როგორ ცხოვრობს ბაშკენდი - სომხური ანკლავი აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე, რომელიც უკვე 32 წელია დაცლილია
ბაშკენდი არის ანკლავი აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე
„თუ ბაშკენდი სომხებს გადასცეს, ჩვენი ამბავი დამთავრებულია. ჩვენ აქ ლუკმა პურს ვშოულობთ და ეს ადგილები აღარ იქნება უსაფრთხო“.
გედაბეკის რაიონის სოფელ შინიხში მცხოვრები 53 წლის ველი (გვარი არ დაასახელა – ფ.მ.) მეზობელ ბაშკენდში მეცხოველეობით არის დაკავებული. ის ამბობს, რომ მას შემდეგ, რაც ბაშკენდი, რომელსაც სომხეთი ანკლავად თვლის, აზერბაიჯანის კონტროლის ქვეშ მოექცა, ის ოჯახს არჩენს პიტუტყვით, რომელსაც ბაშკენდში აძოვებს.
„მე არ ვარ ერთადერთი, მიმდებარე სოფლებიდანაც ყველას აქ ყავს საქონელი. არცერთს არ გვაქვს სამსახური. ტოტალური უმუშევრობა. ცხვრებს ვყიდულობთ და შემდეგ ვყიდით. გაჭირვებით ვშოულობთ პურს. თუ ეს სოფელი აღარ გვექნება, ჩვენ დავკარგავთ არსებობის უკანასკნელ შესაძლებლობას. იძულებულები ვიქნებით, ოჯახები წავიყვანოთ და აქედან წავიდეთ“, – ამბობს ველი.
ბაშკენდი მიმდებარე სოფლების საძოვარია
სოფელ ბაშკენდის შესასვლელთან რამდენიმე სამხედრო პოსტი დამონტაჟდა. მიუხედავად იმისა, რომ ადგილობრივ მოსახლეობას შესვლას და გასვლისას მკაცრად არ ამოწმებენ, როგორც ჩანს, გარკვეული კონტროლი მაინც არსებობს. ადგილობრივი მაცხოვრებლების თქმით, სამხედრო პუნქტებზე ჩვეულებრივ ამოწმებენ „უცხოებს“ – ადამიანებს, რომლებიც არ არიან მიმდებარე სოფლებიდან. მე არ შევუმოწმებივართ, რადგან ჩემი მეგზური ადგილობრივი იყო.
სოფელში ყველა სახლი ცარიელია, უმეტესობა უპატრონობისგან დაშლის პირასაა.
ბევრი ხალხი არ შეგვხვედრია. აქ მხოლოდ მიმდებარე სოფლების მცხოვრებლებს ნახავთ, რომლებიც საქონელს აძოვებენ ან მიწათმოქმედებით არიან დაკავებული.
ველი ამბობს, რომ ახლომდებარე სოფლები სომხური სამხედრო პუნქტების სიახლოეს მდებარეობს, ამიტომ იქაური მაცხოვრებლები ვერც მიწას ამუშავებენ და ვერც პირუტყვს აძოვებენ. სოფელი ბაშკენდი კი გეოგრაფიულად უფრო უსაფრთხო ადგილასაა, ამიტომ ხალხი აქაურობას მოაწყდა – მეურნეობა აქ გააჩახეს და არა საკუთარ სოფლებში.
„გარდა ამისა, ბაშკენდის ნიადაგი უფრო შესაფერისია საძოვრად და მიწათმოქმედებისთვის“, – ამბობს ველი.
ორივე მხარის პოზიცია: ანკლავები უნდა დაბრუნდეს
2020 წლის მეორე ყარაბაღის ომისა და აზერბაიჯანის შეიარაღებული ძალების მიერ 2023 წლის სექტემბერში განხორციელებული ანტიტერორისტული ოპერაციის შედეგად, აზერბაიჯანის იურისდიქციაში დაბრუნდა ყოფილი მთიანი ყარაბაღის ავტონომიური ოლქის ტერიტორია და ასევე მიმდებარე შვიდი რაიონი, რომლებიც 30 წელზე დიდი ხნის განმავლობაში სომხების კონტროლის ქვეშ რჩებოდა.
აზერბაიჯანსა და სომხეთს შორის ტერიტორიულ დავებში გადაუჭრელი მხოლოდ ერთი პუნქტი დარჩა – ანკლავები.
აზერბაიჯანს სომხეთის ტერიტორიაზე რვა ანკლავური სოფელი აქვს – იუხარი ესკიფარა, აშაგი ესკიფარა, ბარხუდარლი, სოფულუ, ბაგანის აირიმი, გიზილგაჯილი და ღაზახის ოლქის სოფელი ხეირიმლი, ასევე ნახიჩევანის ავტონომიური რესპუბლიკის სოფელი ქარქი.
