ნავთობი და კორონავირუსი - აზერბაიჯანის ეკონომიკის ორი უბედურება

კორონავირუსის პანდემიის გამო, აზერბაიჯანის ეკონომიკა ორმაგი დარტყმის ქვეშ აღმოჩნდა – მასზე გავლენას ახდენს როგორც ნავთობის ფასების ვარდნა, ასევე მთავრობის მიერ განხორციელებული მკაცრი საკარანტინო ზომები. ხელისუფლებამ მოსახლეობის და ეკონომიკის მხარდაჭერის პროგრამა გამოაცხადა. მაგრამ ექსპერტები მიიჩნევენ, რომ უფრო ქმედითი ზომებია საჭირო. 

ნავთობის ომი 

2020 წელი აზერბაიჯანის ეკონომიკისთვის აზერბაიჯანული ნავთობის ფასის ორჯერ დაცემით დაიწყო (7 იანვარს აზერბაიჯანული მსუბუქი ნავთობის ფასი 71,2 აშშ დოლარი იყო, ხოლო 21 მარტს ის უკვე 26,01 აშშ დოლარამდე დაეცა). შემდეგ ამას ქვეყანაში საკარანტინო რეჟიმი დაემატა COVID 19-ის ეპიდემიის გამო.

კორონავირუსის ეპიდემიის გამო, ჩინეთმა საკუთარი ტერიტორიის მნიშვნელოვანი ნაწილი კარანტინზე ჩაკეტა. რამაც გადაადგილების შეჩერება გამოიწვია როგორც ქვეყნის შიგნით, ისე მის ფარგლებს გარეთ. ჩინეთი მსოფლიოში მეორე ეკონომიკაა და მოთხოვნის ვარდნამ ნავთობის ფასების ვარდნა გამოიწვია. რაც უფრო ფართოვდებოდა ვირუსის გავრცელება, მით უფრო მეტი ქვეყანა კარანტინზე იკეტებოდა,  რის გამოც ნავთობზე მოთხოვნა სულ უფრო მცირდებოდა.

როგორც ეს აქამდეც ხდებოდა, ნავთობის მწარმოებელთა ორგანიზაციის OPEC + წევრებმა, რომელსაც ახლახანს შეუერთდნენ რუსეთი და აზერბაიჯანი, გადაწყვიტეს შეამცირონ წარმოება, რათა შემცირდეს მიწოდება და ამით ფასი გაიზარდოს.

მაგრამ შეთანხმება ვერ შედგა, რადგან რუსეთმა უარი თქვა ახალი ხელშეკრულების ხელმოწერაზე. საუდის არაბეთმა წარმოება გაზარდა და, გარდა ამისა, ნავთობის ფასდაკლებით გაყიდვა დაიწყო, რათა რუსეთი ბაზრიდან გამოედევნა. რუსეთსა და საუდის არაბეთს შორის ფაქტობრივად ფასების ომი დაიწყო. შედეგად, ნავთობის ფასები კიდევ უფრო სწრაფად დაეცა.

პრობლემა  – ნავთობზე დამოკიდებულება

2014-2015 წლებში აზერბაიჯანი ნავთობის ფასების ვარდნამ უკვე დააზარალა, ქვეყნის ცენტრალურ ბანკს კი მანათის დევალვაციაზე წასვლა მოუწია, რის შედეგადაც ეროვნული ვალუტის კურსი 2-ჯერ დაეცა. ნავთობის საშუალო ფასი, რომელიც 2013 წელს 120 დოლარი იყო, 2015 წლის ბოლოს 30-40 დოლარამდე დაეცა. ნავთობის ფასების წლევანდელი დაცემა კიდევ უფრო სწრაფი იყო. გამოიტანა აზერბაიჯანმა რაიმე დასკვნებით 2015 წლის კრიზისისგან?

ქვეყნის პრეზიდენტის თანაშემწის, ეკონომიკურ საქმეთა დეპარტამენტის უფროსის, შაჰმარ მოვსუმოვის თქმით (2015 წელს იგი ნავთობის სახელმწიფო ფონდის აღმასრულებელ დირექტორად მუშაობდა) ბოლო წლების განმავლობაში, აზერბაიჯანის ეკონომიკამ დამოკიდებულება ნავთობის ფასებზე მნიშვნელოვნად შეამცირა.

