ოპერაცია "Sputnik აზერბაიჯანი: რუსეთთან დაძაბულობის ახალი ეტაპი
“სპუტნიკ აზერბაიჯანის“ თანამშრომლების დაკავება
აზერბაიჯანის შინაგან საქმეთა სამინისტრომ რუსული საინფორმაციო სააგენტო Sputnik აზერბაიჯანის ბაქოს ოფისში ოპერატიულ-საგამოძიებო ღონისძიებები ჩაატარა. პროსახელისუფლებო მედიასაშუალებების ცნობით, დაკავებული პირები რუსეთის ფედერალური უსაფრთხოების სამსახურის (ФСБ) თანამშრომლები არიან.
ოპერაცია 30 ივნისს ჩატარდა. როგორც უწყებაში განაცხადეს, დაკავებულია სააგენტოს მთავარი რედაქტორი იგორ კარტავიხი და შეფ-რედაქტორი ევგენი ბელოუცოვი.
ოფიციალური ვერსიით, რეიდი განხორციელდა “სააგენტოს მხრიდან უკანონოდ მიღებული დაფინანსებით საქმიანობის გაგრძელების შესახებ ოპერატიული ინფორმაციის საფუძველზე“ — მიუხედავად იმისა, რომ მისი აკრედიტაცია უკვე გაუქმებული იყო.
სამინისტროს განცხადებით, სულ დაკავებულია შვიდი პირი. ორს მათგანს აღკვეთის ღონისძიების სახით პატიმრობა შეეფარდა, დანარჩენებს კი სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობა დაეკისრათ.
რუსეთის პრეზიდენტის პრესმდივანმა დმიტრი პესკოვმა აღნიშნა, რომ ოფიციალური მოსკოვი ამ საკითხის განხილვას გეგმავს ბაქოსთან.
“ვიმედოვნებთ, რომ აზერბაიჯანულ მხარესთან უშუალო კონტაქტის გზით უახლოეს მომავალში მოხერხდება დაკავებულთა გათავისუფლება,“ — განაცხადა მან.
მიუხედავად ოფიციალური განმარტებებისა, ინციდენტის ირგვლივ არსებული გარემოებები და საინფორმაციო ფონი ვარაუდის საფუძველს იძლევა, რომ საქმე არა მხოლოდ სამართლებრივ, არამედ პოლიტიკურ, დიპლომატიურ და გეოპოლიტიკურ ჭრილშიც უნდა შეფასდეს.
აკრედიტაციის გაუქმება
2025 წლის თებერვალში აზერბაიჯანის საგარეო საქმეთა სამინისტრომ გააუქმა “Sputnik აზერბაიჯანის“ აკრედიტაცია. მიზეზად სახელდებოდა “მედიის სფეროში ურთიერთპარიტეტის პრინციპი“ — ბაქოში მოქმედი რუსული მედიასაშუალებების თანამშრომელთა რაოდენობა უნდა შეწონილიყო რუსეთში მომუშავე აზერბაიჯანული სააგენტოს, AZƏRTAC-ის წარმომადგენელთა რაოდენობასთან.
თუმცა მიუხედავად აკრედიტაციის გაუქმებისა, “Sputnik აზერბაიჯანი“ მუშაობას ჩვეულ რეჟიმში აგრძელებდა — თანამშრომლები ოფისში დადიოდნენ, რედაქცია კი სრულფასოვნად ფუნქციონირებდა.
ბრალდებები ФСБ-სთან კავშირებზე
ოპერაციის დაწყების ეტაპზე პროსახელისუფლებო მედიაში გავრცელდა ინფორმაცია, რომ დაკავებულები უშუალოდ რუსეთის ფედერალური უსაფრთხოების სამსახურის წარმომადგენლები იყვნენ. მოგვიანებით სააგენტო Sputnik-მა ეს ბრალდება უარყო და აღნიშნა, რომ დაკავებულები ჟურნალისტები არიან, რომლებიც თავიანთ პროფესიულ მოვალეობებს ასრულებდნენ.
