პუტინის მილსადენების დასასრული: როგორ აღადგინა ევროპამ გაზის ბაზარი და როგორ თავისუფლდება რუსეთისგან
ევროპა რუსული გაზისგან თავისუფლდება
რუსული გაზი აღარ დომინირებს აღმოსავლეთ ევროპაში და აღარ განსაზღვრავს გეოპოლიტიკას მილსადენების მეშვეობით. რუსეთის მიერ უკრაინაში შეჭრამ, უკრაინაში ტრანზიტის შეწყვეტამ და ფასების ზრდამ რეგიონის ქვეყნები აიძულა, მოეხდინათ მომარაგების დივერსიფიკაცია, ამისთვის კი აქტიურად ჩართეს თურქეთი და აზერბაიჯანი.
რუსეთის უკრაინაში შეჭრის დროის რეგიონში მხოლოდ ორი ქვეყანა – ალბანეთი და კოსოვო – იყო სრულიად დამოუკიდებელი რუსული გაზისგან. სლოვაკეთი და ჩეხეთი გაზის თითქმის 100%-ს რუსეთიდან ახორციელებდნენ. ბოსნია, მოლდოვა, ჩრდილოეთ მაკედონია, უნგრეთი და სერბეთი სრულად დამოკიდებულები იყვნენ.
რუსეთიდან აღმოსავლეთ ევროპაში გაზის მიწოდება ორი წლის განმავლობაში საშუალოდ 80%-დან 37.6%-მდე შემცირდა.
ეს არის შესანიშნავი ტრანსფორმაცია, რომელსაც ბევრი შეუძლებლად მიიჩნევდა 2022 წელს. ეს, ძირითადად, ევროპაში თხევადი ბუნებრივი აირის იმპორტის სიმძლავრის განვითარების წყალობით მოხდა, სადაც თურქეთი მთავარ სატრანზიტო ცენტრს წარმოადგენს.
ეს გარდამავალი პერიოდი ძალიან ძვირი აღმოჩნდა. ახლა კი, როდესაც უკრაინაში ფრონტის ხაზზე ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ მოლაპარაკებები მიმდინარეობს, ზოგიერთი მთავრობა, როგორიცაა უნგრეთის, სერბეთის და სლოვაკეთის, რუსული გაზის მიწოდების აღდგენისკენ მოუწოდებს.
თუმცა, ფუნდამენტური ეკონომიკური ცვლილება უკვე მოხდა: აღმოსავლეთ ევროპის გაზის ბაზარი ვერასდროს დაუბრუნდება ოთხი წლის წინანდელ დონეს.
ამის შესახებ წერს Enmetena Advisory-ს დამფუძნებელი მაქსიმილიან ჰესი, რომელიც ასევე არის Foreign Policy Research Institute-ის და International Institute for Strategic Studies-ის მკვლევარი. მისი მოკლე დასკვნები და არგუმენტები შეგიძლიათ იხილოთ ქვემოთ, ხოლო სრული სტატია Carnegie Europe-ში შეგიძლიათ წაიკითხოთ აქ.
აღმოსავლეთ ევროპის საწყისი დამოკიდებულება პუტინის მილსადენებზე
რუსული გაზი დიდი ხანია აყალიბებს აღმოსავლეთ ევროპის გეოპოლიტიკას და მიჯაჭვულს ხდიდა რუსეთზე: იამალო-ევროპის მილსადენი ბელარუსისა და პოლონეთის გავლით; ლურჯი ნაკადი შავი ზღვის ქვეშ თურქეთამდე და ნორდის ნაკადი ჩრდილოეთისა და ბალტიის ზღვების ქვეშ გერმანიამდე.
2021 წელს რუსეთმა ევროპას გაზის თითქმის ნახევარი მიაწოდა და თითქმის ორჯერ მეტი, ვიდრე მეორე უმსხვილესმა მიმწოდებელმა, ნორვეგიამ.
● ევროკავშირის არაწევრი ქვეყნები, ბოსნია და ჰერცეგოვინა, მოლდოვა და ჩრდილოეთ მაკედონია, 100%-ით იყვნენ დამოკიდებულნი რუსულ ბუნებრივ აირზე.
● ევროკავშირის ზოგიერთი წევრი თითქმის ისევე დამოკიდებული იყო: სლოვაკეთი და ჩეხეთი თითქმის 100%-ით იყვნენ დამოკიდებულნი, ხოლო ავსტრია, ლატვია და სლოვენია ბუნებრივი აირის დაახლოებით 80%-ს რუსეთიდან ყიდულობდნენ.
