დეპოპულაცია სომხეთში: არგაჩენილი გოგოები, დაღუპული ბიჭები, პანდემია
ბოლო წლებში, სომხეთში, დეპოპულაციის ტენდენცია შეინიშნება. ეს ნიშნავს, რომ ქვეყანაში უფრო მეტი ადამიანი იღუპება, ვიდრე იბადება.
ექსპერტები გაკვირვებულები არიან იმით, რომ განსაკუთრებით დრამატული ვითარება რეგიონებშია. თუკი მთელ მსოფლიოში, როგორც წესი, დადებითი დემოგრაფიული ტენდენციები სწორედ სოფლის თემებს ახასიათებთ, სომხეთში, სწორედ სოფლები „იღუპება“. წელს დეპოპულაცია ქვეყნის ყველა რეგიონში შეინიშნება, გამონაკლისი მხოლოდ გეღარქიუნიქის პროვინციაა.
იმის შესახებ, რომ სომხეთში დემოგრაფიული კრიზისი კრიტიკულ წერტილს მიაღწევდა, სომეხი ექსპერტები საზოგადოებას ჯერ კიდევ 2019 წელს აფრთხილებდნენ. თუმცა, ამის შემდეგ სიტუაცია კიდევ უფრო გართულდა – კორონავირუსის პანდემიისა და ყარაბაღის ომის გამო.
სომხეთში არსებული დემოგრაფიული ვითარების ანალიზი: არსებობს თუ არა კრიზისის გადალახვის შესაძლებლობა, რა კეთდება უკვე და რა არის კიდევ გასაკეთებელი.
- სოფელი, რომლითაც სომხეთი იწყება. ფოტოები და ვიდეო
- მარტოხელა დედები სომხეთში. ქალების ისტორია, რომლებმაც ეს გაბედეს
21-ე საუკუნის პირველი ბავშვი
ყარაბაღის 44-დღიანი ომის მონაწილე, დავიდ უზუნიანი დაჯილდოებულია მედლით საბრძოლო მოქმედებებში მონაწილეობისთვის და ორდენით „საბრძოლო ჯვარი“. მას ჯილდოები ფეხბურთში მიღწეული წარმატებებისთვისაც აქვს მიღებული. მაგრამ დავიდის მშობლები განსაკუთრებული გრძნობით ინახავენ და საუბრობენ მათი ვაჟიშვილის ცხოვრებაში პირველ მოწმობაზე.
„დავიდი 01.01.2021 წელს დაიბადა. ეს იმაზე მეტყველებს, რომ ის 21-ე საუკუნის პირველი ბავშვია, რომელიც სომხეთში დაიბადა. მახსოვს ეს დღე და ის, თუ როგორ გვაცნობეს ექიმებმა ამის შესახებ“, – ამბობს მისი მამა, ბაგრატ უზუნიანი.
დავიდი 2020 წლის შემოდგომაზე გარდაიცვალა, ყარაბაღის ომის დღეებში. ის ერთ-ერთია იმ 3 777 სამხედროს შორის (ოფიციალური მონაცემები 26.08.2021-ისთვის), ვინც შინ ვერ დაბრუნდა.
წინასწარი მონაცემებით, დაღუპულთა დაახლოებით მესამედი 18-დან 20 წლამდე ახალგაზრდები არიან. დემოგრაფები კონსტატირებას ახდენენ: უახლოეს წლებში სწორედ მათ უნდა უზრუნველეყოთ ქორწინებებისა და შობადობის ძირითადი მაჩვენებელი.
პოლიტიკოსების დაპირებები და რეალური ციფრები
2020 წლის 21 სექტემბერს, სომხეთის დამოუკიდებლობის დღის აღნიშვნისას, პრემიერ-მინისტრი ნიკოლ ფაშინიანი თავისი ერთ-ერთი ყველაზე ამბიციური განცხადებით გამოვიდა – 2050 წლამდე, სომხეთის მოსახლეობა ხუთ მილიონ ადამიანს მიაღწევს.
ადრე მსგავსი განცხადებებით გამოვიდა სომხეთის მესამე პრეზიდენტი, სერჟ სარგსიანიც. ის საკუთარ მიზანზე საუბრობდა – 2040 წლისთვის, ოთხი მილიონი მოსახლისთვის მიეღწია. ამავდროულად, მან ამ მიზანს „საერთო-ეროვნული და მიღწევადი“ უწოდა.
ამავე დროს, გაეროს პროგნოზებით, 2050 წლისთვის სომხეთში 2.7 მილიონი ადამიანი იცხოვრებს, 2100 წლისთვის კი – 1.8 მილიონი.
თანაც, ეს ორი წლის წინანდელი პროგნოზია – კორონავირუსის პანდემიისა და ყარაბაღის ომის შედეგების გაუთვალისწინებლად.
1992 წლიდან 2002 წლამდე, სომხეთში მოსახლეობის ბუნებრივი ზრდა 60 პროცენტამდე შემცირდა. ეს ყველაზე დიდი ვარდნა იყო ყოფილ საბჭოთა კავშირის ქვეყნებს შორის. მეორე ადგილზე საქართველო იყო 57 პროცენტით.
