აფეთქებებისა და სიკვდილიანობის წელიწადი თურქეთში

ახალი წლის ღამეს სტამბულის ღამის კლუბ Reina-ში მომხდარ ტერაქტს დიდი რაოდენობით მსხვერპლი მოჰყვა: 39 ადამიანი დაიღუპა, 70-ზე მეტი დაშავდა. მაგარამ ამ თავისთვად საშინელ მოვლენას საერთაშორისო მედია არანაკლებ საშინელ კონტექსტში განიხილავს: ეს ტერაქტი 2016 წლის ბოლო  თვეს მოხდა, მანამდე კი წლის განმავლობაში მსგავსი რამ 20-ზე მეტჯერ მოხდა.

2016 წელი თურქეთისთვის ძალიან მძიმე იყო. ქვეყანამ  წარუმატებელი სამხედრო გადატრიალების მცდელობა, სირიაში გატარებული არაეფექტური პოლიტიკის შედეგები და ტერორისტული აქტების მთელი წყება გადაიტანა.

რამდენად არის ახალი წლის ღამეს მომხდარი ტერქტი იმ  შიდაპოლიტიკური პრობლემების გაგრძელება, რომელიც წარუმატებელი სახელმწიფო გადატრიალების შემდეგ  პრეზიდენტ ერდოღანის ხელისუფლების გამყარებას უკავშირდება? 

ქურთების დამოუკიდებლობა, როგორც უფრო დიდი საფრთხე, ვიდრე ისლამური სახელმწიფო

ისლამურმა სახელმწიფომ თავდასხმაზე პასუხისმგებლობა აიღო – სირიასა და ერაყში მათი საქმიანობის აღსაკვეთად საერთაშორისო ძალისხმევაში ანკარის ჩართულობის გამო.

გაზეთი “Guardian” შეგვახსენებს, რომ თურქეთში მომხდარ ზოგიერთ წინა ტერაქტზე პასუხისმგებლობას იღებდ ქურთების ნაციონალური დაჯგუფება, რომელიც “თავისუფლების მიმინოების” სახელით არის ცნობილი. ასე მოხდა, როდესაც 2016 წლის დეკემბერში აფეთქებების შედეგად 45 ადამიანი დიღუპა სტამბულში, ფეხბურთის სტადიონის მახლობლად, ასევე – ნოემბერში ადანში დანაღმული ავტომობილის აფეთქების შემდეგაც. 

“Guardian”-ის მასალების ანალიზი.

TAK – არის თურქეთში აკრძალული ქურთების მშრომელთა პარტიისგან გამოყოფილი ფრაქცია. ეს ფრაქცია საჯაროდ აცხადებს, რომ მისი ქმედებები არის რეაქცია იმ რეპრესიებზე, რომელიც თურქეთის სამხრეთ-აღმოსავლეთით მდებარე ქურთული რაიონებში ჯარისა და პოლიციის მიერ ტარდება. ხსენებული რეპრესიები ორმხრივი სროლის შეწყვეტის შესახებ ჩაშლილ შეთანხმებას მოჰყვა, რომელიც ქურთების მშრომელთა პარტიასა და თურქეთის პრეზიდენტ რეჯეპ ტაიპ ერდოღანის ხელისუფლებას შორის 2015 წელს უნდა დადებულიყო. შედეგად, უკვე ათასობით ადამიანი გახდა იძულებული საკუთარი საცხოვრებელი მიეტოვებინა.  

თურქეთში 2016 წელს მომხდარი რამდენიმე ათეული ტერაქტი ხშირად პოლიციისა და არმიის წიანააღმდეგ იყო მიმართული, თუმცა მათ ემსხვერპლა ბევრი რიგითი ადამიანიც, რომლებიც ტერაქტის ადგილას შემთხვევით იმყოფებოდნენ.