პირველ ოთხს აზერბაიჯანული მხარე ანკლავენად არ მიიჩნევს, რადგან ეს სოფლები აზერბაიჯანის ტერიტორიასაც ესაზღვრება. ხოლო დანარჩენ ოთხ აზერბაიჯანულ სოფელს მთლიანად აკრავს სომხეთის ტერიტორია, ამიტომ ისინი ანკლავებად მიიჩნევა.
სომხეთს აქვს ერთი ანკლავი აქვს აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე – ეს არის სწორედ სოფელი ბაშკენდი, რომელსაც სომხები არწვაშენს უწოდებენ.
აზერბაიჯანული მხარე მკაცრად ითხოვს თავისი სოფლების დაბრუნებას, რომლებსაც ანკლავებად და არაანკლავებად მიიჩნევს.
„არის ანკლავური და არაანკლავური სოფლები. ის სოფლები, რომლებიც არ არის ანკლავი, ეს ოთხი სოფელი უპირობოდ უნდა დაუბრუნდეს აზერბაიჯანს. ხოლო იმ სოფლებისთვის, რომლებიც ანკლავურია, რადგან სომხეთის ანკლავური სოფელი ასევე მდებარეობს აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე, ამ სოფლებისთვის ცალკე საექსპერტო ჯგუფი უნდა შეიქმნას და დისკუსიები დაიწყოს. ჩვენ გვჯერა, რომ ყველა ანკლავი უნდა დაბრუნდეს. ამ ანკლავებისკენ მიმავალ გზებზე სპეციალური პირობები უნდა ამუშავდეს, რათა იქ მცხოვრები ხალხი საკუთარ სახლებში მშვიდად ცხოვრობდეს“, – განაცხადა აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა მიმდინარე წლის იანვარში ჟურნალისტებთან შეხვედრაზე.
სულ ცოტა ხნის წინ, 19 აპრილს, აზერბაიჯანსა და სომხეთს შორის სახელმწიფო საზღვრის დელიმიტაციის შესახებ სახელმწიფო კომისიების მე-8 სხდომაზე მიღწეული იქნა შეთანხმება აზერბაიჯანის ოთხი სოფლის – ბაგანის აირიმის, აშაგი ესკიფარის, ხეირიმლისა და გიზილგაჯილის დაბრუნებაზე.
სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა ნიკოლ ფაშინიანმა ცოტა ხნის წინ ანკლავებზე საუბრისას განაცხადა: „ჩვენი ლოგიკა ასეთია: ანკლავი უნდა შეიცვალოს ანკლავით. რაც მათ კონტროლს ექვემდებარება, მათი კონტროლის ქვეშ რჩება. რასაც ჩვენ ვაკონტროლებთ, ჩვენია“.
მაგრამ მეორე დღეს მან სრულიად განსხვავებული აზრი გამოთქვა.
სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის საზღვრისპირა სოფლების მცხოვრებლებთან შეხვედრისას ფაშინიანმა კითხვის საპასუხოდ განაცხადა, რომ „არწვაშენი დამოუკიდებელი სომხეთის რესპუბლიკის ნაწილია“.
შემდეგ მან დაამატა:
„ჩვენი მიზანია თქვენ თქვათ: „აზერბაიჯანი 50 მეტრშია“ არა განგაშით, არამედ თქვათ: „კარგია, რომ აზერბაიჯანი 50 მეტრშია, იქ ვაჭრობას დავიწყებთ და ავაშენებთ ეკონომიკას“. ასევე შეიძლება აშენდეს საკონტროლო-გამშვები პუნქტი, რომლითაც გაივლიან მანქანები და ამისთვის გადაუხდიან გადასახადს სომხეთის რესპუბლიკას“.
ბაშკენდის დასახლება, რომელიც მდებარეობს გედაბეის რაიონში, საბჭოთა კავშირის დროს სსრკ-ს ხელმძღვანელობის გადაწყვეტილებით, სოფლის მეურნეობის საჭიროებებიდან გამომდინარე, გადაეცა სომხეთის სსრ-ს. იმ დროს ამ სოფლის მოსახლეობა ძირითადად სომხებისაგან შედგებოდა. სოფლის ფართობია 61 კვ.მ.
1978 წელს სოფლის სახელწოდება შეიცვალა არწვაშენით (რაც სომხურად „არწივების სოფელს“ ნიშნავს).