ინციდენტის შემდეგ რუსეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროში დაიბარეს აზერბაიჯანის ელჩი, რაჰმან მუსთაფაევი. კრემლმა კი მოკლე და დიპლომატიური განცხადება გაავრცელა:
“დაინტერესებულნი ვართ აზერბაიჯანთან ურთიერთობების განვითარებით. ვწუხვართ გადაწყვეტილებების გამო, რომლებიც აზერბაიჯანმა ეკატერინბურგში მომხდარი მოვლენების შემდეგ მიიღო.“
ეკატერინბურგის ფონზე
შემთხვევა მას შემდეგ მოხდა, რაც რუსულმა პოლიციამ ეკატერინბურგში აზერბაიჯანული წარმოშობის პირთა წინააღმდეგ რამდენიმე მასშტაბური რეიდი ჩაატარა. ამ რეიდების შესახებ ადგილობრივი უფლებადამცველები სერიოზულ სამართლებრივ დარღვევებზე საუბრობენ.
27 ივნისს მომხდარი ამ მოვლენების დროს რამდენიმე აზერბაიჯანელი დაიღუპა, ათობით დააკავეს ან ძალადობის მსხვერპლი გახდნენ. საფაროვების ოჯახის თქმით, პოლიციამ გამოიყენა ელექტროშოკები, დამამცირებელი მოპყრობა და ფიზიკური ძალადობა.
პოლიტოლოგის შეფასება და კრემლის რიტორიკა
პოლიტოლოგი ელხან შაჰინოღლუ აღნიშნავს, რომ არსებული ვითარების ფონზე კრემლთან დაახლოებულ საინფორმაციო პლატფორმებზე აზერბაიჯანის წინააღმდეგ რიტორიკა მკვეთრად გამძაფრდა.
მისი თქმით, პრორუსული მედიასაშუალებები ბაქოს რეაგირებას ეკატერინბურგის მოვლენებზე “არამეგობრულ ქმედებად“ წარმოაჩენენ და ღიად საუბრობენ შესაძლო სანქციებზე — მათ შორის, აზერბაიჯანული სოფლის მეურნეობის პროდუქციის ექსპორტის შეზღუდვაზე და რუსეთის შიგნით მიგრანტების მიმართ პოლიტიკის გამკაცრებაზე.
“არსებობს გამოსავალი ამ ვითარებიდან. თუ კრემლი ჩაატარებს გამოძიებას ეკატერინბურგში პოლიციის ძალადობის თაობაზე და მიიღებს გადაწყვეტილებას ჩვენი თანამემამულეების მკვლელობაში ბრალდებულთა დაპატიმრების შესახებ, ორ ქვეყანას შორის არსებული დაძაბულობა ნაწილობრივ მაინც შეიძლება შემცირდეს,“ — მიიჩნევს შაჰინოღლუ.
თუმცა, მისივე თქმით, მოვლენების ასეთ სცენარით განვითარება ნაკლებად სავარაუდოა, რადგან კრემლთან ასოცირებული მედიასაშუალებები კვლავ ავრცელებენ მცდარ ინფორმაციას — თითქოს დაღუპულები გულის შეტევით გარდაიცვალნენ, ხოლო დაკავებულები ეკატერინბურგში კრიმინალურ საქმიანობაში იყვნენ ჩართულნი.
“ასეთ პირობებში რთული წარმოსადგენია, რომ კრემლი აღიარებს სიმართლეს — ისევე, როგორც ეს არ გააკეთა თვითმფრინავის შემთხვევაშიც,“ — დასძენს ექსპერტი.
„აგენტების“ დაპატიმრება და საზოგადოების რეაქცია
საზოგადოებისა და იურიდიული წრეების რეაქცია ბაქოში ჩატარებულ ოპერაციაზე მრავალმნიშვნელოვანი აღმოჩნდა.
