გეოპოლიტიკური პროექტი: როგორ წააგო სომხეთმა ომი და როგორ აღმოჩნდა დიდი პოლიტიკის ნაწილი
გეოპოლიტიკური პროცესები სომხეთის ირგვლივ
2020 წლის ყარაბაღის მეორე ომის შედეგებს უნდა გაერკვია საერთო სურათი სამხრეთ კავკასიის რეგიონში და დროებით მაინც დაესტაბილურებინა სიტუაცია. თუმცა, სომხეთისა და აზერბაიჯანის შემთხვევაში, დაუწერელმა კანონმა არ იმუშავა. ამის მიზეზი იყო ბაქოს სურვილი, ყველა თავის განზრახვა სისრულეში მაქსიმალისტური გათვლებით მოეყვანა, ასევე უკრაინაში სიტუაციის გამწვავება. ცვალებადმა გეოპოლიტიკურმა ვითარებამ შეიძლება სომხეთი მორევში ჩაითრიოს, საიდანაც ერევანს მნიშვნელოვანი დანაკარგების გარეშე გამოსვლა უაღრესად გაუჭირდება.
დეტალური ანალიზი იმისა, თუ რა ხდება რეგიონში; მთავარი „მოთამაშეების“ და მათი ინტერესების შესახებ; ასევე, ვარაუდები იმაზე თუ როგორ შეიძლება განვითარდეს მოვლენები შემდგომში.
ძალთა ბალანსი რეგიონში ომის შემდეგ
ომის შედეგმა, როგორც მოსალოდნელი იყო, შეცვალა ზესახელმწიფოების გავლენის ხარისხი სომხეთსა და აზერბაიჯანზე.
ყარაბაღის კონფლიქტი ათწლეულების განმავლობაში განიხილებოდა სამი ზესახელმწიფოს – რუსეთის, შეერთებული შტატებისა და საფრანგეთის შუამავლობით – ეუთოს მინსკის ჯგუფი მოლაპარაკებების მთავარ პლატფორმად ითვლებოდა. მიუხედავად იმისა, რომ ყველას ესმოდა, ამ ტრიოზე უდიდესი გავლენა მოსკოვს ჰქონდა, პროცესის მონაწილეებმა მაინც ვერ შეძლეს გაეგოთ ვაშინგტონისა და პარიზის ხმა.
ყარაბაღის მეორე ომი მოსკოვის შუამავლობით და ფაქტობრივი კონტროლით დასრულდა. გაჩნდა განცდა, რომ კრემლმა შეძლო ხელში აეღო ყველა ის ბერკეტი, რომლითაც ასე თუ ისე შეძლებდა ერევანსა და ბაქოზე ზემოქმედების მოხდენას. რუსული სამშვიდობო კონტინგენტი მთიან ყარაბაღშია განთავსებული და ძნელი წარმოსადგენია, რომ ის იქაურობას დატოვებს – ყოველ შემთხვევაში რამდენიმე ათეული წელი მაინც.
ამავდროულად, რუსეთმა დაიწყო თავისი ისედაც ძლიერი პოზიციების განმტკიცება სომხეთში. ქვეყანაში საგრძნობლად გაიზარდა რუსი სამხედროების განლაგების ლოკაციები. სომხეთის ხელისუფლების ქმედებებით კრემლის ფარული უკმაყოფილების მიუხედავად, რუსეთი აძლიერებს გავლენას სომხეთის ეკონომიკაზე, რაც დროთა განმავლობაში ერევანზე ზეწოლის ბერკეტადაც შეიძლება იქცეს.
რუსეთის გარდა, ომის შედეგით კმაყოფილი შეიძლება იყოს კიდევ ერთი რეგიონული ზესახელმწიფო – თურქეთი. ჯერ კიდევ 2020 წლის სექტემბრამდე, ანკარა ცდილობდა ყარაბაღის საკითხზე გადაწყვეტილებების მიღების სამეულში შესვლას, თუმცა, თურქეთი ეუთოს მინსკის ჯგუფში არ მიიღეს.
