ავიაკატასტროფა აქტაუში: რუსეთსა და აზერბაიჯანს შორის ურთიერთობები და კომპენსაციასთან დაკავშირებული დავა
აზერბაიჯანული თვითმფრინავის ავარია აქტაუში
აქთაუში ავიაკომპანია AZAL-ის სამგზავრო თვითმფრინავის “Embraer 190“-ის კატასტროფის შემდეგ აზერბაიჯან-რუსეთის ურთიერთობებში მკვეთრი ცვლილებები შეინიშნება. ბაქოს ნაბიჯები და მოთხოვნები კვლავ ინარჩუნებს დაძაბულობას ამ საკითხის გარშემო.
აზერბაიჯანის მთავარი მოთხოვნაა მოსკოვის ბოდიში მომხდარის გამო და კომპენსაციის გადახდა მიყენებული ზიანისთვის. ბოლო დღეებში რუსეთის მხრიდან ითქვა, რომ კომპენსაციის გადახდა უკვე დაწყებულია, თუმცა ბაქოში აღნიშნეს, რომ ეს პროცესი თავად ავიაკომპანიის ინიციატივით მიმდინარეობს და არა სახელმწიფოს მხრიდან.
აქთაუს ავიაკატასტროფა, რომელსაც თან ახლავს ურთიერთბრალდებები და დიპლომატიური ნოტების გაცვლა, იქცა ერთ-ერთ მნიშვნელოვან მიზეზად აზერბაიჯან-რუსეთის ურთიერთობების გაციების პროცესში.
ქვემოთ წარმოდგენილია მოვლენების ქრონოლოგია კატასტროფის დღიდან დღევანდელ დროამდე.
შემთხვევა და პირველი ცნობები (2024 წლის 25–27 დეკემბერი)
2024 წლის 25 დეკემბერს ავიაკომპანია AZAL-ის სამგზავრო თვითმფრინავი “Embraer 190“, რომელიც ბაქოდან გროზნოსკენ (რუსეთი, ჩეჩნეთი) ასრულებდა რეისს, კასპიის ზღვის თავზე SOS სიგნალის გაგზავნის შემდეგ ცდილობდა საგანგებო დაშვებას აქთაუს აეროპორტში, თუმცა ჩამოვარდა.
ბორტზე მყოფ 67 ადამიანიდან 38 დაიღუპა, 29 კი გადარჩა. წინასწარი მონაცემებით, თვითმფრინავის ფიუზელაჟში აღმოჩენილი იყო მრავალი დაზიანება და ხვრელი, რაც შესაძლო გარე ზემოქმედებაზე მიუთითებდა და არა ჩვეულებრივ ტექნიკურ გაუმართაობაზე. კატასტროფასთან დაკავშირებით სისხლის სამართლის საქმეები აღიძრა აზერბაიჯანში, ყაზახეთსა და რუსეთში.
ტრაგედიის შემდეგ დაუყოვნებლივ დაიწყო სამაშველო ოპერაცია ყაზახეთის საგანგებო სიტუაციების სამსახურის მიერ. ნაპოვნი “შავი ყუთი“ ექსპერტიზაზე გაიგზავნა. 26 დეკემბერს აზერბაიჯანში გამოცხადდა ეროვნული გლოვა.
ჩეჩნეთის ხელმძღვანელობამ 28 დეკემბერი გლოვის დღედ გამოაცხადა რესპუბლიკაში. კატასტროფის პირველ დღეებში ოფიციალური მიზეზები არ გაჟღერებულა. რუსეთის ავიაციის ზედამხედველმა უწყებამ, წინასწარ ვერსიად, თვითმფრინავის ფრინველთა გუნდთან შეჯახება დაასახელა.
თუმცა, ფიუზელაჟზე აღმოჩენილი მსხვილი ხვრელები და სხვა ნიშანები ამ ვერსიას ეჭვქვეშ აყენებდა. 26–27 დეკემბრიდანვე ადგილობრივმა და საერთაშორისო დამკვირვებლებმა ვარაუდი გამოთქვეს, რომ თვითმფრინავი შესაძლოა რაკეტით ჩამოეგდოთ.
