„სისხლი, ოფლი და ცრემლები“ - სომხეთის კრიზისიდან გამოსვლის ფორმულა პოლიტოლოგისგან
სომხეთში მწვავე პოლიტიკური კრიზისია, რომელიც ყარაბაღის მეორე ომის შედეგებმა გამოიწვია.
რა ხდება სომხეთში და რატომ, როგორ შეიძლება განვითარდეს სიტუაცია, რა მოუვიდა ყარაბაღის კონფლიქტს და რა უნდა გაიაროს სომხეთმა, რომ ამ კრიზისიდან გამოვიდეს?
სიტუაციის დეტალური ანალიზი კავკასიის ინსტიტუტის დირექტორის, პოლიტოლოგ ალექსანდრ ინსკანდერიანისგან.
„17+“ „ნიკოლის მოშორებას“ ითხოვს
პოლიტიკური კრიზისი სომხეთში ბუნებრივი პროცესია, რადგან ის ომისშემდგომია და ომში დამარცხებისგან მიღებული ემოციური შოკი გრძელდება.
ყარაბაღის საკითხზე მიღებულმა სამმხრივმა განცხადებამ სომხეთში პროტესტის სერია გამოიწვია, თუმცა, ამ პროცესს ქსელურს ვერ ვუწოდებთ. დიდწილად, ეს ელიტური პროტესტია, მისი პოლიტიზება 17-მა ოპოზიციურმა პოლიტიკურმა ძალამ დაიწყო, რომელსაც „17+“ ეწოდა.
თუმცა, ამ მიტინგების „გაპიარება“ და მასობრივად ქცევა მათ მთელი რიგი მიზეზების გამო ჯერჯერობით არ გამოსდით.
ერთ-ერთი მიზეზია ის, რომ პროტესტი – წმინდად პოლიტიკურია. წამოწეულია ისეთი პრობლემები, როგორებიცაა საგარეო პოლიტიკა, ყარაბაღის კონფლიქტი, აზერბაიჯანის საზღვართან დაკავშირებული დაურეგულირებელი პრობლემები, მაგრამ მათ აკლია სოციალიზაცია.
პროტესტი – 2018 წლის რევოლუციისგან განსხვავებით – ძირითადად მამაკაცურია. მასში ძალიან ცოტა ქალი და შუახნის მამაკაცი იღებს მონაწილეობას. ეს ადამიანთა ის წრეა, რომელთაც აინტერესებს პოლიტიკა და რომელთათვისაც მნიშვნელოვანია პოლიტიკა.
მეორე მიზეზი – ფალსტარტი. ოპოზიციას მოუწია სათავეში ჩადგომოდა ომისშემდგომ წარმოქმნილ პროტესტს. მაგრამ გარეთ ზამთარია, ცივა და ახალი წელია. ასეთ პერიოდში, ცოტა ვინმე თუ გამოდის ქუჩაში.
ამას გარდა, თვითონ ლოზუნგები ძალიან ნეგატიურია. „მოვაშოროთ ნიკოლი“ – ეს 2018 წლის „ხავერდოვანი რევოლუციის“ ლოზუნგის კალკია – „უარვყოთ სერიოჟა“. ოპოზიციას არ აქვს პოზიტიური პროგრამა „რაღაცისთვის“, ისინი გამოდიან „რაღაცის წინააღმდეგ“.
დაბრკოლებების მოშორება, რა თქმა უნდა, მნიშვნელოვანია, მაგრამ ეს საშუალებაა და არა მიზანი. თუკი კედელში ხვრელს ვაკეთებ, ამას ვაკეთებს რაღაცისთვის – დავაყენო ფანჯარა, კარი და ა.შ. მოვაშოროთ ახლანდელი მთავრობა – რისთვის? რა მიზანია? რას გავაკეთებთ შემდეგ? ის ხელს გვიშლის? დიახ. მაგრამ რაში გვიშლის?
ისევ, 2018 წლის რევოლუციას რომ შევადაროთ, მაშინ იყო პოზიტიური თეზისებიც.