● პოლონეთმა 2012 წელს დაიწყო ენერგომომარაგების დივერსიფიკაცია, დიდ რაოდენობაში თხევადი გაზის შესყიდვით, თუმცა 2021 წელს 78,3%-ს მაინც რუსულეთიდან ყიდულობდა.
● ლიეტუვამ 2014 წელს გახსნა თხევადი გაზის ტერმინალი და მინიმუმამდე დაიყვანა რუსული გაზის პირდაპირი იმპორტი. ესტონეთმა ალტერნატიული ენერგეტიკის განვითარება დაიწყო და 2019 წლის დეკემბერში “ბალტიკკონექტორი“ ფინეთთან გახსნა. მიუხედავად ამისა, ფინეთი დიდ ნაწილს საკუთარი ბუნებრივი გაზის მაინც რუსეთიდან ყიდულობდა.
შედეგად, ბალტიისპირეთის ქვეყნებმა, მთლიანობაში, 2021 წელს რუსეთიდან ბუნებრივი აირის მთლიანი მარაგის დაახლოებით 74% მიიღეს.
● ბაუმგარტენის გაზსაცავის მდებარეობა ავსტრია-სლოვაკეთის საზღვრის ავსტრიულ მხარეს ნიშნავდა, რომ ავსტრიას მნიშვნელოვანი როლი ეთამაშა რუსული ბუნებრივი აირის გადანაწილებაში.
● უნგრეთის რბილი პოზიცია რუსეთის მიმართ მისი ენერგეტიკული პოლიტიკის მუდმივი მახასიათებელი იყო. რუსეთის მიერ უკრაინაში შეჭრის შემდეგ, უნგრეთმა გაზარდა რუსეთიდან გაზის შესყიდვები. მას შემდეგ, რაც უკრაინამ 2024 წლის ბოლოს გაზის ტრანზიტი შეაჩერა, უნგრეთი რუსული გაზის იმპორტზე გადავიდა თურქეთისა და დასავლეთ ბალკანეთის მარშრუტების მეშვეობით.
● სერბეთმა 2021 წელს რუსეთიდან ბუნებრივი აირის 89% იმპორტირება მოახდინა და დღეს ის თანაბრად არის დამოკიდებული რუსული გაზის იმპორტზე “თურქული ნაკადისა“ და “ბალკანური ნაკადის“ მარშრუტების მეშვეობით. უკრაინაში შეჭრის შემდეგ, ბელგრადმა რუსული გაზის იმპორტი გააორმაგა.
● ეს მკვეთრად ეწინააღმდეგება ბულგარეთში არსებულ სიტუაციას, რომელმაც 2021 წელს ბუნებრივი აირის 94% რუსეთიდან მიიღო, მაგრამ მას შემდეგ თითქმის მთლიანად რუსული მარაგების სატრანზიტო ქვეყანა გახდა. 2022 წლის შემდეგ სოფიამ აზერბაიჯანთან ახალი მიწოდების ხელშეკრულებები გააფორმა.
● ხორვატიაში 2021 წელს რუსული გაზი იმპორტის 55%-ს შეადგენდა, თუმცა ეს მაჩვენებელი მნიშვნელოვნად დაბალი იყო წინა წლებთან შედარებით, რაც გამოწვეული იყო თხევადი ბუნებრივი აირის ტერმინალის მშენებლობით.
● აღმოსავლეთ ევროპის ძირითადი ეკონომიკებიდან რუმინეთი ყველაზე ნაკლებად იყო დამოკიდებული რუსულ ბუნებრივ აირზე, რომელიც ქვეყნის მოხმარების მხოლოდ 24%-ს შეადგენდა.
ომი, სანქციები და გაზის მიწოდების შეწყვეტა
აღმოსავლეთ ევროპისთვის რუსული ბუნებრივი აირის იმპორტზე დამოკიდებულების დასრულება ძირითადად შემდეგი ქმედებების შედეგი იყო:
- აზერბაიჯანიდან მიწოდების გაფართოება,
- ნორვეგიიდან და იტალიიდან ცენტრალური ევროპისთვის დამატებითი მიწოდება,
- თხევადი ბუნებრივი აირის იმპორტის სიმძლავრეების განვითარება.
რამ აიძულა აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების უმეტესობა, რომ მსგავსი ძვირადღირებული და რთული დივერსიფიკაცია დაეწყოთ?