ოფიციალური განცხადებები (2024 წლის 28 დეკემბერი – 2025 წლის იანვარი)
კატასტროფიდან რამდენიმე დღის შემდეგ მხარეებმა თავიანთი პოზიციების საჯაროდ დაფიქსირება დაიწყეს. 28 დეკემბერს რუსეთის პრეზიდენტმა ვლადიმირ პუტინმა აზერბაიჯანის პრეზიდენტს ილჰამ ალიევს დაურეკა, მიუსამძიმრა დაღუპულთა ოჯახებს და ბოდიში მოიხადა ტრაგედიის გამო, რომელიც რუსეთის საჰაერო სივრცეში მოხდა.
პუტინმა მომხდარს “ფიზიკურ-ტექნიკური ხასიათის გარე ჩარევით გამოწვეული ტრაგედია“ უწოდა და მწუხარება გამოთქვა. ამის შემდეგ აზერბაიჯანის მხარემ განაცხადა, რომ შეიქმნება სპეციალური საგამოძიებო კომისია საერთაშორისო ექსპერტების მონაწილეობით და აღნიშნა, რომ გამოძიება გამჭვირვალე იქნება.
29 დეკემბერს პრეზიდენტი ილჰამ ალიევი უფრო მკაცრი განცხადებით გამოვიდა. მისი თქმით, AZAL-ის თვითმფრინავი რუსეთის საჰაერო თავდაცვის ძალებმა ჩამოაგდეს და მოსკოვს მოუწოდა, ოფიციალურად აღიაროს ეს ფაქტი.
ალიევმა მომხდარი “მძიმე ტრაგედიად“ შეაფასა და რუსეთს სამი ძირითადი მოთხოვნა წაუყენა:
- ოფიციალური ბოდიში და პასუხისმგებლობის აღიარება;
- დამნაშავეთა დასჯა;
- კომპენსაციის გადახდა დაღუპულთა ოჯახებისთვის, დაშავებულებისთვის და ავიაკომპანია AZAL-ისთვის – მიყენებული ზიანის გამო.
აზერბაიჯანის პრეზიდენტის განცხადებით, ფიუზელაჟზე აღმოჩენილი მრავალი ხვრელი, ასევე გადარჩენილი ეკიპაჟისა და მგზავრების ჩვენებები ადასტურებდა, რომ თვითმფრინავს ჰაერში რაკეტა მოხვდა.
მედიისა და დამოუკიდებელი წყაროების კვლევა
ტრაგედიის შემდეგ საერთაშორისო მედიამ და დამოუკიდებელმა წყაროებმა მნიშვნელოვანი ინფორმაციის გავრცელება დაიწყეს.
Reuters-მა უკვე 26 დეკემბერს, აზერბაიჯანის გამოძიებასთან დაახლოებულ ოთხ წყაროზე დაყრდნობით, გაავრცელა ინფორმაცია, რომ თვითმფრინავი რუსეთის საჰაერო თავდაცვის სისტემამ “პანცირ-С1“-მა ჩამოაგდო.
გამოცემის ცნობით, გროზნოსთან მიახლოებისას თვითმფრინავს ძლიერი რადიოელექტრონული ზემოქმედებით დაუბლოკეს კავშირი, რის შემდეგაც იგი შეცდომით აღიქვეს საფრთხედ და რუსული საჰაერო თავდაცვის საშუალებებით ჩამოაგდეს.
Reuters-მა ასევე დაწერა, რომ აშშ-ისა და კანადის წარმომადგენლებმა დაადასტურეს: წინასწარი მონაცემები მიანიშნებდა თვითმფრინავის რუსული რაკეტით ჩამოგდების მაღალი ალბათობის შესახებ. ოფიციალურმა ბაქომ ეს ინფორმაცია არ უარყო, თუმცა ხაზი გაუსვა, რომ გამოძიება ჯერ კიდევ მიმდინარეობდა და ოფიციალური დასკვნა მოგვიანებით უნდა გამოცხადებულიყო.