ომმა ბევრი რამ შეცვალა – მინსკის ჯგუფის როლი მნიშვნელოვნად შემცირდა და წინა პლანზე წამოიწია ანკარა. ყარაბაღის საკითხზე გადაწყვეტილებებს ახლა არა მინსკის ჯგუფი, არამედ მოსკოვი და ანკარა იღებენ.
რა ბედი ეწია მინსკის ჯგუფს?
ომის შემდეგ აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა განაცხადა, რომ „მინსკის ჯგუფი აღარ არსებობს“, რადგან არ არსებობს პრობლემა, რომელსაც ეს სტრუქტურა აგვარებდა. ასეთი განცხადება უფრო ლოგიკური იქნებოდა, თუ ომი სომხეთის მიერ მთიანი ყარაბაღის სრული დაკარგვით დამთავრდებოდა, მაგრამ ბაქო ჯერ კიდევ ვერ აკონტროლებს მთიანი ყარაბაღის მთელ ტერიტორიას.
გასაგებია აზერბაიჯანის ხელისუფლების მისწრაფებები: მინსკის ჯგუფმა დაადგინა სამი პრინციპი, როგორც მოლაპარაკების პროცესის საფუძველი, მათ შორის ხალხთა თვითგამორკვევის უფლება. ბაქო აშკარად არ არის მზად ამ საკითხის განსახილველად 2020 წლის ომში გამარჯვების შემდეგ.
აზერბაიჯანის მისწრაფებას მინსკის ჯგუფის მიღმა დატოვოს პროცესები, მხარი დაუჭირა რუსეთმაც.
„ეუთოს მინსკის ჯგუფმა ყარაბაღის კონფლიქტის მოგვარების საკითხზე, აშშ-სა და საფრანგეთის ინიციატივით შეწყვიტა საქმიანობა. მიუხედავად ამისა, ევროპელები აღიარებენ, რომ რუსეთის, აზერბაიჯანისა და სომხეთის ლიდერების სამი განცხადება ემსახურება ყველა დარჩენილი საკითხის საბოლოო გადაწყვეტას“, – განაცხადა რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა სერგეი ლავროვმა მიმდინარე წლის ივნისში.
აღსანიშნავია, რომ პარიზი და ვაშინგტონი არა მხოლოდ მინსკის ჯგუფის შენარჩუნების ინიციატივით გამოვიდნენ, არამედ ცოტა ხნის წინ თეთრმა სახლმა ახალი თანათავმჯდომარეც კი დანიშნა, რამაც ბაქოში უკმაყოფილება გამოიწვია.
ერევანი დაჟინებით მოითხოვს მინსკის ჯგუფში ყარაბაღის საკითხის სრულ დელეგირებას. იმ პირობებში, როდესაც თითოეული მხარე ცდილობს თავისი დღის წესრიგის წინ წამოწევას, სტრუქტურა ფაქტობრივად უმოქმედოა და გადაწყვეტილებები ყარაბაღისა და სომხეთ-აზერბაიჯანის ურთიერთობებზე სამმხრივ ფორმატში მიიღება.
რუსული ფორმატი და მოსკოვის ინტერესები
რუსეთის ეგიდით, ერევანმა და ბაქომ სამ წელზე ნაკლებ დროში ხელი მოაწერეს სამ შეთანხმებას, მათ შორის თავად ცეცხლის შეწყვეტის დოკუმენტს 2020 წლის 9 ნოემბერს. მოსკოვი ამტკიცებს, რომ ეს დოკუმენტები არის მიმდინარე მოლაპარაკებების პროცესის საფუძველი. გარდა ამისა, მთიან ყარაბაღში ნებისმიერი ესკალაცია ახლა რეგულირდება ზუსტად რუსი სამშვიდობოების მეშვეობით.
თუმცა, რუსეთის მონაწილეობა და როლი სამხრეთ კავკასიის რეგიონში მიმდინარე ყველა გლობალურ პროცესში გაცილებით ღრმაა, ვიდრე ეს ერთი შეხედვით შეიძლება ჩანდეს.
რაც უფრო მეტი დრო გადის ყარაბაღში ცეცხლის შეწყვეტის შემდეგ, მით მეტი კითხვა ჩნდება სომხეთში და არაღიარებულ რესპუბლიკაში მოსკოვის მიმართ.