1992 წლის 6-8 აგვისტოს, ყარაბაღის პირველი ომის დროს, სამხედრო ოპერაციის შედეგად სოფლის ტერიტორია აზერბაიჯანის კონტროლს დაექვემდებარა.
მაშინ სომხებმა სოფელი დატოვეს. მას შემდეგ ბაშკენდში დასახლება არ ყოფილა. ამ ადგილებში მიმდებარე სოფლების მცხოვრებლები მხოლოდ სოფლის მეურნეობით არიან დაკავებულნი.
“ბაშკენდი რომ არ აგვეღო, მთელ შინიხის რეგიონს დავკარგავდით”
სალეჰ რუსტამლი “ბაშკენდის ოპერაციის” დროს გადაბეკის რაიონის აღმასრულებელ ხელისუფლებას ხელმძღვანელობდა. ის ამბობს, რომ მათ ჯერ მოლაპარაკებები გამართვა სცადეს სოფლის წარმომადგენლებთან და ცდილობდნენ შეთანხმებას.
ის 1991 წელს მომხდარ ამბებს იხსენებს.
ის ამბობს, რომ თავიდან თითქოს დაიდო შეთანხმება, რომ სომხური და აზერბაიჯანული მოსახლეობა ერთმანეთს ხელს არ შეუძლიდა, გააგრძელებდნენ ხვნა-თესვას, რადგან გაზაფხული იყო.
თუმცა, რუსტამლის თქმით, შეთანხმება პირველებმა სომხებმა დაარღვიეს და დაწყეს შეიარაღება. გარკვეული პერიოდის შემდეგ დაიწყო აქტიური შეტაკებები.
“პირველი მსხვერპლი ჩვენი მხრიდან იყო. ეს იყო 1991 წელს. ფოსტის ექვსი თანამშრომელი, ეთნიკური აზერბაიჯანელები, სამსახურიდან სახლისკენ მიმავალ გზაზე მოკლეს, შემდეგ კი მათი სხეულები დაწვეს,” – ჰყვება რუსტამლი.
“1992 წლის 5 აგვისტოს ღამით ისინი თავს დაესხნენ და აიღეს ჩვენი ორი სოფელი. როგორც ჩანს, მათ სურდათ დერეფნის გახსნა და ბაშკენდის სომხეთთან დაკავშირება. მაგრამ სომხები სოფელ გასიმალილარში გააჩერეს. ჩვენ კი უკან დავიხიეთ და ბაშკენდი ავიღეთ. შინიხი მთლიანად ალყაში მოექცა და ბაშკენდი რომ არ აგვეღო, შეგვეძლო დაგვეკარგა მთელი შინიხის რაიონი“, – ამბობს სალეჰ რუსტამლი „ბაშკენდის ოპერაციაზე“.
რატომ არის ბაშკენდი ცარიელი?
1991 წელს „ბაშკენდის ოპერაციის“ შემდეგ სომხურმა მოსახლეობამ სოფელი დატოვა და მას შემდეგ დასახლება სრულიად გაუკაცრიელდა.
„ამის შემდგომ იქ რაიმე დასახლება აღარ ყოფილა, რაც იმის მაჩვენებელია, რომ სოფელი ოკუპაციის მიზნით არ აგვიღია. ეს აუცილებელი იყო უსაფრთხოებისთვის. ჩვენ არავისგან არაფერი გვჭირდება, არავის დაუკავებია სომხური სახლები. ჩვენ ვიცავთ საერთაშორისო კანონებს“, – ამბობს სალეჰ რუსტამლი.
რესპუბლიკური ალტერნატიული პარტიის (ReAl) ერთ-ერთი ლიდერი ნატიკ ჯაფარლი ამბობს, რომ არის ორი მიზეზი, რის გამოც ბაშკენდში არავინ დასახლებულა.
“ერთი მიზეზია სამართლებრივი. სომხეთმა შეიძლება თქვას, რომ ეს ჩემი ტერიტორიაა, თქვენ იქ დასახლდით და კომპენსაცია უნდა გადაიხადოთ.
მეორე მიზეზი ის არის, რომ ბაშკენდში სოციალური ინფრასტრუქტურის აშენება და ეკონომიკური შესაძლებლობების შექმნა ადვილი საქმე არ არის ბუნებრივი პირობებიდან გამომდინარე“, – ამბობს ჯაფარლი.
“აუცილებელია რეფერენდუმის ჩატარება ანკლავების გაცვლის შესახებ”
ანკლავების ურთიერთგაცვლისთვის ორივე ქვეყანაში რეფერენდუმის ჩატარება აუცილებელია, თვლის ნათიგ ჯაფარლი.