იურისტი ემინ ასლანოვი ამბობს, რომ თუ გამოძიება და სასამართლო არ არის დამოუკიდებელი, მაშინ მნიშვნელობა არ აქვს, იყვნენ თუ არა დაკავებულები რუსეთის უშიშროების სამსახურის წევრები — ნებისმიერი პოლიტიკური მოტივით განხორციელებული დაკავება, მისივე თქმით, უნდა ჩაითვალოს პოლიტიკურ პატიმრობად.
სოციალურ ქსელებში გავრცელდა კიდევ უფრო მწვავე განცხადებები. ზოგიერთი მომხმარებელი ჟურნალისტების — “აგენტებად“ წარდგენილი პირების — დაპატიმრებას სიმბოლურ ჟესტად აფასებს და მიუთითებს იმაზე, რომ აზერბაიჯანში წლების განმავლობაში მაღალი თანამდებობები ეკავათ პირებს, რომლებიც რუსეთისგან მიღებული ორდენებითა და კრემლთან სიახლოვით გამოირჩეოდნენ.
ამ სიაში მოხვდნენ: პრეზიდენტის ადმინისტრაციის ყოფილი ხელმძღვანელი რამიზ მეხტიევი, პრემიერ-მინისტრის პირველი მოადგილე იაკუბ ეიუბოვი, მილი მეჯლისის სპიკერი სახიბა გაფაროვა, პრეზიდენტის უშიშროების საბჭოს მდივანი და ყოფილი შინაგან საქმეთა მინისტრი რამილ უსუბოვი და სხვა მაღალჩინოსნები.
ისტორიულ კონტექსტში ხშირად იხსენებენ იმასაც, რომ ჰეიდარ ალიევი საბჭოთა კავშირის უშიშროების კომიტეტის (КГБ) გენერალი იყო და რუსეთის მხარდაჭერით დაბრუნდა ხელისუფლებაში. ანალიტიკოსების აზრით, ალიევების ოჯახი დღემდე რჩება კრემლის გავლენის არეალში.
“რადიო თავისუფლების“ დახურვა — იგივე სცენარი სხვა მისამართზე?
ფაქტი, რომ აზერბაიჯანის ხელისუფლებამ ამჯერად მკაცრი ზომები რუსული მედიის მიმართ გაატარა, ბევრს ახსენებს 2014 წელს ბაქოში რადიო თავისუფლების დახურვის შემთხვევას. მაშინ, 26 დეკემბერს, პროკურატურამ სააგენტოს ოფისში რეიდი ჩაატარა — თანამშრომლები ოფისიდან გაიყვანეს, ტექნიკა და დოკუმენტები ამოიღეს, შენობა კი დალუქეს.
რადიოს ოფისი რამდენიმე თვის შემდეგ გაიხსნა, თუმცა ამოღებული ტექნიკა და დოკუმენტები მას აღარ დაბრუნებია.
ამ მოვლენებამდე ცოტა ხნით ადრე დააკავეს გამოჩენილი ჟურნალისტი და საგამოძიებო მასალების ავტორი ხადიჯა ისმაილი, რომლის სტატიებში აზერბაიჯანის პრეზიდენტის ილჰამ ალიევის და მისი ოჯახის წევრების სახელები ფიგურირებდა.
რადიო თავისუფლება/თავისუფალი ევროპის მთავარმა რედაქტორმა ნენად პეიჩმა მაშინ განაცხადა:
“ყველა ბრალდება უნდა მოიხსნას და ხადიჯა დაუყოვნებლივ უნდა გათავისუფლდეს. რადიოს საქმიანობა სრულიად კანონიერად ხორციელდებოდა. ხელისუფლება მხოლოდ ცდილობს, დამალოს სიმართლე.“
ეს პარალელი ბადებს ვარაუდს, რომ ოპერაცია Sputnik აზერბაიჯანის წინააღმდეგ შესაძლოა დაკავშირებული იყოს არა იმდენად ჟურნალისტურ საქმიანობასთან, რამდენადაც პოლიტიკურ გზავნილებთან და ინფორმაციული ომის სტრატეგიასთან.