ასეა თუ არა? აზერბაიჯანის სახელმწიფო ბიუჯეტში ყველაზე დიდი წვლილი ნავთობის სახელმწიფო ფონდის და ნავთობკომპანიების მიერ გადახდილ გადასახადებს შეაქვთ.

სახელმწიფო საბაჟო კომიტეტის მონაცემებით, 2019 წლის ბოლოს ნავთობმა ექსპორტის 75,45% შეადგინა. 2015 წელს ნავთობის წილი 85 პროცენტზე მეტი იყო.

მაგრამ ვინაიდან ნავთობის წილის შემცირება მიღწეული იქნა ბუნებრივი გაზის მიწოდების გაზრდით, რომლის ფასებიც დაეცა, შეიძლება ითქვას, რომ აზერბაიჯანის დამოკიდებულება ნავთობზე და გაზზე ისევ შენარჩუნებულია.

აზერბაიჯანი ასევე ექსპორტზე გააქვს სასოფლო-სამეურნეო პროდუქცია – ძირითადად პომიდორი და თხილი. ამასთან, 2019 წელს ხილ-ბოსტნეულის წილი მთლიან ექსპორტში მხოლოდ 3.09% იყო.

მარტში, როდესაც ნავთობის ფასების ვარდნა დაიწყო, ბანკომატებთან და სავალუტო ჯიხურებთან რიგები დადგა – ხალხს, რომელსაც წინა დევალვაციები ახსოვდა, ვალუტის შესყიდვა სურდა.

აპრილის დასაწყისში ნავთობის ფასმა კვლავ მოიმატა – მას შემდეგ, რაც რუსეთსა და OPEC + – ს შორის ახალი შეთანხმების შესახებ მოლაპარაკებები დაიწყო. 8 აპრილს აზერბაიჯანული ნავთობის ბარელის ფასი 24 დოლარამდე გაიზარდა.

ამასთან, ეკონომისტ ტოგრულ ველიევის აზრით, ეს ფაქტი სიტუაციას დიდად არ ცვლის:

”რაც არ უნდა ღირდეს ნავთობი ახლა, $ 23 ან $ 30, ბიუჯეტი ნებისმიერ შემთხვევაში 55 აშშ დოლარიდან ფასზეა გათვლილი. ის მინიმუმ 40-45-მდე უნდა გაიზარდოს.”

12 აპრილს, OPEC + ქვეყნები შეთანხმდნენ, რომ წარმოება დღეში 9.7 მილიონი ბარელით შემცირდება, რამაც უფრო მაღალი ფასები უნდა უზრუნველყოს.

”ხელშეკრულება მაისში შევა ძალაში, ასე რომ, აპრილში ქვეყნები კიდევ უფრო მეტ ნავთობს მოიპოვებენ, რადგან არ სურთ თავიანთი საბაზრო წილის დაკარგვა. მაგრამ ფაქტია, რომ ფასებმა ასევე დაიწყო დაცემა კარანტინის გამო საწვავის დაბალი მოხმარების წყალობით. სანამ ქვეყნები “გახსნას” არ დაიწყებენ, მთელ მსოფლიოში წარმოების ვარდნა და უმუშევრობის ზრდა იქნება და, შედეგად, ნავთობის ფასები არ გაიზრდება 40 დოლარამდეც კი. ყველაზე ოპტიმისტური შეფასებით – $ 35-მდე, მეტით არა, ”- ამბობს ეკონომისტი ნათიგ ჯაფარლი.

კორონავირუსის ეფექტი

ნავთობის ფასების ვარდნასთან ერთად, კორონავირუსის ეპიდემიამ ქვეყნის ეკონომიკის სხვა სექტორებსაც დაარტყა – ფრენები შეწყდა, დაიხურა ტურისტული ობიექტები და რესტორნები.

ნათიგ ჯაფარლი პროგნოზირებს, რომ ”პრობლემები შეიქმნება აზერბაიჯანის სავალუტო რეზერვებში, ქვეყანაში ვალუტის შემოდინებაში, ხოლო აპრილიდან ჩვენ ვნახავთ მშპ-ს შემცირების ტემპის ზრდას.”