„არ მგონია, რომ აზერბაიჯანი დათანხმდეს სომხეთის ტერიტორიიდან 30 კილომეტრზე მეტ მანძილზე მდებარე ბაშკენდი დაუბრუნოს სომხურ მხარეს. იმიტომ რომ მომავალში ეს უფრო მეტ პრობლემას გამოიწვევს. დამატებითი პრობლემების გვერდის ავლითაც კი, ლოჯისტიკურად, სომხეთსა და ამ სოფელს შორის გადაადგილებამ შეიძლება ბევრი სირთულე გამოიწვიოს.
თუ ეს საკითხი გადაწყდა ტერიტორიული გაცვლის კონცეფციაში, რაც სავსებით შესაძლებელია, მაშინ ეს ვერ მოხერხდება კონსტიტუციური რეფორმის გარეშე. რადგან აზერბაიჯანის კონსტიტუციითაც და სომხეთის კონსტიტუციითაც დასაშვებია ტერიტორიული ცვლილების შესაძლებლობა მხოლოდ რეფერენდუმის გზით”, – ამბობს ჯაფარლი.
“დარჩენილი ოთხი სოფელი და ბაშკენდი შეიძლება გაცვალოთ”
ბაშკენდი ოთხი მხრიდან აზერბაიჯანული სოფლებით არის გარშემორტყმული. ამ ვითარებაში, აზერბაიჯანმა ეს დასახლება რომც გადასცეს სომხურ მხარეს, გაუგებარია, როგორ უნდა აეწყოს აქ ხალხის ცხოვრება. ამ მიზეზით, ნატიკ ჯაფარლის თქმით, ეს არც ისე დამაჯერებელი სცენარია.
„როგორ წარმოიდგინეთ, რომ სომხეთის პოლიცია, არმია და ოფიციალური წარმომადგენლები, თითქოს აქ არაფერი, გადაადგილდნენ აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე დაახლოებით 30 კილომეტრი, რომ ჩავიდნენ ბაშკენდში. ძალიან არარეალური სცენარია.
იგივე ეხება სომხეთის შიგნით არსებულ აზერბაიჯანულ სოფლებს. მართალია ისინი უფრო ახლოს არიან ჩვენს საზღვართან, 5-15 კილომეტრში, მაგრამ ნებისმიერ შემთხვევაში, ეს 5-15 კილომეტრი ხომ სომხეთზე უნდა გავიაროთ, რომ მაგალითად, მოსახლეობას მივაწოდოთ საკვები, საბანკო მომსახურება, საკომუნიკაციო მომსახურება, გაზი, დენი, წყალი. ძალიან რთული და შეუძლებელი ჩანს“, – ამბობს ნათიგ ჯაფარლი.
საწყის ეტაპზე საუბარია მხოლოდ ოთხი სოფლის დაბრუნებაზე, რომელსაც აზერბაიჯანული მხარე „არაანკლავურს“ უწოდებს“, – განაცხადა ატლასის კვლევითი ცენტრის ხელმძღვანელმა ელხან შაჰინოღლუმ. შემდეგ ეტაპზე საკითხი აზერბაიჯანის დარჩენილ ოთხ სოფელთან და სომხურ სოფელ ბაშკენდთან დაკავშირებით შეიძლება გადაწყდეს მხარეებს შორის ტერიტორიების გაცვლის გზით.
„დარჩენილი ოთხი სოფელიც რომ დაგვიბრუნონ, რასაც ვითხოვთ, აზერბაიჯანელებისთვის იქ ცხოვრება პრობლემა იქნება. იმიტომ, რომ სომხეთის გავლით მოგვიწევს წინ და უკან გამგზავრება. ანალოგიურად, იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ბაშკენდი ჰიპოთეტურად სომხეთს გადაეცემა, სომხებს მოუწევთ აზერბაიჯანის გავლით გადაადგილება. ამიტომ, სამომავლოდ ამ საკითხის გადაწყვეტა ტერიტორიების გაცვლის გზით, ვფიქრობ, შესაძლებელია“, – ამბობს ელხან შაჰინოღლუ.
„ოთხი სოფლის დაბრუნება დააჩქარებს ჩარჩო ხელშეკრულების გაფორმებას“
ვარაუდობენ, რომ სომხეთ-აზერბაიჯანის საზღვარზე ბოლოდროინდელი სამხედრო ინციდენტები მათ შორის დაკავშირებულია ანკლავების შესახებ შეთანხმების მიუღწევლობასთან. საზოგადოებაში გავრცელებულია აზრი, რომ ანკლავების გამო, შესაძლოა, ორ ქვეყანას შორის დაიწყოს ახალი ფართომასშტაბიანი სამხედრო ოპერაცია.