თურქეთის მაღალი რანგის ჩინოვნიკები ზოგიერთ სხვა თავდასხმაში  ადანაშაულებდნენ სირიელ ქურთებსაც. მოტივად შემდეგი არგუმენტი მოჰყავდათ: სირიელი ქურთების დაცვის ჯგუფის ქვედანაყოფები ქურთების მშრომელთა პარტიის მოკავშირეები არიან და იზიარებენ მის მიზანს – სირიასა და თურქეთში შეიქმნას ავტონომიური ქურთული რაიონები.

2016 წელს თურქეთის მხრიდან სირიის ჩრდილოეთით საჰაერო და სახმელეთო  ჩარევებმა კიდევ უფრო გაამწვავა ეს ისედაც რთული კონტექსტი.

თურქეთი გახდა ნატოს ერთადერთი წევრი ქვეყანა, რომელმაც სირიაში პირდაპირი ინტერვენცია წამოიწყო. ოფიციალურად, ერდოღანმა ეს ბრძანება გასცა ისლამური სახელმწიფოს წინააღმდეგ ბრძოლაში დახმარების მიზნით. თუმცა, ერდოღანისთვის, შესაძლოა, სხვა მიზანი უფრო მთავარი იყო – შეეჩერებინა ქურთების მშრომელთა პარტიის წინსვლა და აღეკვეთა თურქეთში მდებარე ქურთული რაიონების ერაყის ჩრდილოეთით მდებარე ქურთულ ავტონომიებთან შერწყმა. 

თურქეთის ეს გეგმა ახლაც აგრძელებს მოქმედებას. კერძოდ, ქურთების მშრომელთა პარტიას შეგნებულად არ მიაღებინეს მონაწილეობა სირიაში ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ დადებულ იმ შეთანხმებაში, რომელსაც 2016 წლის ბოლო კვირაში თურქეთის, რუსეთისა და ირანის ერთობლივი ძალისხმევით მიაღწიეს. 

მაგრამ რჩება ეჭვი, რამდენად წარმატებული იქნება ერდოღანის ეს პოლიტიკა.

კონფლიქტი აშშ-სთან

ერდოღანის მანევრებმა თურქეთი მისი დიდი ხნის მოკავშირესთან – აშშ-სთან კონფლიქტამდე მიიყვანა.

ამერიკაში არ იზიარებენ ანკარის აზრს ქურთების მშრომელთა პარტიის ტერორისტულ ორგანიზაციად აღქმის შესახებ. პირიქით – ვაშინგტონში ქურთების მშრომელთა პარტიას სირიაში ასადის  რეჟიმის წინააღმდეგ ბრძოლის მნიშვნელოვან მონაწილედ მიიჩნევენ. 2016 წლის განმავლობაში თურქეთის ხელსიუფლების პროტესტს იწვევდა ისიც, რომ აშშ ქურთების მშრომელთა პარტიას მხარს უჭერს, მათ შორის – იარაღითაც.

პრობლემები ირანთან

სირიის კონფლიქტში ერდოღანის ჩართვამ თურქეთსა და ირანს შორის ახალი დაძაბულობა გააჩინა.

ირანი – თურქეთის ისტორიული მეტოქეა. ჯერ კიდევ ოსმალეთისა და სპარსეთის იმპერიების დაპირისპირების დროიდან. თუმცა, ამ ორივე ქვეყნის მთავრობა ქურთული უმცირესობების მისწრაფებების წინააღმდეგ გამოდის. სუნიტურ თურქეთს აშფოთებს ირანის მზარდი გავლენა ერაყში, სირიასა და იმ სხვა მხარეებში, სად რომლებსაც ის თავისი გავლენის ტრადიციულ სფეროებად განიხილავს.

ერთი სიტყვით, შეიძლება ითქვას, რომ 2016 წელს ერდოღანის სირიული პოლიტიკა ჩაფლავდა.