ისინი იყო ძალიან პრიმიტიული, პრინციპში შეუსრულებელი, ხშირად ღიმილისმომგვრელი, მაგრამ მასაზე გათვლილი. ასეთი ტიპის – „ბანკები არ აიღებენ კრედიტის ფულს“, „საგზაო პოლიცია და კამერები შეწყვეტენ საგზაო მოძრაობის წესების დარღვევის აღრიცხვას“, „ოლიგარქები საკუთარ ხელფასს ხალხს მისცემენ“ და ა.შ. მაგრამ ეს ყველაფერი აღქმული იყო, როგორც ერთგვარი მიზანი.
აქ კი – მოვაშორებთ ნიკოლს, შემდეგ კი იქნება ხანგრძლივი და მძიმე სამუშაო, რათა აღვადგინოთ ქვეყანა და მივაღწიოთ რაიმე შედეგს. ასეთი ლოზუნგებით ძალიან ძნელია ადამიანების მოტივირება და შეკრება.
ადამიანებს, რევოლუციიდან ორი წლის შემდეგ, როდესაც შედეგები არ ჩანს, კიდევ ერთი რევოლუციისთვის გამოსვლა არ სურთ.
ნაკლებად სავარაუდოა, რომ მათ ძლიერ უყვარდეთ მოქმედი ხელისუფლება და მხარს უჭერდნენ მას, მაგრამ ვერც ამ მიზნებისთვის ქუჩაში გამოსვლის აზრს ხედავენ.
„სისხლი, ოფლი და ცრემლები. წინ – სირთულეები“
მეორე მსოფლიო ომის დასაწყისში, ინგლისში, პრემიერ-მინისტრის თანამდებობაზე აირჩიეს უინსტონ ჩერჩილი. დიდ ბრიტანეთში მის მიმართ ძალიან რთული დამოკიდებულება ჰქონდათ, მაგრამ ის აირჩიეს, რადგან ესმოდათ, რომ ქვეყანა ძალიან რთულ და კრიტიკულ სიტუაციაში იმყოფებოდა და ჩერჩილი იყო ის, რომელიც ქვეყნის გაძღოლას შეძლებდა.
არჩევისას, ის გამოვიდა სიტყვით: „მე არ შემიძლია რაიმეს შევპირდე ბრიტანელებს, სისხლის, ოფლისა და ცრემლების გარდა. წინ – უდიდესი სირთულეებია“.
ამბობენ, რომ ჩვენ გველის ინსტიტუციონალიზაციის ძალიან რთული სამუშაო, სახელმწიფოებრიობის აღდგენა, მისთვის რაიმე ფუნქციის მიცემა და ასე სწრაფად ადამიანების შეკრება შეუძლებელია. ოპოზიცია ამას პირდაპირ ან ირიბად ამბობს.
მაგრამ ეს ის ლოზუნგები არაა, რომელსაც მასის მიმართულებით ისვრიან. ჩერჩილი ლორდთა პალატის წინ გამოდიოდა, არა რიგითი ბრიტანელების. ჩვენთან კი ვის ხელშია ჩვენი „ლორდთა პალატა“, კარგად ვიცით.
ჩვენ ან უგო ჩავესის ვენესუელიზაციის გზა გველის ანუ „ხელისუფლების მკაცრი ვერტიკალის“ აგება, ან სომხეთისთვის ტრადიციული სიტუაციის დაბრუნება, რომელიც წინა ხელისუფლების დროს იყო – რესპუბლიკელების. სუსტი ოპოზიცია – სუსტი ხელისუფლება.
ესაა მცირედ პოპულარული, არაერთიანი, დაბალი ლეგიტიმაციის მქონე, ჩაკეტილი ხელისუფლება და ძალიან ჭრელი, ერთმანეთისგან განსხვავებული მიზნების მქონე ოპოზიცია, რომელსაც რაიმე გამოკვეთილი პოზიტიური პროგრამა არ გააჩნია.