პირველი, მაგრამ არა მთავარი, ეხება რუსეთის პოლიტიკას ყარაბაღში. სომხეთში, ფაქტობრივად, საჯარო დონეზე დაფიქსირდა, რომ ნებისმიერი დაძაბულობა ან თუნდაც წარმოქმნილი სადავო საკითხები, ამა თუ იმ გზით წყდება აზერბაიჯანის სასარგებლოდ. ეს, პირველ რიგში, ეხება იმ ტერიტორიებს, რომლებიც ბაქოს კონტროლის ქვეშ მოექცა ყარაბაღის მეორე ომის შემდეგ. გასულ წელს ორი მნიშვნელოვანი ესკალაცია იყო და ორივე შემთხვევაში სომხური მხარის პოზიციების დაკარგვით დასრულდა.
ამის შემდეგ სომხეთის ხელისუფლებამ რუს სამშვიდობოებს ყოფილი გამყოფი ხაზის აღდგენის მოთხოვნით მიმართა, მაგრამ სინამდვილეში არაფერი შეცვლილა.
რუსი სამშვიდობოები ან ვერ ახერხებენ, ან არ აპირებენ უზრუნველყონ 2020 წლის შეთანხმების პუნქტების სრული შესრულება მშვიდობისა და სტაბილურობის შენარჩუნების შესახებ.
და ეს უკანასკნელი ვარიანტი სულ უფრო ხშირად გვხვდება საჯარო დისკურსში.
რუსეთი და “დერეფანი” სომხეთის გავლით
მეორე და, ალბათ, მთავარი თემა, რომელსაც სომხეთში განიხილავენ რუსეთის პოლიტიკის კუთხით, არის ის, თუ რა პოზიციას იკავებს მოსკოვი გზების გახსნის საკითხთან დაკავშირებით.
პუნქტი რეგიონში რეგიონული სატრანსპორტო კომუნიკაციების განბლოკვის აუცილებლობის შესახებ დაფიქსირდა ნოემბრის შეთანხმებაში. მიუხედავად იმისა, რომ არ არის ნახსენები დერეფანი, ბაქო ამტკიცებს, რომ ოფიციალურმა ერევანმა უნდა უზრუნველყოს ექსტრატერიტორიული გზა, რომელსაც ის არ გააკონტროლებს. ამრიგად, აზერბაიჯანი იმედოვნებს, რომ ნახიჩევანსა და თურქეთს უმოკლესი მარშრუტით და გადასახადის გადახდის გარეშე დაუკავშირდება.
ერევანი, როგორც მოსალოდნელი იყო, უარყოფს ამ ვარიანტს, მაგრამ სომხეთის ხელისუფლების მცდელობები უფრო და უფრო მორცხვი ჩანს.
თუ დისკუსიის გააქტიურებიდან პირველ თვეებში ჩანდა, რომ ამგვარ დღის წესრიგს პირველ რიგში ანკარა კარნახობდა, ახლა ეს „პროექტი“ უფრო გლობალური ჩანს, რასაც აზერბაიჯანის საგარეო საქმეთა ყოფილი მინისტრი, ელმარ მამედიაროვიც ადასტურებს:
„თუ მათ [სომხეთის ხელისუფლებას] არ სურთ [დერეფნის მიცემა], მათ აიძულებენ საერთაშორისო ძალები, მათ შორის მეზობლები – რუსეთი და თურქეთი, რადგან შეუძლებელია ამ მასშტაბის გეოპოლიტიკური პროექტის ჩაშლა.
აღსანიშნავია, რომ რუსეთში დერეფნის საკითხი არასდროს დამდგარა. კრემლში აცხადებენ, რომ სამმხრივი სამუშაო ჯგუფი სამი ქვეყნის ვიცე-პრემიერების ხელმძღვანელობით სამხრეთ კავკასიის რეგიონში სატრანსპორტო კომუნიკაციების გახსნის საკითხს განიხილავს.
თუმცა, რუსეთის ხელისუფლება არ აკეთებს მკაფიო განცხადებებს, რომ ექსტრატერიტორიული დერეფნის გახსნის შესაძლებლობა არ განიხილება.
