობების ნორმალიზებაზე), მაშინ ეს თურქული კაპიტალის გავლენის გაზრდას გამოიწვევს ყველანაირი ბიზნესპროექტის სახით და საშუალოსტატისტიკური სომეხი იძულებული იქნება, მათთან იმუშაოს. ამ პროცესისთვის ხელის შეშლას ვერ შევძლებთ, რადგან სომხეთიც და თურქეთიც მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის წევრები არიან“.
სომხეთმა პატიოსნება უნდა გამოავლინოს მთიანი ყარაბაღის საკითხში
„სომხეთი პატიოსანი უნდა იყოს და გადაწყვეტილება მიიღოს არცახთან დაკავშირებით: შეუძლია თუ არა მისი შენარჩუნება. მან არ უნდა შექმნას ილუზია, თითქოს ფეხზე დადგა და კრიზისი გადალახა.
თუკი სომხეთს არცახის შენარჩუნება არ შეუძლია, მაშინ საჭიროა გულწრფელად ავუხსნათ არცახელებს, რომ მომავალში ყველა საკითხი მათ რუსეთთან უნდა გადაწყვიტონ. გინდათ, რუსეთის გარანტიების ქვეშ იცხოვროთ – იცხოვრეთ, არ გინდათ – ჩვენ მზად ვართ, თქვენთვის პატარა ქალაქი ავაშენოთ სომხეთში და იქ იცხოვრეთ.
და თუკი გადაწყვეტილებას ვიღებთ, რომ არცახის შენარჩუნება მაინც შესაძლებელია, პირველ რიგში უნდა გამოვაცხადოთ, მათ შორის საპარლამენტო დონეზე, რომ არცახის X ტერიტორია სომხეთს ოკუპირებულად მიაჩნია, არასოდეს აღიარებს მას აზერბაიჯანის ნაწილად და ყველაფერს გააკეთებს მის დასაბრუნებლად. ეს, სულ მცირე, არცახის მცხოვრებლებს იმედს მისცემს, რომ ისინი არავის დავიწყებია, რუსების მომსახურება კი – მათთვის საუკეთესო მომავალი არ არის.
მაგრამ მანამდე სომხეთმა უნდა შეაფასოს თავისი შესაძლებლობები, რადგან ეს ნიშნავს, რომ: უახლოეს მომავალში სომხეთს არანაირი ურთიერთობები არ ექნება აზერბაიჯანსა და თურქეთთან. ეს ნიშნავს, რომ სომხეთმა დამატებითი რესურსები უნდა გამონახოს საკუთარი არმიის აღსადგენად, ვინაიდან აზერბაიჯანი სამხედრო ზეწოლას გააძლიერებს.
არ უნდა დავკავდეთ იმიტაციით, ვითომ არცახზე ვფიქრობთ, იმედს ვაძლევთ ადამიანებს, რომ მოლაპარაკებები მალე განახლდება, მინსკის ჯგუფი კი მოლაპარაკებების გზით დაგვიბრუნებს ჰადრუთს, შუშას და მსგავსი სისულელეები.
ასეთ გაურკვევლობაში ადამიანები წავლენ და ათი წლის შემდეგ, იქ დარჩება, დაახლოებით 20 ათასი სომეხი და ჩვენ ვიტყვით, „რას ვიზამთ, ადამიანები აღარ დარჩნენ“. ეს ნახიჩევანის გზაა. იქ არ არიან სომხები – არ არის ნახიჩევანის საკითხი. 100 წლის წინ ნახიჩევანი არცახისგან არაფრით განსხვავდებოდა. 1921 წლის მდგომარეობით, მოსახლეობის 50%-ზე მეტი იქ სომეხი იყო“.
- სომხურ-თურქული ურთიერთობების ნორმალიზაცია: პერსპექტივები და საფრთხეები
- სომხეთის პარლამენტი: რეალური ძალაუფლება თუ ბუტაფორია?
ანდრიას გუკასიანი, პოლიტოლოგი
საგარეო პოლიტიკის ახალი აქცენტები
„მთელი ამ 30 წლის განმავლობაში სომხეთი დაკავშირებული იყო არცახის პრობლემასთან, და სომხეთის სვლა უფრო მეტი პოლიტიკური და ეკონომიკური თავისუფლებისკენ გარდუვალად ნიშნავდა იმას, რომ აზერბაიჯანი რუსეთთან თავის ურთიერთკავშირს განამტკიცებდა. ეს კი ნეგატიურად აისახებოდა ყარაბაღის საკითხის მოგვარებაზე.