ურთიერთობები დაიძაბა AZAL-ის ინციდენტის შემდეგ
2024 წლის 25 დეკემბერს, რუსული საჰაერო თავდაცვის სისტემებმა ჩამოაგდეს კომპანია AZAL-ის სამგზავრო თვითმფრინავი. ინციდენტმა, რომელმაც 38 ადამიანის სიცოცხლე შეიწირა, აზერბაიჯანულ საზოგადოებაში და პოლიტიკურ წრეებში მწვავე რეაქცია გამოიწვია.
პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა მკაცრი ტონით გააკრიტიკა მომხდარი:
“რუსეთის მხარემ უნდა მოუხადოს ბოდიში აზერბაიჯანს… და გადაუხადოს კომპენსაცია როგორც სახელმწიფოს, ასევე დაღუპულთა ოჯახებსა და ეკიპაჟის წევრებს. ეს ჩვენი პირობაა,“ — განაცხადა მან.
სამი დღის შემდეგ რუსეთის პრეზიდენტმა ვლადიმირ პუტინმა ალიევს ტელეფონით მოუხადა ბოდიში, მიზეზად კი ის დაასახელა, რომ ინციდენტი “რუსეთის საჰაერო სივრცეში მოხდა“. თუმცა ბაქოს მოთხოვნები — კომპენსაციის გადახდა და დამნაშავეთა დასჯა — დღემდე შესრულებული არ არის.
დასაწყისში აზერბაიჯანულ მედიაში ინციდენტის მიზეზად არ სახელდებოდა კონკრეტული მხარე. თუმცა როდესაც გაირკვა, რომ პასუხისმგებლობა რუსულ მხარეს ეკისრებოდა, პროსახელისუფლებო ტელევიზიებმა მკვეთრად შეცვალეს ტონი — რაც იშვიათია მსგავს საკითხებთან მიმართებით.
AZTV: “იმის ნაცვლად, რომ აღიაროს პასუხისმგებლობა, რუსული მხარე მედიით გვემუქრება, გვაყენებს შეურაცხყოფას და ჩვენს ელჩს იბარებს საგარეო საქმეთა სამინისტროში.“
İctimai TV: “აზერბაიჯანი საერთაშორისო სასამართლოში სარჩელის მოსამზადებლად ემზადება და ამკაცრებს ზეწოლას მოსკოვზე.“
İctimai TV: “აზერბაიჯანულ-რუსული ურთიერთობები ბოლო 30 წლის განმავლობაში ყველაზე რთულ ფაზაში შევიდა.“
İctimai TV: “რუსეთის ხელისუფლებას თავიდანვე არ გააჩნდა ერთმნიშვნელოვანი დამოკიდებულება აზერბაიჯანის მიმართ.“
İctimai TV: “მოსკოვისგან დადებით ნაბიჯებს არც ველოდით…“
ეს ინციდენტი გახდა ერთ-ერთი პირველი სერიოზული ბზარი ბაქოსა და მოსკოვს შორის ურთიერთობებში, რომლებიც წლების განმავლობაში გარეგნულად მშვიდად გამოიყურებოდა. ამას თან ახლდა ეკატერინბურგში განვითარებული მოვლენების ფონზე კულტურული ღონისძიებების გაუქმება, Sputnik-ის წინააღმდეგ დაწყებული ოპერაცია და სხვა ნაბიჯები, რომლებიც დაკვირვებულ წრეებში აღიქმება, როგორც დიპლომატიური დაძაბულობის შემადგენელი ნაწილები.
პრეზიდენტის თვითმფრინავი და GPS-ის გაუჩინარება — უფრო ფართო სცენარი?
იმავე დღეს, როდესაც სამგზავრო თვითმფრინავი ჩამოაგდეს, პრეზიდენტ ილჰამ ალიევის ოფიციალურ თვითმფრინავს, რომელიც არაოფიციალურ СНГ-ს სამიტზე მიემართებოდა სანქტ-პეტერბურგში, რუსეთის საჰაერო სივრცეში ტექნიკური შეფერხება შეექმნა.