ეკონომისტი ტოგრულ ველიევი მიიჩნევს, რომ ნავთობის ფასებზე დამოკიდებულების გარდა, ეკონომიკისთვის საშიშროებაა აზერბაიჯანის დამოკიდებულება იმპორტირებულ პროდუქტებზე, რომელთა შესყიდვა  უცხოურ ვალუტაში ხდება:

”ეკონომიკის შესანარჩუნებლად ჩვენი სავალუტო რეზერვები იხარჯება. ვინაიდან აზერბაიჯანში ინვესტიციების სხვა ფორმები არ არსებობს, მაღალი რისკის გამო, ხალხი მეტ ინვესტიციას უცხოურ ვალუტაში დებს. ამავე დროს, ეს გავლენას ახდენს ეკონომიკის სხვა სექტორებზე, რადგან ბევრი სფერო პირდაპირ ან არაპირდაპირ დამოკიდებულია ნავთობზე. ”

აპრილის დასაწყისში ინფიცირებულთა რიცხვმა უკვე 600-ს გადააჭარბა. გარდაიცვალა 7 ადამიანი. მთავრობა არ ჩქარობს საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადებას, მაგრამ მარტის ბოლოს გადაწყდა კომერციული ობიექტების, ორგანიზაციებისა და საწარმოების უმეტესობის დახურვა. საზღვრები დაკეტილია. საკარანტინო რეჟიმის დარღვევისთვის ჯარიმები დაწესდა, მათ შორის ქუჩაში გამოსვლისთვის “განსაკუთრებული საჭიროების გარეშე”.

სახლიდან რომ გახვიდეთ, თქვენი სამუშაო ადგილიდან ცნობა უნდა გქონდეთ (თუ სამსახური ჯერ არ დაიხურა) ან გამოაგზავნოთ SMS სპეციალურ ნომერზე, რომელშიც პირადობის ნომერს და თქვენი გასვლის მიზეზს მიუთითებთ.

ამ ზომებმა, რომლებიც მიზნად ინფექციის გავრცელების შეჩერებას ისახავს, ქვეყნის ეკონომიკისა და რიგითი მოქალაქეების მდგომარეობა კიდევ უფრო დაამძიმა.

ვალი, 27 წლის:

”კაფე, სადაც მე ვმუშაობდი, დაიხურა და მე ბინის ქირას და კომუნალურებს ვეღარ ვიხდიდი. ცენტრში ნაქირავები ბინის დატოვება და მშობლებთან ქალაქგარეთ გადასვლა მომიხდა.”

ნაილი. 23 წელი:

”მარტის ხელფასი ავიღე და შვებულებაში გავედი. არც კი ვიცი, აპრილში გადამიხდიან თუ არა. დედა პროცენტებზე მუშაობდა და ახლა სამუშაოს გარეშე დარჩა. ჯერ  დანაზოგი გვაქვს, მაგრამ არ ვიცით, რა მოხდება შემდეგ. ჩვენი ახლობლების მდგომარეობა უარესია. მათ დიდი ოჯახი ჰყავთ და ერთდროულად ყველამ დაკარგა სამსახური.”

ფიდანი. 23 წელი:

”მე ვარ ფრილანსერი დიზაინერი და ხელფასს თებერვლიდან მიგვიანებენ. სამი თვის გადასახადები მაქვს გადასახდელი. მშობლები მეხმარებიან, წინააღმდეგ შემთხვევაში ვერ გადავრჩებოდი. ” 

 როგორ დაეხმარება ხალხს სახელმწიფო

აპრილის დასაწყისში მთავრობამ გამოაქვეყნა სამოქმედო გეგმა, რომლის თანახმად  კრიზისის დასაძლევად 1 მილიარდ  მანათს (დაახლოებით 600 მილიონი აშშ დოლარი) გამოყოფს.

გეგმის თანახმად, 300 ათასი მცირე და საშუალო მეწარმისთვის ფინანსური დახმარება იქნება გათვალისწინებული. გამოყოფილი თანხის ნაწილი – 215 მილიონი მანათი, დახურული ფირმებს თანამშრომლებისთვის ორი თვის ხელფასის 100%-ით ასანაზრაურებლად არის გათვალისწინებული, თუ ის არ აღემატება 712 მანათს (დაახლოებით 420 აშშ დოლარი)

გეგმის თანახმად სახელმწიფო საწარმოთა სესხებზე პროცენტს გადაიხდის, გაიცემა ახალი სესხები საშეღავათო პირობებით და ა.შ.

გეგმა ასევე ითვალისწინებს:

• თითქმის 200 000 უმუშევრისთვის 190 მანათის (112 აშშ დოლარს) გადახდას ორი თვის განმავლობაში.
• ღარიბ სტუდენტებს სწავლის საფასურს სახელმწიფო აუნაზღაურებს.
• ელექტროენერგიაზე შეღავათიანი ფასის ლიმიტი გაიზრდება თვეში 100 კილოვატ-საათით (აქამდე აზერბაიჯანში თვეში 300 კვტ.სთ ნაკლები მოხმარებისას ფასი 0.07 მანათი იყო, ხოლო მეტის შემთხვევაში – 0.11).