თუკი 1992 წელს 70 ათასი ბავშვი დაიბადა, 2002 წელს, ახალშობილთა რიცხვმა მხოლოდ 32 065 შეადგინა. სტატისტიკური კომიტეტის მონაცემების თანახმად, 1992 წელს სომხეთში 3 მილიონ 633 ათასი ადამიანი ცხოვრობდა, 2019 წელს კი მათი რიცხვი 668 ათასით შემცირდა.
და მხოლოდ 2020 წლის 1 ოქტომბრის მონაცემებით, სომხეთის მუდმივ მცხოვრებთა რაოდენობა წლის დასაწყისთან შედარებით, დაახლოებით, 8 200-ით გაიზარდა, მაგრამ ამ მაჩვენებლის უკან კორონავირუსი დგას, რომლის გამოც საზღვრები ჩაიკეტა.
არგაჩენილი გოგოები, დაღუპული ბიჭები
უკანასკნელი 20 წლის განმავლობაში, სომხეთში შობადობის ყველაზე დაბალი მაჩვენებელი 2001-2002 წლებში დაფიქსირდა. ამას ხელი შეუწყო ემიგრაციისა და სელექციური აბორტების ტემპების გაძლიერებამ.
2000-იანი წლების დასაწყისში, სომხეთი ლიდერებს შორის იყო სელექციური აბორტებით და 2000-2001 წლებში, ახალშობილთა გენდერულმა უთანასწორობამ პიკს მიაღწია.
ყოველ 100 გოგონაზე, 120-140 ბიჭი იბადებოდა. ასეთი შეფარდება – მსოფლიოში დაფიქსირებული ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი მაჩვენებელია.
და სწორედ ამ წლებში დაბადებული ბიჭები გახდნენ ყარაბაღის 44-დღიანი ომის მსხვერპლი.
შობადობის ზრდა ერევანში
სომხეთის საერთაშორისო და უსაფრთხოების საკითხების ინსტიტუტის ექსპერტი, დემოგრაფი არტაკ მარკოსიანი ამბობს, რომ სომხეთში პარადოქსული დემოგრაფიული სურათი შეიქმნა:
„2014 წლის შემდეგ პირველად, 2021 წლის პირველი ნახევრის შედეგებით, ჩვენთან შობადობის აბსოლუტური რაოდენობა, დაახლოებით 1 413-ით გაიზარდა. მაგრამ აქ ერთი თავისებურებაა, ის იმაში მდგომარეობს, რომ ძირითადი ზრდა ერევანში დაფიქსირდა. ყველა რეგიონში, გეღარქიუნიქის პროვინციის გარდა, დეპოპულაციის ტენდენცია შეინიშნება, ანუ ბუნებრივი ზრდის მაჩვენებელი უარყოფითია.
შეშფოთებას იწვევს ის, რომ არმავირისა და არარატის პროვინციებში ვარდნა გრძელდება, რომელიც გასულ წელსაც შეინიშნებოდა. ეს სახიფათო ვითარებაა, იმიტომ რომ, თუკი ადრე ჩვენ საზღვრისპირა დასახლებებსა და პროვინციებში არსებულ დეპოპულაციაზე ვსაუბრობდით, დღეს ამ ტენდენციამ დედაქალაქის მეზობელ რაიონებამდე მიაღწია. 2021 წლის იანვარ-ივნისის მონაცემებით, ძირითადად ერევანმა შეუწყო ხელი მოსახლეობის ბუნებრივი ზრდის მაჩვენებლის ზრდას.
ეს მოსახლეობის ერევანში კონცენტრაციაზე მეტყველებს, რამაც არ შეიძლება გაგვახაროს. გარდა ამისა, უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ყველა ეს ბავშვი ომამდე დაგეგმილი ორსულობით გაჩნდა, ხოლო როგორი იქნება წლის მეორე ნახევრის სურათი, ამაზე საუბარი ჯერჯერობით ნაადრევია“.
ექსპერტის აზრით, დემოგრაფიული ვითარების გაუარესების ძირითადი მიზეზები იგივეა – ემიგრაცია, შობადობის შემცირება, რომელსაც საფუძვლად უდევს გაურკვეველი მომავალი, საქორწინო, რეპროდუქციულ ასაკში მყოფი მოქალაქეების არასაკმარისი რაოდენობა.
კვლევები აჩვენებს, რომ არ არსებობს მიზეზი, რის გამოც სიტუაციის მკვეთრად გაუმჯობესებას უნდა ველოდოთ.
ომის შემდეგ, ადამიანებს განსაკუთრებით აშფოთებთ სომხეთის უსაფრთხოების საკითხი, ეს განსაზღვრავს არა მხოლოდ ხალხის გადაწყვეტილებას ქვეყანაში დარჩენის ან წასვლის შესახებ, არამედ იმას, ბავშვები ეყოლებათ თუ არა.