სომხეთისთვის ასეთი საკმაოდ სტანდარტული სიტუაცია 1992-დან 2018 წლამდე მოქმედებდა.
სომხურ „ლორდთა პალატაში“ – არცერთი პოლიტიკური პარტია არ არის
კონსტიტუციის თანახმად, სომხეთი საპარლამენტო მმართველობის მქონე საპარლამენტო ქვეყანაა და მასში არცერთი პოლიტიკური პარტია არ არის. არც ერთი გამოცხადებული პოლიტიკური პარტია, როგორც პროსახელისუფლებო, ისე ოპოზიციური – სინამდვილეში კლასიკური პარტია არ არის. საპარლამენტო სისტემა კი პოლიტიკური პარტიების გარეშე ვერ იარსებებს.
„ჩემი ნაბიჯი“, რომლის ლიდერიც ნიკოლ ფაშინიანია, ჩინოვნიკების პროფკავშირებია, რომლის გარშემოც მმართველ ელიტასთან დაახლოებული ბიზნესმენთა გარკვეული ჯგუფი შეიკრიბა.
ოპოზიციურ „17+“-ს კი შეიძლება ვუწოდოთ პერსონალური მხარდამჭერთა ჯგუფები. ეს არის, ვინც გინდა, მაგრამ არა ჩამოყალიბებული რაიმე იდეოლოგიის მქონე პარტიები. აქედან გამომდინარე, არასტაბილური სისტემაა.
ასეთი მდგომარეობა იმის შედეგია, რომ სომხეთში პოლიტიკურ ველს ყოველთვის კრეჭდნენ და იქ აღარავინ აღარ დარჩა.
უსწორდებოდნენ და თელავდნენ ჩამოყალიბებულ ძლიერ ოპოზიციას, პოლიტიკოსების როტაციის სისტემას, პოლიტიკური პარტიების სისტემას კი რთულს ტოვებდნენ. ადამიანებს არ აქვთ შესაძლებლობა, კარიერა კლასიკური გზით გაიკეთონ და პოლიტიკოსები გახდნენ. ამ სიტუაციაში ნებისმიერს – სრულიად მოულოდნელად – შეუძლია გამოხტეს და ხელისუფლება თავის ხელში აიღოს.
ან გენოციდი და დეპორტაცია, ან მოლაპარაკებები ყარაბაღელებთან
ახლანდელი კრიზისის ძირითადი მიზეზი ყარაბაღის მეორე ომია. საბრძოლო მოქმედებები შეჩერებულია, მაგრამ ყარაბაღის პრობლემა სადაც იყო, იქვე დარჩა.
შეიცვალა მხოლოდ ფორმატი: კონფლიქტი გარკვეულწილად შეცვლილი სახით არის, ნაკლებ ტერიტორიაზე, ნაკლები მოსახლეობით და გარშემო რუსი სამშვიდობოებით.
აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე, 86 ათასი კვადრატული კილომეტრიდან, დაახლოებით, სამი ათასზე, რაც არცთუ ისე ცოტაა – სამხრეთ ოსეთზე ოდნავ ნაკლები – ცხოვრობენ ადამიანები, რომლებიც აზერბაიჯანული პასპორტის აღებას არ აპირებენ.
ამ ადამიანებმა გამოაცხადეს არცახის რესპუბლიკა, რომელსაც აზერბაიჯანელები არ აღიარებენ, მაგრამ აზერბაიჯანის ძალაუფლება მასზე არ ვრცელდება. აზერბაიჯანს არ შეუძლია იქ რაიმე საქმიანობის წარმოება და ეს ტერიტორია არ იმართება ბაქოდან.
ამ ტერიტორიების გარშემო დგანან მესამე ქვეყნის ჯარისკაცები, რომლებიც ამ ტერიტორიებს აზერბაიჯანის ხელისუფლების გავლენისგან იცავენ. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ პრობლემა არ გადაჭრილა.