ბრიტანულმა გაზეთმა The Times-მა და სხვა დასავლურმა გამოცემებმა ექსპერტების მოსაზრებები გამოაქვეყნეს, რომლებმაც კატასტროფის შემდეგ გავრცელებული ვიდეომასალა გაანალიზეს. მათი შეფასებით, თვითმფრინავის მართვის დაკარგვა საგანგებო დაშვების მცდელობისას გამოწვეული იყო კორპუსისა და კუდის ნაწილში ჰიდროსისტემების დაზიანებით.
ექსპერტები მიუთითებდნენ, რომ თვითმფრინავის კუდსა და ფრთებზე აღმოჩენილი მსხვილი ხვრელები წარმოიშვა რაკეტის ნამსხვრევების შედეგად, რამაც მწყობრიდან გამოიყვანა სამი პარალელური ჰიდრავლიკური ხაზი. ამან კიდევ უფრო გაამყარა ვერსია, რომ თვითმფრინავი მაღალი ალბათობით რაკეტით გარე შეტევის შედეგად ჩამოაგდეს.
“ამ მომენტში, AZAL-ის თვითმფრინავს შეცდომით რაკეტა ესროლეს“
ამასობაში, ტელეკომპანია Euronews-მა, აზერბაიჯანის მთავრობის წყაროებზე დაყრდნობით, ექსკლუზიური ინფორმაცია გაავრცელა. მასალაში ნათქვამი იყო, რომ 25 დეკემბრის დილით, გროზნოს რაიონში დრონების თავდასხმისას, მოქმედებაში მოიყვანეს რუსეთის საჰაერო თავდაცვის ძალები და სწორედ იმ დროს მოხდა შეცდომით AZAL-ის თვითმფრინავზე რაკეტის სროლა.
Euronews-ის ცნობით, რაკეტა თვითმფრინავთან ახლოს აფეთქდა, რამაც მგზავრებსა და ეკიპაჟის წევრებს დაზიანებები მიაყენა. ამის შემდეგ დაზიანებულ თვითმფრინავს რუსეთის აეროდრომებზე დაშვების ნებართვა არ მისცეს და მარშრუტი კასპიის გავლით, აქთაუს მიმართულებით გადაამისამართეს. მიუხედავად იმისა, რომ მოგვიანებით ეს ინფორმაცია ოფიციალურად დადასტურდა, თავდაპირველად სწორედ Euronews-ის პუბლიკაციამ მოიპოვა ფართო გამოხმაურება აზერბაიჯანულ მედიაში.
კატასტროფის გამოძიების ძირითადი პასუხისმგებლობა ყაზახეთს ეკისრებოდა ჩიკაგოს კონვენციის შესაბამისად.
4 თებერვალს ყაზახეთის სატრანსპორტო სამინისტრომ გამოქვეყნა წინასწარი ანგარიში. დოკუმენტში აღნიშნული იყო, რომ ნამსხვრევების პირველადი დათვალიერებისას თვითმფრინავის კუდის ნაწილში, ვერტიკალურ და ჰორიზონტალურ სტაბილიზატორებზე, ასევე მარცხენა ძრავზე და ფრთაზე, აღმოჩენილი იქნა მრავალი სხვადასხვა ფორმისა და ზომის ხვრელი.
ანგარიშში ხაზგასმული იყო, რომ ზოგიერთი ხვრელის წიბოებს სწორკუთხა ფორმა ჰქონდა. გარდა ამისა, კატასტროფის ადგილზე თვითმფრინავის კონსტრუქციაში აღმოჩენილ იქნა უცხო მეტალის ფრაგმენტები, რომელთა წარმომავლობისა და ტიპის დასადგენად დამატებითი ექსპერტიზები დაინიშნა. მიუხედავად იმისა, რომ ანგარიშში ტრაგედიის საბოლოო მიზეზი არ იყო დასახელებული, დოკუმენტში მკაფიოდ განისაზღვრა: თვითმფრინავი ფრინველებს არ შეჯახებია და ბორტზე არ აფეთქებულა არანაირი ასაფეთქებელი მოწყობილობა.
ეს კიდევ ერთხელ ამყარებდა ვერსიას, რომ კატასტროფა გარე სარაკეტო თავდასხმის შედეგი იყო.