დემოგრაფ არტაკ მარკოსიანის თქმით, ახლა ძირითადად ბავშვები უჩნდება თაობას, რომელიც 1980-იანი წლების ბოლოს დაიბადა, რომლის წარმომადგენლებიც ჯერჯერობით რეპროდუქტიულ ასაკში არიან და ეს პოტენციალი აუცილებლად გამოსაყენებელია. ამასთან, ახალშობილთა რაოდენობა იზრდება მესამე და შემდგომი მშობიარობის შემდეგ, პირველ და მეორე შობადობასთან დაკავშირებით არსებული სიტუაცია კი დამთრგუნველია:
„დემოგრაფიული თვალსაზრისით ყველაზე სერიოზული პრობლემა იმაშია, რომ საქორწინო ასაკში შედიან 1990-იანების მეორე ნახევარსა და 2000-იანების დასაწყისში დაბადებულები. ვარდნა პირველი შვილების თვალსაზრისით, რომელიც 2010-ში დაიწყო, გაგრძელდება. 2019 წლის მონაცემებით, პირველი შვილები ახალშობილთა საერთო რაოდენობის 37,9 პროცენტს შეადგენდნენ, მაშინ როდესაც 2014 წელს მათი რიცხვი 45,4 პროცენტი იყო.
ეს რიცხვი, სამწუხაროდ, კიდევ შემცირდება. იცვლება დაქორწინებისა და პირველი შვილის გაჩენის ასაკობრივი მაჩვენებლები. დედობის საშუალო ასაკი ახლა 27.6 წელია, გაეროს პროგნოზების თანახმად კი, 2050 წლისთვის, პირველი მშობიარობის საშუალო ასაკი 30.5 წელი იქნება, რაც სერიოზული გამოწვევა იქნება სომხეთში დემოგრაფიული ვითარებისთვის“.
„სახელმწიფოებრივი მიდგომა – კატასტროფის თავიდან ასაცილებლად“
არტაკ მარკოსიანი არ ჩქარობს პროგნოზების გაკეთებას ომისა და მსხვერპლის რაოდენობის გავლენაზე დემოგრაფიულ მდგომარეობაზე. მიაჩნია, რომ სურათი უფრო გასაგები ორი-სამი წლის შემდეგ იქნება. მაგრამ უკვე ახლა ნათელია, რომ აუცილებელია მკაფიო სახელმწიფო სტრატეგია, რათა ქვეყანამ თავიდან აირიდოს დემოგრაფიული კატასტროფა:
„პირველ რიგში, უნდა გვესმოდეს, რომ დემოგრაფიული თვალსაზრისით ჩვენ გათვლას ვაკეთებთ ადამიანებზე, რომლებიც მესამე და მომდევნო ბავშვის გაჩენას გეგმავენ, რის მხარდასაჭერადაც სერიოზული პროგრამებია საჭირო. შემდეგი სუპერამოცანა – ერევნის გარეთ შობადობის გაზრდის პროგრამების განხორციელება და სახელმწიფო პოლიტიკის დეცენტრალიზაციაა. 2009 წლამდე ამ მიმართულებით სახელმწიფო პროგრამები არ ყოფილა, თუმცა, სწორედ მაშინ, ეფექტურ მუშაობას შეიძლება სერიოზული ცვლილებები მოეტანა“.
ექსპერტის თქმით, გარკვეული ქმედებების განხორციელება გასული წლიდან დაიწყო:
- ექვსჯერ გაიზარდა შემწეობა პირველი შვილის შეძენისთვის
- ორჯერ გაიზარდა – მეორე შვილზე
- სოფლის თემებში შობადობის სტიმულირებისთვის, ყველა დედას, რომელიც სოფელში ცხოვრობს, შემწეობა ეძლევა ბავშვის მოსავლელად ორ წლამდე, იმისგან დამოუკიდებლად, მუშაობს თუ არა
„მომდევნო მნიშვნელოვანი ნაბიჯი – „შვილიანი ოჯახების საცხოვრებლით უზრუნველყოფის“ პროგრამებია, რომლებიც გასული წლიდან დაიწყო. ეს პროგრამები გარკვეულ შეღავათებს იძლევა იპოთეკურ კრედიტებზე და მისი მოცულობა განისაზღვრება იმით, რამდენი ბავშვია ოჯახში. მაგრამ ამ პროგრამას პრობლემებიც აქვს – რაიონებში ძალიან ცოტა პროგრამაა საცხოვრებლის ასაშენებლად.
ვფიქრობ, სერიოზულ გავლენას მოახდენს ახალი კანონიც „მრავალშვილიანი ოჯახების შესახებ“, რომელიც გულისხმობს არა მხოლოდ ფინანსურ მხარდაჭერას ბავშვების რაოდენობის მიხედვით, არამედ გრძელვადიან სოციალურ გარანტიებსაც. დღეს, სომხეთის მცხოვრებლებს შვილების გასაჩენად პროგნოზირებადი, გრძელვადიანი გარანტიები ესაჭიროებათ – არა მხოლოდ სოციალური ხასიათის, არამედ უსაფრთხოებისაც“, – ამბობს არტაკ მარკოსიანი.