არიან ყარაბაღელები და არის ეს სიტუაცია, რომელიც დიდხანს ვერ გაგრძელდება. მაგრამ, რისი გაკეთება შეიძლება?
ორიდან ერთის: მოკლა ყველა ეს ადამიანი ან მათი დეპორტაცია მოახდინო ანუ გადაჭრა საკითხი, როგორც გადაჭრეს ჰადრუთში, ჯარკანში (აზერბაიჯანული სახელწოდება ჯაბრაილი) ან კარვაჩარში (აზერბაიჯანული სახელწოდება ქალბაჯარი); და მეორე გზა – მოელაპარაკო ამ ადამიანებს.
მაგრამ აზერბაიჯანს არ შეუძლია ყველა ამ ადამიანის მოკვლა, ყოველ შემთხვევაში, უახლოესი ხუთი წელი მაინც, რადგან იქ რუსი სამშვიდობოები დგანან, და არც მათთან მოლაპარაკება სურს. შესაბამისად, პრობლემა რჩება.
სომხურ საზოგადოებას უნდა ჰქონდეს სუბიექტურობა
იმისათვის, რომ სომხებმა ამ პრობლემის გადაჭრა სცადონ, საჭიროა ჰქონდეთ სუბიექტურობა, უნდა ავაშენოთ ინსტიტუციონალურად ქმედითი სახელმწიფო.
და ეს ამოცანა დგას როგორც სომხური საზოგადოების, ისე მთიანი ყარაბაღის საზოგადოების წინაშე – შეიქმნას ისეთი მექანიზმები, რომლებიც პრობლემებს არცახში მცხოვრები ადამიანების სასარგებლოდ გადაწყვეტს. და არა დეპორტაციის, გამოსვლის ან მკვლელობის გზით, არამედ მათი მონაწილეობით მათი ბედის განსაზღვრის გზით.
მხოლოდ სახელმწიფოს ფუნქციების აღდგენით, სტრუქტურების ინსტიტუციონალიზაციით, მათ შორის არმიის, შეგვიძლია დავიწყოთ ბრძოლა. სხვათა შორის, ახლანდელი ოპოზიციის ლოგიკა – ამგვარია. ის, რაც მოხდა – უკვე მოხდა და სამმხრივი განცხადების გაუქმება ომში შესვლის ნიშანი იქნება, შესაძლოა, უკვე რუსეთთანაც.
პირველ რიგში, სუბიექტურობაა საჭირო, ახლანდელ სომხურ სახელმწიფოს კი ასეთი სუბიექტურობა არ გააჩნია, შესაბამისად, საჭიროა წინააღმდეგობების მოშორება.
ყარაბაღის პრობლემას ორი ასპექტი აქვს: აზერბაიჯანული (ტერიტორიული) და სომხური (ჰუმანიტარული).
აზერბაიჯანი ამბობს: „მოგვეცით ყარაბაღი, ის ჩვენ გვეკუთვნის. თქვენ ჩვენ არ გვჭირდებით, ჩვენ გვჭირდება ტერიტორიები“. ეს ტერიტორიული ლოგიკაა.
სომხური ასპექტი კი შემდეგში მდგომარეობს: ყარაბაღი – ეს არა მხოლოდ ტერიტორიებია, არამედ ადამიანებიც, რომლებიც იქ ცხოვრობენ. არ შეიძლება ადამიანების ბედის განსაზღვრა ამ ადამიანების გარეშე, არ ჰკითხო მათ, როგორ, სად და რანაირად სურთ ცხოვრება და დახოცო. საუბარია ჰუმანიტარულ ასპექტზე, ადამიანების ბედზე, რომლებსაც იგივე უფლებები აქვთ, რომელიც აქვს ნებისმიერ სხვა ადამიანს დედამიწის ნებისმიერ წერტილში. და ეს არის სომხური მხარის ლოგიკა.
შესაბამისად, ეს ორი ლოგიკა ეჯახება ერთმანეთს. იმისათვის კი, რომ მეორე ლოგიკამ გაიმარჯვოს – ადამიანებთან დაკავშირებულმა ლოგიკამ – ის უნდა წარმოადგენდეს სუბიექტურობას და ამ სუბიექტურობას აშენება სჭირდება.