ელჰან შაჰინოღლუ არ ფიქრობს, რომ ანკლავების გამო დიდი ომი მოხდება.
„ხედავთ რა ხდება რეგიონში. ომი რუსეთსა და უკრაინას შორის ჩრდილოეთში, ომში შეიძლება გადაიზარდოს დაძაბულობა ისრაელსა და ირანს შორის სამხრეთით. სამხრეთ კავკასიას სჭირდება მშვიდობა და სტაბილურობა. აზერბაიჯანი ამისთვის მზად არის. თუმცა, სამშვიდობო ან ჩარჩო შეთანხმებას ხელმოწერის სანაცვლოდ აზერბაიჯანი ითხოვს ერთ რამეს – სომხეთმა აღიაროს აზერბაიჯანის ტერიტორიული მთლიანობა.
მჯერა, რომ თავად ფაშინიანი შინაგანად მზად არის ამისათვის. ის ცოტათი ამუხრუჭებს, რადგან უფრთხის ადგილობრივ რადიკალებს. მას ესმის, რომ სომხეთს არ ექნება ბედნიერი მომავალი აზერბაიჯანთან და თურქეთთან ურთიერთობების ნორმალიზების გარეშე. ამისთვის მზადება მიმდინარეობს.
ის უკვე ინარჩუნებს დისტანციას რუსეთთან ურთიერთობაში. მიუხედავად იმისა, რომ ამერიკა და ევროკავშირი მხარს უჭერენ ფაშინიანს, მათ არ სურთ კონფლიქტი სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის.
პოლიტოლოგი ამბობს, რომ არ ეთანხმება რიგი აზერბაიჯანელი ექსპერტების მოსაზრებას, რომ შეერთებულ შტატებსა და ევროპას რეგიონში ომი უნდათ.
„პირიქით, დასავლეთის ქვეყნებს, საფრანგეთის გარდა, აქ სიმშვიდე სჭირდებათ. ამიტომ არ მგონია დიდი ომი მოსალოდნელი იყოს.
ოთხი სოფლის დაბრუნების შემდეგ ჩარჩო ხელშეკრულების ხელმოწერა დაჩქარდება. ჩვენ გვჭირდება მშვიდობა და თანამშრომლობა. ვფიქრობ, ეს სომხეთისთვისაც კარგი სცენარია“.
„ვინც სომხების შესახებ გაიგებს, აქ არ ჩამოვა“
ბაშკენდიდან სოფელ დუზრასულლუმდე გზა თითქმის ცარიელია. არაფერი არღვევს აქ სიჩუმეს, გარდა იშვიათად გამვლელი მანქანების ხმაურისა.
ჩემს ყურადღებას გზის პირას მიმავალი ხანშიშესული ქალი იპყრობს. ავდივარ და ვესაუბრები.
ტალია მამედოვა, სოფელ დუზრასულლუს მკვიდრი, ოდესღაც ბაშკენდის სამედიცინო ცენტრში მედდად მუშაობდა. ამბობს, რომ დღემდე ახსოვს დაჭრილი ჯარისკაცები, რომელთა სიცოცხლის გადარჩენა ბაშკენდის ოპერაციის დროს ცდილობდა. ამიტომ ქალს არ სურს ბაშკენდის სომხური მხარისთვის გადაცემა. მას ეშინია, რომ ყველა ეს მოვლენა განმეორდება:
„ომის დროს, როცა ბაშკენდი სომხების ხელში იყო, ჩვენ დიდ ზეწოლას განვიცდიდით. ხალხმა თავიანთი ავადმყოფები სხვადასხვა გზით წაიყვანა ტოვუზსა და შამკირში. სომხები ბაშკენდს მიმდებარე ტერიტორიებიდან ესროდნენ. თუ სომხები აქ დაბრუნდებიან, კარგი არაფერი მოხდება. ისინი კვლავ პროვოკაციებს მიმართავენ. ეს ის ადგილია, რომელიც აკავშირებს შინიხს და მთელ განჯას. სომხები ისევ შუაში ჩაგვიდგებიან? ისევ ჩვენი შვილების შევიწროება მოხდებ ა?
65 წლის ვარ, ჩვენ მალე წავალთ, აქ იცხოვრებენ ჩვენს შემდეგ თაობები. შვილები და შვილიშვილები შეიძლება შიშით არ მოვიდნენ ამ სოფელში. ვინც სომხების შესახებ გაიგებს, აქ არავინ მოვა“.
მედიაქსელის მხარდაჭერით
exchange