დაეხმარება ეს ზომები ხალხს კრიზისის შედეგების შემსუბუქებაში? ექსპერტები მიიჩნევენ, რომ მხოლოდ ნაწილობრივ. მთავარი პრობლემა ის არის, რომ ადამიანები, რომლებიც მუშაობენ არაფორმალურად და ამავე დროს, არ არიან რეგისტრირებულები, როგორც უმუშევრები, ვერაფერს  მიიღებენ.

”ამჟამად, დროებით დახურულ სექტორებში თანამშრომელთა უმეტესი ნაწილი დარჩა საარსებო სახსრების გარეშე. მათგან მხოლოდ მცირე ნაწილი, როგორც უმუშევრები ან როგორც სტუდენტები, გარკვეულ დახმარებას მიიღებენ, რადგან უმეტესი ნაწილი ოფიციალურად არ მუშაობს და ბევრი მათგანი “ქაღალდზე” იღებს ბევრად უფრო მცირე ხელფასს, ვიდრე რეალურად. რატომღაც, სახელმწიფო მათი მდგომარეობით არ წუხდება,”- გვიხსნის ტოგრულ ველიევი.

მისი თქმით, ზოგიერთი ზომა სრულიად გაუგებარია:

”მაგალითად, მოსახლეობისთვის პრობლემაა ბუნებრივი გაზის და არა დენის ლიმიტები. თავად ეკონომიკის სამინისტროს თანახმად, ლიმიტის ზემოთ დენს აბონენტთა მხოლოდ 20% მოიხმარს. რატომ უნდა დაეხმაროს სახელმწიფო შეძლებულებს 4 კაპიკის დაზოგვაში? ”

რა შეიძლება გაკეთდეს?

ეკონომისტი ნათიგ ჯაფარლი თვლის, რომ მთავრობას შეუძლია დაეხმაროს მოქალაქეებს და ბიზნესს მინიმუმ ორი გზით:

”პირველი არის მოქალაქეების კომუნალური გადასახადების გადახდა, და სესხებზე პროცენტის გაყინვა. მეორე არის მცირე და საშუალო ბიზნესის დახმარება, გადასახადისგან სამთვიანი გათავისუფლების ფორმით, ხოლო პოსტ ვირუსულ პერიოდში – გრძელვადიანი სესხები დაბალი პროცენტებით. ”

მას ეთანხმება ეკონომისტი ტოგრულ ველიევი, რომელიც ასევე თვლის, რომ მოსახლეობის ყველაზე დაუცველ ფენებს, რომლებმაც დაკარგეს სამუშაო, ბიუჯეტი პირდაპირ უნდა დაეხმაროს:

”ზოგადად, ამას დასჭირდება 1-2 მილიარდი მანათი. ამის უზრუნველყოფა შესაძლებელია სახელმწიფო ბიუჯეტის ხარჯზე, რადგან ბიუჯეტის მნიშვნელოვანი ნაწილი, 4 მილიარდ მანათამდე, არის საინვესტიციო ხარჯები, რაც უმეტესად არის გარკვეული შენობების, გზების მშენებლობის ხარჯები. ”

ამავე დროს, ეკონომისტი ამბობს, რომ კრიზისის სწრაფი მოგვარება მოსალოდნელი არ არის და ქვეყანას ეკონომიკის აღდგენა დიდი ხნის განმავლობაში მოუწევს:

”უცნობია, როდის დასრულდება კრიზისი. საუკეთესო შემთვევაში მაისში, ხოლო ნორმალიზაცია ივნისში დაიწყება. ყველაზე პესიმისტური პროგნოზები ექვს თვეს ითვალისწინებს. წლის ბოლომდე ნავთობის ფასები, შესაბამისად ქვეყნის შემოსავლები, დაბალი იქნება”.

”მთავრობას ვალდებულებების შესასრულებლად  მეტი ვალუტა დასჭირდება, რაც ეკონომიკას დააწვება. თუ ტურისტული ბრუნვა არ აღდგა, შესაბამისად, ეს იმოქმედებს კვების ობიექტზე და ვაჭრობა მომდევნო 3-4 თვეში აღარ აღდგება.”