უკრაინის მიმართ სოლიდარობამ და საკუთარ ეროვნულ უსაფრთხოებისაზე ზრუნვამ, უდავოდ, გარკვეული როლი ითამაშა. თუმცა, კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა რუსეთის მზაობა, თავისი გაზის მარაგი იარაღად გამოეყენებინა.
მნიშვნელოვანი კონტექსტი: ევროკავშირს ამ დრომდე არ დაუწესებია სანქციები არც “გაზპრომის“ და არც “გაზპრომბანკის“ მიმართ.
- “გაზპრომი“, რუსული გაზის მონოპოლისტი ევროპაში, ჯერ კიდევ არ ექვემდებარება აშშ-ის, ევროკავშირისა და დიდი ბრიტანეთის სანქციებს — მიუხედავად იმისა, რომ რუსული ნავთობის იმპორტი დიდი ნაწილი მათ უკვე 2022 წელს აკრძალეს.
- 2022 წლის მაისში ბრიუსელმა წარმოადგინა გეგმა, რომლის მიხედვითაც ევროკავშირი 2027 წლამდე სრულად უნდა გათავისუფლდეს რუსული ენერგომომარაგებისგან. ეს ამბიცია განხორციელდა ალტერნატიული ენერგიის დაფინანსების გზით და არა ბუნებრივი გაზის პირდაპირი მიწოდების აკრძალვით.
- ყველა მსხვილი რუსული სახელმწიფო ბანკი სწრაფად ექვემდებარებოდა სანქციებს მას შემდეგ, რაც რუსეთი უკრაინაში შეიჭრა. თუმცა მთავარი ბანკი, რომელიც რუსულ გაზთან ვაჭრობას ემსახურება — “გაზპრომბანკი“ — სანქციებს მხოლოდ 2022 წელს დიდი ბრიტანეთის მიერ დაექვემდებარა. 2024 წლის ნოემბერში მას აშშ-იც შეუერთდა.
ეს ყველაფერი ნიშნავს, რომ დასავლურ ალიანსს ჯერ კიდევ არ აქვს ერთიანი პოლიტიკა რუსული ბუნებრივი გაზის იმპორტთან მიმართებით. შედეგად, რუსეთისთვის ევროპაში გაზის ექსპორტის განახლების ხელისშემშლელი ფაქტორი ინფრასტრუქტურის ნაკლებობაა, და არა სამართლებრივი აკრძალვა.
თუმცა, რუსეთი ინფრასტრუქტურის მხრივ რთულ სიტუაციას აწყდება.
- ჩრდილოეთის ზღვის ფსკერზე “ჩრდილოეთის ნაკადის“ ოთხი მილსადენიდან სამი კვლავ დაზიანებულია.
- უკრაინა ინარჩუნებს კონტროლს მის ტერიტორიაზე გამავალ მარშრუტებზე და, ამ სტატიის დაწერის მომენტისთვის, აკონტროლებს კურსკის რეგიონში მისი მეორე მთავარი მარშრუტის მთავარ სატრანზიტო პუნქტს. ეს შესაძლებელი გახდა კიევის მოულოდნელი კონტრშეტევის შედეგად 2024 წლის აგვისტოში.
- პოლონეთის გავლით დარჩენილი მარშრუტების ხელახლა გახსნა ნაკლებად სავარაუდოა, რადგან პოლონეთის პოლიტიკური ელიტა გაერთიანებულია რუსული ენერგოიმპორტის წინააღმდეგ.
დიაგრამაზე ნაჩვენებია რუსული ბუნებრივი აირის იმპორტის მონაცემები ევროპის ცალკეულ ქვეყნებში, როგორც მთლიანი მოხმარების წილი, 2021 წელი (მუქი ფერით) 2024 წელთან (მწვანე ფერით) შედარებით.
ბოლო დროს აშშ-ის პრეზიდენტი დონალდ ტრამპი აქტიურად მოითხოვს, რომ ევროპამ შეწყვიტოს რუსული ნავთობის შეძენა და ტარიფები დააწესოს იმ ქვეყნებზე, რომლებიც მას რუსეთიდან ყიდულობენ.