კონფლიქტის ფორმატი
10 ნოემბრის განცხადება არ არის სამშვიდობო შეთანხმება. ეს არის ზავის შესახებ შეთანხმება, იმის შესახებ, რომ შეიქმნას გარკვეული მექანიზმები, რათა არ გაგრძელდეს სისხლისღვრა.
ამ განცხადებაში არცერთი ასო არ არის ყარაბაღის კონფლიქტზე, არაფერია ნათქვამი ყარაბაღის სტატუსზე. კონფლიქტის სამომავლო დარეგულირება შესაძლებელია ნებისმიერ ფორმატში – ეუთოს მინსკის ჯგუფის ფორმატით დაწყებული, ფორმატის გარეშე დასრულებული.
მაგრამ კონფლიქტი მოლაპარაკებების ფორმატის გარეშე – ცუდი ვარიანტია, რადგან მოლაპარაკებები დადებით გავლენას ახდენს თავად კონფლიქტის მიმდინარეობაზე.
მაგალითად, მინსკის ჯგუფის იდეის სათავე მდგომარეობდა პრობლემის კონსენსუსის გზით გადაწყვეტაში, მაგრამ როგორი – სულერთია, მთავარია, რომ არ ყოფილიყო სროლა და ყოფილიყო მოლაპარაკებები.
სხვა საქმეა, რომ აზერბაიჯანს ომამდეც არ სურდა კონფლიქტის კონსენსუსის გზით გადაწყვეტა, ომის შემდეგ ხომ – მით უმეტეს არ მოისურვებს. და ეს რთულია.
მინსკის ჯგუფი, თუკი საერთოდ განაახლებს თავის ფორმატს, ძველებური აღარ იქნება – პოლიტიკურად აღარ იქნება, მაგრამ იურიდიულად შეიძლება დარჩეს, მომხდარის შემდეგაც კი.
მას შემდეგაც კი, რაც ალიევმა ორ თანათავმჯდომარეს, რომლებიც ბაქოში ჩავიდნენ, არადიპლომატიური სიტყვებით მიმართა, ამ ტიპის: „რატომ ჩამოხვედით, თქვენთვის არავის დაუძახია“. მან ეს პუბლიკაციებისთვის განაცხადა, შემდეგ კი მათთან მოლაპარაკებები გამართა – თანაც ერთი-ერთზე.
შესაბამისად, მცირეთაგან ერთ-ერთი საშუალება – ეს არის მინსკის ჯგუფის აღდგენა. ასეთი რამ უკვე მომხდარა. მინსკის ჯგუფი რამდენჯერმე მოკვდა და ახლიდან დაიბადა. მაგრამ არა ასეთ დონემდე, ასეთი ომი აქამდე არ ყოფილა.
შეიძლება ახალი ფორმატიც. და იმისათვის, რომ ამ ახალმა ფორმატმა იარსებოს, საჭიროა ისევ ვკითხოთ სომხებსაც და აზერბაიჯანელებსაც. იმისათვის კი, რომ მათ ვკითხოთ, საჭიროა სუბიექტურობა.
რა იქნება ამ ყველაფრის შემდეგ?
ახლა ემოციური შოკია, მაგრამ ის გაივლის. ბევრი ქვეყანაა, რომელმაც ომი წააგო. საქართველომ ორჯერ, მეტჯერაც კი იწვნია ამ ტიპის მარცხი. კონფლიქტის გადაწყვეტაში ის შორს არ წასულა, მაგრამ არსებობას აგრძელებს. აზერბაიჯანი 26 წელი იყო ამ ვითარებაში. მსოფლიოში არ არსებობს ქვეყანა, რომელიც არ დამარცხებულა.
შოკის შემდეგ იქნება იმის მიღება, რაც მოხდა, სიტუაციის რაციონალიზაცია.