ავარიიდან ორი დღის შემდეგ, 27 დეკემბერს, რუსეთის ფედერალურმა საჰაერო ტრანსპორტის სააგენტომ (როსავიაციამ) აღიარა, რომ გროზნოს საჰაერო სივრცეში AZAL-ის თვითმფრინავის ყოფნისას რუსული საჰაერო თავდაცვის სისტემები ამოქმედდა.
გარდა ამისა, 2025 წლის 24 იანვარს, აზერბაიჯანულმა მედიამ, რუსეთის საგამოძიებო კომიტეტის წყაროებზე დაყრდნობით, ახალი ინფორმაცია გაავრცელა. გამოცემების თანახმად, რუსულმა გამოძიებამ დაადასტურა, რომ თვითმფრინავი მართლაც Pantsir-S1 სარაკეტო სისტემით ჩამოაგდო და დადგინდა როგორც რაკეტის გაშვების ეკიპაჟის, ასევე ბრძანების გამცემი თანამდებობის პირების ვინაობა.
იტყობინებოდნენ, რომ ეს საზენიტო-სარაკეტო სისტემა სირიიდან ჩეჩნეთში გადაიტანეს და გროზნოზე დრონის თავდასხმის მოგერიებისას შეცდომით სამოქალაქო თვითმფრინავი ჩამოაგდეს. მიუხედავად იმისა, რომ ოფიციალურმა მოსკოვმა ამ ინფორმაციაზე კომენტარი არ გააკეთა, აზერბაიჯანულ საზოგადოებაში ამან ტრაგედიის მიზეზების შესახებ იდეა გაამყარა და რუსული მხარის პასუხისმგებლობის დამატებითი დადასტურება გახდა.
რუსეთისა და აზერბაიჯანის სამართლებრივი და პოლიტიკური პოზიციები
ბაქოსა და მოსკოვის ხედვები იურიდიული შეფასებისა და პოლიტიკური პოზიციის საკითხებში მკვეთრად გაიყო.
აზერბაიჯანელი ოფიციალური პირებისა და საზოგადოების შეფასებით, სამოქალაქო თვითმფრინავის განადგურება სახელმწიფო შეიარაღებული ძალების მიერ წარმოადგენს საერთაშორისო სამართლის სერიოზულ დარღვევას. მილი მეჯლისის დეპუტატებმა ხაზი გაუსვეს, რომ 1944 წლის ჩიკაგოს კონვენციის მესამე მუხლი მკაცრად კრძალავს იარაღის გამოყენებას სამოქალაქო ავიაციის წინააღმდეგ. მათივე თქმით, საჰაერო სივრცის დარღვევის შემთხვევაშიც კი დაშვებულია მხოლოდ იძულებითი დაშვება, მაგრამ არა თვითმფრინავის განადგურება.
AZAL-ის თვითმფრინავი, რომელიც თავის მარშრუტით მოძრაობდა და წესებს არ არღვევდა, ამ კონვენციის აშკარა დარღვევის შედეგად იქნა განადგურებული. ბაქომ ასევე გაიხსენა, რომ 1971 წლის მონრეალის კონვენცია სამოქალაქო ავიაციის განზრახ განადგურებას დანაშაულად მიიჩნევს, ხოლო გაეროს ქარტიის 2(4) მუხლი კრძალავს ძალის გამოყენებას სახელმწიფოების მხრიდან. ამ კუთხით, AZAL-ის თვითმფრინავის ჩამოგდება განიხილება როგორც უკანონო ძალის გამოყენება, რაც სახელმწიფოს პასუხისმგებლობას გულისხმობს და ვერ ჩაითვლება “ჩვეულებრივ ავიაკატასტროფად“.
რუსეთის ოფიციალური წარმომადგენლები, პირიქით, პასუხისმგებლობის საკითხში თავს იკავებდნენ. მიუხედავად იმისა, რომ პრეზიდენტმა ვლადიმირ პუტინმა ბოდიში მოიხადა, მან არ აღიარა რუსეთის პირდაპირი პასუხისმგებლობა და მომხდარს “სამწუხარო ინციდენტი“ უწოდა.