- მოსაზრება ბაქოდან: რუსეთთან მზარდი დაძაბულობის ფონზე, აზერბაიჯანმა უკრაინის დახმარება უნდა გააფართოოს
- მოსაზრება: ელექტროქსელების ნაციონალიზაცია სომხეთში რუსული გავლენის კოლაფსს გამოიწვევს
- “ეს სოხუმისთვის პრინციპულია“ – მოსაზრება საქართველოსა და რუსეთს შორის რკინიგზის აღდგენასთან დაკავშირებით
რუსული გაზის დათმობის ფასი
რეგიონში რუსეთის დომინანტური პოზიციის დასასრული ეკონომიკისთვის უკიდურესად მტკივნეული აღმოჩნდა.
2022 წელს ევროპული ბუნებრივი აირის ფასები საშუალოდ 163%-ით გაიზარდა.
2025 წლისთვის ფასები ოდნავ დაეცა, მაგრამ 2021 წლის დონესთან შედარებით მაღალი რჩება, განსაკუთრებით ოჯახებისთვის.
მთელ ევროპაში გაზის ფასები მკვეთრად გაიზარდა, რამაც მნიშვნელოვანი ეკონომიკური შედეგები გამოიწვია.
უფრო მდიდარმა ქვეყნებმა, როგორიცაა დიდი ბრიტანეთი, გერმანია და შვეიცარია, თავიანთი ფინანსები ამოწურეს მომხმარებლებისა და ენერგეტიკული კომპანიების სუბსიდირებით.
ნაკლებად მდიდარ აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში ფასების კონტროლმა და მათი ოჯახების ფინანსურმა მხარდაჭერამ ვალების მნიშვნელოვანი დაგროვება გამოიწვია.
გადამწყვეტი მნიშვნელობისაა იმის გაგება, თუ როგორ მოახერხა ევროპამ საბოლოოდ წარმატებით გამოსვლა კრიზისიდან. ეს ევროპის ენერგეტიკული უსაფრთხოებისა და მომავალში პუტინის ამბიციების წინააღმდეგ ბრძოლის უნარის საკითხია.
ახალი ინსტრუმენტები და მარშრუტები
აღმოსავლეთ ევროპის მიერ რუსულ ბუნებრივ აირზე დამოკიდებულებისგან თავის დაღწევა ორი ძირითადი ფაქტორის წყალობით გახდა შესაძლებელი:
- კონტინენტზე თანამშრომლობა, განსაკუთრებით ისეთ პარტნიორებთან, როგორებიც არიან ფინეთი, საბერძნეთი და თურქეთი.
- გლობალური თხევადი ბუნებრივი აირის ბაზრის განვითარება.
საბერძნეთის როლი
საბერძნეთი რეგიონისთვის იმპორტის მთავარ მარშრუტად იქცა და მისი მნიშვნელობა მხოლოდ გაიზრდება.
ქვეყანამ ალექსანდროპულში რეგაზიფიკაციის ქარხანა 2024 წლის ოქტომბერში გახსნა, რითაც მყისიერად გააორმაგა თავისი წლიური თხევადი ბუნებრივი აირის იმპორტის მოცულობა 10 მილიარდ კუბურ მეტამდე, რაც 70%-ით მეტია საბერძნეთის წლიურ გაზის მოხმარებაზე.
თუმცა, თურქეთი აღმოსავლეთ ევროპის თხევადი ბუნებრივი აირით დაკმაყოფილების მთავარ მამოძრავებელ ძალად რჩება.
თურქეთის როლი
დიახ, თურქეთის გავლით და ბულგარეთიდან უნგრეთამდე, მოლდოვამდე, რუმინეთამდე და დასავლეთ ბალკანეთამდე გამავალი ინფრასტრუქტურა საბოლოოდ რუსეთის “თურქული ნაკადისა“ და “ცისფერი ნაკადის“ მილსადენებთან ერთადაა.
თურქეთი ასევე რუსული ბუნებრივი აირის მთავარი მყიდველია.
მიუხედავად ამისა, ქვეყნის გადამწყვეტი როლი აღმოსავლეთ ევროპის ალტერნატიული გაზის მიწოდებაში უდავოა შემდეგი მიზეზების გამო:
● თურქეთს ხუთი თხევადი ბუნებრივი აირის იმპორტის ტერმინალი აქვს – მეტი, ვიდრე მთელ აღმოსავლეთ ევროპას ერთად.
● თურქეთის პრეზიდენტმა რეჯეფ თაიფ ერდოღანმა პირობა დადო, რომ უახლოეს წლებში მნიშვნელოვნად გაზრდის ანკარის გაზის წარმოებას.