აზერბაიჯანის მედიაში გავრცელებული ინფორმაციით, თვითმფრინავმა “Baku-1“, რომლითაც პრეზიდენტი მგზავრობდა, ფრენის დროს GPS-სიგნალები დაკარგა და რადიონავიგაციის პრობლემების გამო იძულებული გახდა, ბაქოში დაბრუნებულიყო.
მოგვიანებით გაირკვა, რომ იმავე დღეს მსგავს პრობლემებს წააწყდა კიდევ ერთი რეისი — AZAL J2-8243, რომელიც GPS-სიგნალების გარეშე დარჩა ჩეჩნეთისა და ჩრდილოეთ კავკასიის თავზე და საბოლოოდ კურსი ყაზახეთისკენ აიღო.
აზერბაიჯანული წყაროები ამტკიცებენ, რომ ეს თვითმფრინავები რუსეთის ჰაერსაწინააღმდეგო სისტემამ პანცირ-С1-ით ამოიღო სამიზნეში. დილის 05:21-ზე რუსულმა მხარემ აამოქმედა საჰაერო საფრთხეებზე რეაგირების გეგმა „ხალიჩა“, რომლის ფარგლებშიც სამოქალაქო ავიაციის მოძრაობა დროებით შეჩერდა. დაუზუსტებელია, ჰქონდა თუ არა აზერბაიჯანულ ეკიპაჟს წინასწარი შეტყობინება ამ საფრთხის შესახებ.
ამ თემას დეტალური ანალიზი მიუძღვნა საინფორმაციო სააგენტო Turan-მა. იანვარში გამოქვეყნებულ მასალაში განხილული იყო თვითმფრინავის ინციდენტის წინაპირობები, გეგმა ხალიჩის ამოქმედება და GPS-ის ჩარევის ტექნიკური დეტალები. მოგვიანებით მასალა საიტიდან წაიშალა.
სულ მალე, გამოძიების გამოქვეყნების შემდეგ, Turan-ის მთავარ რედაქტორი მეხმან ალიევი უსაფრთხოების სამსახურში დაიბარეს. რამდენიმე დღეში სააგენტომ საქმიანობა შეაჩერა და მიზეზად “ფინანსური სირთულეები“ დაასახელა.
დასკვნა: სამართლებრივი ქმედება თუ გეოპოლიტიკური ჟესტი?
პირველი შემთხვევა არ არის, როცა აზერბაიჯანში უცხოურ სახელმწიფოსთან აფილირებული მედიის წარმომადგენლები სახელმწიფოს სამიზნეები ხდებიან. თუმცა ღიად რჩება კითხვა: საქმე გვაქვს რეალურ ჯაშუშურ ბრალდებასთან, მედიაპარიტეტზე პრეტენზიასთან თუ ბაქოსა და მოსკოვს შორის გეოპოლიტიკური ბალანსის თამაშთან?
წარმოდგენილი – ხშირად წინააღმდეგობრივი ცნობები — უარყოფები და ოფიციალური განცხადებების ტონი მიუთითებს, რომ საქმე არ არის მხოლოდ მედიის თავისუფლებაზე ან ფინანსურ დარღვევებზე — ეს უფრო ღრმა დიპლომატიური დაძაბულობისა და მზარდი უნდობლობის გამოვლენაა.
რა ელის ამჯერად იმ ადამიანებს, რომლებიც “აგენტობაში“ არიან ბრალდებული? იქნება თუ არა პრიორიტეტი საკუთარ თანამემამულეებზე ძალადობის ფაქტების გამოძიება, თუ კვლავ ჰეგემონურ ურთიერთობათა ბალანსის შენარჩუნება?
პასუხებს დრო გვიჩვენებს. თუმცა გამოცდილება მკაფიოა: ამ ორი სახელმწიფოს ისტორიაში რიგითი მოქალაქეების ბედი იშვიათად ყოფილა პრიორიტეტი.