ძალიან განსხვავებული გზებია: სახელმწიფოებრივი ფუნქციების დანგრევიდან და დაშლიდან დაწყებული, როგორც ეს მოხდა საქართველოში, 1990-იანი წლების დასაწყისში აფხაზეთში მარცხის შემდეგ, ამ ფუნქციების ხელახლა აღდგენისა და პრობლემის გადაჭრის გზაზე შემდგომი პროგრესის. მათ შორის, ყარაბაღის პრობლემების.
იმისათვის, რომ ეს გადავლახოთ, უნდა მივიღოთ ის რეალობა, რომელიც არის და სამომავლოდ იმ საფუძვლის ჩაყრა უნდა დავიწყოთ, რომელიც საჭიროა სახელმწიფოს ასაშენებლად.
ქვეყნის მოქალაქეებს უნდა გაუჩნდეთ პასუხისმგებლობის გრძნობა საკუთარ არჩევანთან დაკავშირებით.
ნიკოლ ფაშინიანი და „ჩემი ნაბიჯი“ – ეს არის არა მიზეზი, არამედ შედეგი იმ სიტუაციისა, რომელიც ჩვენ გვაქვს.
დამოუკიდებლობის მოძრაობის დასაწყისში – 1980-იანი წლების ბოლოს და 90-იანების დასაწყისში – სომხურ საზოგადოებაში მოთხოვნა იყო ინტელიგენტურობაზე. ეს ადამიანები ჭკვიანები არიან, ისინი ხელისუფლებაში მოვლენ და მოიფიქრებენ რაიმეს, რაც სასარგებლო იქნება ჩვენი ქვეყნისათვის.
შემდეგ, მოთხოვნა იყო სიმტკიცეზე – რობერტ კოჩარიანის პრეზიდენტობისას. მტკიცე, ნაბრძოლი, მკაცრი, მას შეუძლია კაცურად გადაწყვიტოს პრობლემები.
შემდეგ მოთხოვნა გაჩნდა კონსენსუსზე – აქაც, იქაც, ჩვენებიც, თქვენებიც, როგორღაც შეძლებენ მართვას, როგორღაც შეძლებენ იმას, რომ საქმე კარგად იქნება, პრობლემა გადაწყდება.
2018 წელს, მოთხოვნა იყო პატიოსნებაზე, მნიშვნელობა არ ჰქონდა – შეუძლია – არ შეუძლია, მთავარია, ყოფილიყო პატიოსანი.
ყარაბაღის კონფლიქტის გადაწყვეტამდე, ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ვიცოცხლო, იქამდე კი, რომ ქვეყანაში კომპეტენტურობაზე იყოს მოთხოვნა, იმედი მაქვს, მივაღწევ.
აი, როდესაც კომპეტენტურობის მოთხოვნა ჩნდება, როდესაც ადამიანები ირჩევენ არა პატიოსანს ან ინტელიგენტს, არამედ იმ კაცს, რომელიც შეძლებს რაიმე გააკეთოს „სისხლის, ოფლისა და ცრემლების“ პრინციპით, მაშინ დადგება ერის, სახელმწიფოებრიობის აღმშენებლობის ეტაპი, რომელმაც შეიძლება სადღაც მიგვიყვანოს.
მაგრამ დრო, რომელიც ამ ეტაპამდე მისვლას სჭირდება, იზომება არა წლებით, არამედ თაობებით. ის, რაც ახლა ხდება – ეს არის აშკარად საბჭოთა თაობის პოსტსაბჭოთა თაობით შეცვლა.
ადამიანებს, რომელთაც, ყველანაირი მნიშვნელობით, არ გააჩნიათ საბჭოთა გამოცდილება, და ფაშინიანსა და მის გუნდს ეს გამოცდილება არ გააჩნიათ, ბევრი რამის სწავლა, გამოცდილების შეძენა სჭირდებათ, ამ პროცესში მათ შეიძლება წარუმატებლობებიც განიცადონ, და ამ ყველაფერს დრო სჭირდება.