● აზერბაიჯანული გაზი საქართველოს გავლით მიეწოდება თურქეთს, შემდეგ აღმოსავლეთ ევროპას, შემდეგ კი ალბანეთს, საბერძნეთსა და იტალიას ტრანსანატოლიური ბუნებრივი აირის მილსადენის (TANAP) და ტრანსანატოლიური ბუნებრივი აირის მილსადენის (TAP) მეშვეობით.
ეს მესამე კომპონენტი ევროკავშირის სტრატეგიის ბირთვს წარმოადგენდა, რომელიც მიმართული იყო რუსეთის გვერდის ავლით მიწოდების დივერსიფიკაციისკენ, უკრაინაში სრულმასშტაბიანი შეჭრის დაწყებამდე დიდი ხნით ადრე.
ევროკომისიის პრეზიდენტი ურსულა ფონ დერ ლაიენი 2022 წლის ივლისში ბაქოს ეწვია აზერბაიჯანის პრეზიდენტ ილჰამ ალიევთან შესახვედრად და ხელი მოაწერა ურთიერთგაგების მემორანდუმს, რომლის მიხედვითაც მხარეები ვალდებულებას იღებდნენ, 2027 წლისთვის აზერბაიჯანიდან მიწოდება გაორმაგებულიყო.
2025 წლის იანვარში ბაქომ განაცხადა, რომ ევროპისთვის მიწოდებამ 2024 წელს უკვე 12.9 მილიარდ კუბურ მეტრს მიაღწია. თუმცა, გამოითქვა შეშფოთება, რომ 2027 წლის მიზანი არარეალური იყო აზერბაიჯანში მაღალი შიდა მოთხოვნისა და შაჰ დენიზის საბადოზე წარმოების შემცირების გამო.
პოლონეთისა და ფინეთის როლი
2022 წლის სექტემბერში ამოქმედდა ბალტიის გაზსადენი, რომელიც ყოველწლიურად ნორვეგიიდან 10 მილიარდ კუბურ მეტრ ბუნებრივ აირს გადაიტანს. ჩეხეთისა და სლოვაკეთის მიმართულებით პოლონური მილსადენები მის შემდგომ ტრანსპორტირებას უზრუნველყოფს.
რუმინეთის როლი
აღმოსავლეთ ევროპა, სავარაუდოდ, თავად წარმოების უმნიშვნელოდ გაზრდას გეგმავს. ამ გზას წინ უძღვის რუმინეთის “ნეპტუნის ღრმა“ პროექტი, რომლის მიზანია ქვეყანა ევროკავშირის უმსხვილესი ბუნებრივი აირის მწარმოებელი გახდეს 2027 წელს ექსპლუატაციის დაწყებისას.
რა არის შემდეგი?
● ნორვეგიიდან და (პოტენციურად) აზერბაიჯანიდან მოწოდებების გაფართოება, თურქეთიდან და რუმინეთიდან მოწოდებების გაზრდის პერსპექტივები და თხევადი ბუნებრივი აირის ბაზრის ზრდა ნათლად მიუთითებს, რომ აღმოსავლეთ ევროპამ შესაძლოა რამდენიმე წელში უარი თქვას რუსულ გაზზე.
● გაზის ფასები მაღალი რჩება. ზოგიერთი მთავრობა, განსაკუთრებით უნგრეთის, სერბეთის და სლოვაკეთის, რუსული გაზის მიწოდების აღდგენისკენ მოუწოდებს. თეორიულად, მოსკოვს შეუძლია სცადოს ევროპელი მომხმარებლებისთვის მნიშვნელოვნად შემცირებული ფასების შეთავაზება. თუმცა, ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ეს მოხდეს.
რუსეთის მიერ 2022 წელს გაზის მარაგების იარაღად გამოყენება აღმოსავლეთ ევროპაში მალე არ დაავიწყდებათ.
2025 წლის მარტში ტრამპის ადმინისტრაციამ წარმოადგინა გეგმა რუსეთის წინააღმდეგ სანქციების შემსუბუქების შესახებ, როგორც უკრაინაში შესაძლო ცეცხლის შეწყვეტის შეთანხმების ნაწილი.
თუმცა, თეთრი სახლი ვერ შეძლებს უკრაინის ან პოლონეთის დარწმუნებას ან იძულებას ტრანზიტის განახლებაში, ისევე როგორც ვერ შეძლებს გერმანიის იძულებას, მხარი დაუჭიროს “ჩრდილოეთის ნაკადის“ მილსადენების შეკეთებასა და განახლებას.
ამიტომ, რუსული მარაგების მასიური დაბრუნება ნაკლებად სავარაუდოა.