რუსეთი როგორც იძულებითი პარტნიორობა

მას შემდეგ, რაც ვაშინგტონთან ურთიერთობის ყველა ხიდი დაწვა, ერდოღანი იძულებული იყო მოსკოვის სამშვიდობო ძალისხმევას შეერთებოდა. შემდეგ კი, რუსეთისა და ირანის წარმატებების კვალდაკვალ, კერძოდ – ალეპოს დაცემის შემდეგ, იძულებული გახდა, უარი ეთქვა დასავლეთის ძირითადი მოთხოვნის მხარდაჭერაზე – ასადის გადადგომის შესახებ.  

თუმცა დეკემბერში ანკარაში რუსეთის ელჩის მკვლელობამ ყველას შეახსენა, თუ რამდენად მყიფეა ამ ორ ქვეყანას შორის ურთიერთობა. ადამიანი, რომელმაც გამოფენის გახსნაზე რუსეთის ელჩი მოკლა, გაიძახოდა: “გახსოვდეთ ალეპო!” ხოლო ანკარისა და მოსკოვის დაახლოება იმ ფონზე ხდება, როდესაც ამ ორი ქვეყნის ურთიერთობა თითქმის შეწყდა მას შემდეგ, რაც თურქეთში რუსული სამხედრო თვითმფრინავი ჩამოაგდეს. 

შეუმდგარი გადატრიალება

2016 წლსი ზაფხულში შეუმდგარი სამხედრო გადატრიალების შედეგად ერდოღანი კინაღამ გადააყენეს. ამას რეპრესიების ტალღა მოჰყვა. ციხებში აღმოჩნდა თურქეთიდან დევნილი და აშშ-ში მცხოვრები სასულიერო პირის, ფეთულა გიულენის ათასაობით სავარაუდო მომხრე. დაიწყო მასობრივი და უმოწყალო ზეწოლა სასამართლო სისტემაზე, სამეცნიერო წრეებსა და მედიაზე. 

ერდოღანმა წამყვანი პრო-ქურთული პარტია – HDP აკრძალული ქურთების მშრომელთა პარტიის მხარდაჭრაში დაადანაშაულა. HDP-ს ზოგიერთი ლიდერი დააკავეს.

ამავდროულად ერდორანი აგრძელებდა კონსტიტუციაში ისეთი ცვლილებების შეტანას, რაც მას ავტრიტარულ საპრეზიდენტო უფლებამოსილებას ანიჭებს. 2017 წლის მარტში ჩატარდება რეფერენდუმი საპრეზიდენტო მმართველობის გაძლიერებასთან დაკავშირებით.

შეუმდგარ გადატრიალებაზე ერდოღანის რეაქციამ დამატებით კიდევ უფრო მეტად გაართულა ვაშინგტონთან ურთიერთობა: აშშ-მ უარი განაცხადა გიულენის გადაცემაზე, თურქმა ჩინოვნიკებმა ბარაკ ობამას ადმინისტრაცია სახელმწიფო გადატრიალების მცდელობის მხარდაჭერაში დაადანაშაულეს.  

ამავდროულად ერდოღანი წაეკიდა ევროკავშირსაც, რომელიც ძალიან მკაცრად აკრიტიკებს თურქთს, გადატრიალების მცდელობის შემდეგ ადამიანის უფლებების დარღვევის გამო.

უკმაყოფილება საზოგადოებაში

როგორც ჩანს, ახალ წელს ერდოღანი საკუთარი ხელისუფლების გამყარებას აპირებს როგორც დემოკრატიული, ისე არადემოკრატიული საშუალებებით; ასევე ქურთების შევიწროვებას – თურქეთსა და სირიაში.

იმ განცხდებაში , რომელიც მან სტამბულის ღამის კლუბში საახალწლო საღამოზე თავდასხმის შემდეგ გაავრცელა, ერდოღანმა პირობა დადო, რომ “ბოლომდე იბრძოლებს” ტერორისტების წინააღმდეგ, რომელთა მიზანია, მისი თქმით, – “ქვეყანაში ქაოსის შექმნა და ვითრების დესტაბილიზაცია”.  

მაგრამ თურქეთის საზოგადოებას 2016 წლის განმავლობაში არაერთხელ მოუსმენია ერდოღანის ამგვარი მკვეთრი განცხადებები.