მოსკოვის მდუმარე იმიჯის ფონზე – თითქოს მას არაფერი აქვს საერთო – სომხეთში ექსპერტების დონეზე სულ უფრო ხშირად ისმის მოსაზრებები, რომ თავად რუსეთია დაინტერესებული ამ დღის წესრიგით და საბოლოოდ სწორედ რუსეთი იმედოვნებს ამ გზაზე კონტროლის დამყარებას.
„რუსეთს თავად სურს სომხეთის გავლით დერეფანი. რუსეთისთვის ევროპასთან კომუნიკაციები დახურულია, მოსკოვს კი სურს გამოიყენოს ეს მარშრუტი, რათა როგორმე შეამციროს სანქციების უარყოფითი გავლენა. ჩვენ ახლა რეალურად ვეწინააღმდეგებით რუსეთ-აზერბაიჯან-თურქეთის ალიანსს“, – ხაზს უსვამს პოლიტოლოგი სტეპან გრიგორიანი.
ექსპერტის აზრით, რუსეთის კონტროლის ქვეშ მყოფი „დერეფანი“ მოსკოვს საშუალებას მისცემს ზეწოლის დამატებითი ბერკეტები ჰქონდეს როგორც ერევანზე, ასევე ბაქოზე.
დერეფნის ლოგიკის კიდევ ერთი კომპონენტია სომხეთის ირანისგან მოწყვეტის პოტენციური საფრთხე. შემთხვევითი არ არის, რომ თეირანი დაახლოებით ორი წელია რეგიონის პოლიტიკურ გეოგრაფიაში ცვლილებების დაუშვებლობას აანონსებს.
თუ სომხეთი ვერ გაუძლებს თავდასხმებს, ძალამ, რომელიც ამ დერეფანზე კონტროლს დაამყარებს, შესაძლოა სომხეთი ირანისგან მოწყვიტოს. ასეთი საფრთხე, ევროპაში შესაძლო ნახშირწყალბადების კრიზისის ფონზე, შეიძლება მართლაც წარმოიშვას.
შესაძლოა, ბრიუსელი შეეცადოს რუსული გაზის ირანულით ჩანაცვლებას და ამ შემთხვევაში პოტენციურ მარშრუტად იქცეს კომუნიკაცია ირანის, სომხეთის, საქართველოსა და შავი ზღვის გავლით.
„არსებობს ქვეყანა, რომელსაც შეუძლია 100 პროცენტით შეცვალოს რუსეთი ევროპულ ბაზარზე და ეს ქვეყანა ირანია. გაზის მარაგით ის მსოფლიოში მეორე ქვეყანაა. თანაც, ირანი ყოველწლიურად ზრდის მოცულობას – ირანს შეუძლია შეცვალოს რუსეთი ევროპის გაზის ბაზარზე, რომ არა ლოგისტიკის პრობლემები“, – აღნიშნავს რუსტამ ტანკაევი, რუსეთის სავაჭრო-სამრეწველო პალატის ენერგეტიკული სტრატეგიისა და საწვავის და ენერგეტიკული კომპლექსის განვითარების კომიტეტის წევრი.
მოსკოვი ირანის ფაქტორს უბრალოდ გვერდს ვერ აუვლის.
ყარაბაღის მეორე ომის დასრულებიდან რამდენიმე თვის შემდეგ აშშ-მ და ევროკავშირმა დაიწყეს დაკარგული პოზიციების დაბრუნების მცდელობები. თუმცა, თუ ადრე ყარაბაღის საკითხს და, შესაბამისად, სომხურ-აზერბაიჯანულ დღის წესრიგს ძირითადად საფრანგეთი ამუშავებდა, ახლა ეს პროცესი ევროკავშირის ხელმძღვანელობის ხელშია.
სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა ნიკოლ ფაშინიანმა და აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა უკვე გამართეს რამდენიმე შეხვედრა ბრიუსელში, რომლის დროსაც მათ მიაღწიეს შეთანხმებას კრიტიკულ საკითხებზე. ბოლო მოლაპარაკებების შედეგია გადაწყვეტილება ქვეყნებს შორის სამშვიდობო ხელშეკრულების ირგვლივ მოლაპარაკებების დაწყების შესახებ უახლოეს მომავალში.