მთელი ამ წლების განმავლობაში სომხეთის არცერთ ხელისუფლებას არ შეეძლო არცახის დატოვება რუსულ-აზერბაიჯანული გავლენების ზონაში. სომხეთის საგარეო პოლიტიკა ამით იყო წინასწარ განსაზღვრული. ამჟამად არცახის პრობლემა სხვაგვარად გამოიყურება.
სიტუაცია მთიანი ყარაბაღის გარშემო სულ უფრო და უფრო ემსგავსება კოსოვოსას.
საერთაშორისო თანამეგობრობა იაზრებს, რომ საჭიროა არცახში საერთაშორისო მართვის შეტანა იმისათვის, რომ არცახელი ხალხის საბოლოო თვითგამორკვევისთვის იქ სრულფასოვანი პირობები იყოს უზრუნველყოფილი. და ამ თვალსაზრისით, სომხეთი თავის მოქმედებებში უფრო თავისუფალი იქნება.
საგარეო-პოლიტიკური სიტუაცია ძალიან სწრაფად და მშფოთვარედ ვითარდება, ამ განვითარების მთავარი წინაპირობა კი – არის არცახში საერთაშორისო მართვის შესახებ გადაწყვეტილებები, მიღებული საერთაშორისო თანამეგობრობის – აშშ-ის, საფრანგეთისა და სხვა სახელმწიფოების მიერ.
ეს ნიშნავს, რომ არცახში უნდა იყოს გაეროს მიერ დანიშნული ადმინისტრაცია, რომელიც თავისი მოქმედებებით უზრუნველყოფს ადამიანის უფლებების დაცვას და შექმნის პირობებს კონფლიქტის საბოლოო და სრული დარეგულირებისთვის. ადმინისტრაცია შექმნის პირობებს რეფერენდუმის ჩასატარებლად, რომელიც არცახის საბოლოო სტატუსს განსაზღვრავს.
ეს შეიძლება იყოს „სომხეთთან შეერთება“, „დამოუკიდებლობა“ და „აზერბაიჯანთან შეერთება“. ეს უკანასკნელი, სომხეთ-აზერბაიჯანის მტრული ურთიერთობების გათვალისწინებით, ნაკლებსავარაუდოა“.
სომხეთი დასავლეთისკენ მიემართება
„რა თქმა უნდა, ახლანდელი ხელისუფლება – ძველი მოდელის ხელისუფლებაა, მაგრამ მსოფლიოსა და რეგიონში გეოპოლიტიკური ვითარების ცვლილება სომხეთისთვის დღეს ქმნის მეტ შესაძლებლობას ყველა მხარისთვის იურიდიულად სავალდებულო გადაწყვეტილებების მისაღწევად.
ესაა შესაძლებლობა თვითონ სომხეთისთვისაც, შეამციროს რუსეთზე თავისი დამოკიდებულება უსაფრთხოების საკითხებში. რუსეთზე სომხეთის დღევანდელი დამოკიდებულება ხელოვნურია, იგი ამჟამინდელი ხელისუფლებითაა განპირობებული. ესაა წინა მოდელის შენარჩუნების უკანასკნელი მცდელობები. სომხეთის ობიექტური შესაძლებლობები გაცილებით ფართოა.
სომხეთში ხელისუფლება შეიცვლება, თანაც საფრანგეთის მხარდაჭერითა და მფარველობით. ამის შემდეგ სომხეთი მიიღებს შესაძლებლობას, გადადგას პოლიტიკური და ეკონომიკური ნაბიჯები იმ შესაძლებლობების რეალიზებისთვის, რომლებსაც ახალი გეოპოლიტიკური ვითარება იძლევა.
როგორც რუსეთში უყვართ თქმა, სომხეთი დასავლეთისკენ მიემართება. მიუხედავად იმისა, რომ ტერმინ „დასავლეთში“ რუსეთი აშშ-ს მოიაზრებს, რეალურად ესაა თავისუფალი ეროვნული არსებობის შესაძლებლობა ამა თუ იმ ქმედებების იძულების გარეშე, ადამიანის უფლებების აღიარება და დემოკრატიული ფასეულობების პატივისცემა“.