როგორც ჟურნალი “Foreign Affairs” წერს, თურქეთში ბევრი ადამიანია იმედგაცრუებული სპეცსამსახურების მუშაობით და მათ დილეტანტობასა და არაკომპეტენტურობაზე ლაპარაკობენ.

სულ უფრო მეტი ადამიანი მიდის იმ დასკვნამდე, რომ ამ სასაკლაოს შესაწყვეტად პრეზიდენტის  წარუმატებელი, საზოგადოების გამყოფი პოლიტიკა უნდა შეიცვალოს.

2016 წლის 10 ყველაზე მსხვილი ტერაქტი თურქეთში:

[line_list]

• 12 იანვარი, სტამბულის ცენტრალური მოედანი10 ადამიანი დაიღუპა, 15 – დაშავდა. ტერქტზე პასუხისმგებლობა ისლამურმა სახელმწიფომ აიღო.
• 13 იანვარი,  აფეთქება პოლიციის განყოფილების გვერდით ქალაქ დიარბაკირშიდაიღუპა 6 ადამიანი, მათ შორის სამი ბავშვი, 30 – დაშავდა. ხელისუფლებამ მომხდარში ქურთების მშრომელთა პარტია დაადანაშაულა. პასუხისმგებლობა არავის აუღია.
• 17 თებერვალს. აფეთქება ანკარაში გენერალური შტაბისა და პარლამენტის შენობის მახლობლად29 ადამიანი დაიღუპა, 61 დაშავდა. მომხდარზე პასუხუსმგებლობა აიღეს “ქურთისტანის თავისუფლების შევარდნებმა”.
• 13 მარტი. აფეთქება ანკარის ცენტრში, ავტობუსის გაჩერებაზე37 ადამიანი დაიღუპა, 125 – დაშავდა. მომხდარზე პასუხუსმგებლობა აიღეს “ქურთისტანის თავისუფლების შევარდნებმა”.
• 28 ივნისი. სტამბულის საერთაშორისო აეროპორტი45 ადამიანი დაიღუპა, 239 – დაშავდა. პასუხისმგებლობა ისლამურმა სახელმწიფომ აიღო.
• 18 აგვისტო. თურქეთის სამხრეთ-აღმოსავლეთით პოლიციის განყოფილებების მახლობლად მომხდარი აფეთქებების სერია11 ადამიანი დაიღუპა. 226 – დაშავდა. პასუხისმგებლობა ქურთების მშრომელთა პარტიამ აიღო.
• 20 აგვისტოს ქალაქ გაზიანტეპში ქურთული ქორწილის დროს მომხდარი აფეთქება 50 ადამიანი დაიღუპა, 100-ზე მეტი დაშავდა. პასუხისმგებლობა ისლამურმა სახელმწიფომ აიღო.
• 9 ოქტომბერს აფეთქება  თურქეთის სამხრეთ-აღმოსავლეთ პროვინციაში18 ადამიანი დაიღუპა, მათ შორის 10 სამხედრო. 27 – დაშავდა. ხელისუფლებამ ქურთების მშრომელთა პარტია დაადანაშაულა. პასუხისმგებლობა არავის აუღია.
• 10 დეკემბერი, ორი აფეთქება სტამბულში – “ბეშიკტაშ ვოდაფონ არენას”  სტადიონთან და დოლმაბახჩის პარკში44 ადამიანი დაიღუპა, მათ შორის – 36 პოლიციელი. 166 დაშავდა. მომხდარზე პასუხუსმგებლობა აიღეს “ქურთისტანის თავისუფლების შევარდნებმა”.
• 17 დეკემბერს, კაისერიში სამხედროების ავტობუსის აფეთქება13 ადამიანი დაიღუპა, 50 – დაშავდა. ხელისუფლებამ ქურთების მშრომელთა პარტია დაადანაშაულა. პასუხისმგებლობა არავის აუღია.