უკრაინის კრიზისის დაწყებისთანავე, რუსეთს ყარაბაღის, სომხეთისა და აზერბაიჯანისთვის აღარ ეცალა, ამიტომ ევროკავშირი, შეერთებული შტატების მხარდაჭერით, საბოლოოდ დაუბრუნდა თამაშს.
რაც შეეხება დასავლეთის ინტერესებს, ისინი პირველ რიგში დაკავშირებულია რუსეთის გავლენის შემცირების სურვილთან.
ამის საუკეთესო გზა შეიძლება იყოს ყარაბაღის კონფლიქტის საბოლოო გადაწყვეტა და სომხეთ-აზერბაიჯანის ურთიერთობების ნორმალიზაცია. რა ფასად მოუწევთ ქვეყნებს ამის გაკეთება, ეს ბრიუსელისთვის მეორეხარისხოვანია.
„დღეს საერთაშორისო თანამეგობრობა კვლავ გვეუბნება, რომ ოდნავ ჩამოვწიოთ თამასა მთიანი ყარაბაღის სტატუსზე და უზრუნველყოფილი იქნება უფრო დიდი საერთაშორისო კონსოლიდაცია სომხეთისა და არცახის ირგვლივ. წინააღმდეგ შემთხვევაში, საერთაშორისო თანამეგობრობა ამბობს: „გთხოვთ, ჩვენზე ნუ დაამყარებთ იმედებს, არა იმიტომ, რომ არ გვინდა დაგეხმაროთ, არამედ იმიტომ, რომ ვერ დაგეხმარებით“, – თქვა მანამდე ნიკოლ ფაშინიანმა.
თუ სომხეთ-აზერბაიჯანის საკითხი მოგვარდება, მოსკოვი საბოლოოდ იძულებული გახდება თავისი ჯარები მთიანი ყარაბაღიდან გაიყვანოს.
რაც შეეხება გზების განბლოკვას: ამ საკითხზე სომხეთის დასავლელი პარტნიორებიც დაინტერესებულნი არიან. მათ არ უნდათ არსებობდეს ექსტრატერიტორიული დერეფანი, რომელსაც რუსეთი გააკონტროლებს.
შემთხვევითი არ არის, რომ ბრიუსელი სომხეთს 2025 წლამდე 2,6 მილიარდი დოლარის უპრეცედენტო ფინანსურ დახმარებას დაჰპირდა, რომლის მნიშვნელოვანი ნაწილი ჩრდილოეთ-სამხრეთის სატრანსპორტო მაგისტრალის მშენებლობასა და სომხეთის სამხრეთით, სიუნიკის რეგიონის კეთილმოწყობას მოხმარდება.
ჩრდილოეთ-სამხრეთის სატრანსპორტო დერეფანი არის ყველაზე დიდი სატრანსპორტო პროექტი დამოუკიდებელი სომხეთის ისტორიაში. წინასწარი შეფასებით, 490 კილომეტრიანი გზატკეცილი ორ მილიარდ დოლარზე მეტად იყო შეფასებული.
მის მშენებლობაზე ევროკავშირი 600 მილიონ ევროს გამოყოფს. ჩრდილოეთიდან გზატკეცილი სომხეთს საქართველოსთან დააკავშირებს და მისი გავლით შავ ზღვასა და ევროპის ქვეყნებში გასასვლელს უზრუნველყოფს, სამხრეთიდან მაგისტრალი კი ქვეყანას ირანთან დააკავშირებს. ამ პროექტის წყალობით სომხეთი შეიძლება გახდეს სატრანზიტო ქვეყანა.
შედეგად, შეიქმნა პარადოქსული ვითარება, როდესაც სომხეთის ინტერესები უახლოვდება არა სტრატეგიული პარტნიორის – რუსეთის ინტერესებს, არამედ ევროკავშირის დღის წესრიგს.
იმ პირობებში, როდესაც ფსონები უკიდურესად მაღალია, ერევანს უნდა ჰქონდეს გეოპოლიტიკური სიტუაციის ცვლილებისა და პროცესებში ირანის უფრო მეტად გადამწყვეტი როლის იმედი.