მოსკოვის ოფიციალური პირები აცხადებდნენ, რომ გამოძიება ჯერ არ დასრულებულა და ამავდროულად ცდილობდნენ სხვადასხვა ალტერნატიული ვერსიის შეთავაზებას — ფრინველებთან შეჯახებიდან დაწყებული, პილოტების შეცდომით დასრულებული.
ილჰამ ალიევი: “ჩვენ ვიცით, რა მოხდა და შეგვიძლია ამის დამტკიცება“
აზერბაიჯანმა მსგავსი ახსნა მკვეთრად უარყო. ორ ქვეყანას შორის პოლიტიკური დიალოგი გამწვავდა: ბაქომ ღიად განაცხადა, რომ რუსეთის ოფიციალური პირების ქცევა ტრაგედიის შემდეგ და მათ მიერ პასუხისმგებლობის არ აღებამ მნიშვნელოვანი დარტყმას მიაყენა ორ ქვეყანას შორის ურთიერთობებს.
აზერბაიჯანმა ასევე აქტიურად დაიწყო თავისი იურიდიული მოთხოვნების წარმოჩენა საერთაშორისო ასპარეზზე. პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა 2025 წლის პირველ ნახევარში რამდენჯერმე აღნიშნა, რომ ბაქო მოთმინებით ელოდა მოსკოვის ნაბიჯებს, თუმცა „რუსეთის ოფიციალური პირების მხრიდან ჯერ არცერთი პასუხი არ გვაქვს“.
ივლისში ალიევმა ღიად განაცხადა, რომ აზერბაიჯანი საერთაშორისო სასამართლოში სარჩელის შეტანისთვის ემზადება, რომლის მიზანი იქნება რუსეთის პასუხისმგებლობის იურიდიული აღიარება და კომპენსაციის მოთხოვნის ფორმალიზება. პრეზიდენტმა ხაზგასმით აღნიშნა: “ჩვენ ზუსტად ვიცით, რა მოხდა და შეგვიძლია დავამტკიცოთ; რუსეთის ოფიციალურმა პირებმაც იციან, რა მოხდა“. მიუხედავად ამისა, მისი თქმით, მეზობელმა ქვეყანამ არ შეასრულა თავისი ვალდებულებები.
ალიევის თქმით, წამოყენებული მოთხოვნები სრულად კანონიერი და კეთილმეზობლური პრინციპების შესაბამისია: მოსკოვის მხრიდან პასუხისმგებლობის აღიარება, მიუხედავად იმისა, რომ ტრაგედია შესაძლოა შეცდომის შედეგი ყოფილიყო; სამხედრო პირების დასჯა, რომლებმაც თვითმფრინავი ჩამოაგდეს; კომპენსაციის გადახდა დაღუპულთა ოჯახებსა და დაზარალებულებს; ასევე AZAL-ის განადგურებული თვითმფრინავის ღირებულების აღდგენა.
ბაქოს ოფიციალური პირები ხაზს უსვამდნენ, რომ ამ საკითხში მნიშვნელოვანი იურიდიული პრეცედენტია MH17-ის საქმე (2014 წელს უკრაინის თავზე ჩამოგდებული “მალაიზიის ავიახაზები“). AZAL-ის შემთხვევისგან განსხვავებით, აზერბაიჯანის მოსაზრებით, რუსეთის როლი თვითმფრინავთან ინციდენტში კიდევ უფრო პირდაპირია, რაც მისი იურიდიული მოთხოვნების საფუძველს განსაკუთრებით მყარად აქცევს.
მოსკოვი, თავის მხრივ, პოლიტიკურად-იურიდიულ პოზიციას სხვა პრინციპებზე აგებდა. პირველ რიგში, რუსეთი ცდილობდა სიტუაცია სახელმწიფო-სამართლებრივი კონფლიქტის დონეზე გადატენატა და ტრაგედია კომერციული ავიაკატასტროფის კონტექსტში წარმოეჩინა.
აზერბაიჯანი ამ ინტერპრეტაციას კატეგორიულად არ ეთანხმება. იურისტების განმარტებით, მონრეალის კონვენციის 21-ე მუხლი ავიაკომპანიის პასუხისმგებლობას შეამცირებს, მაგრამ თუ ინციდენტი კომპანიის კონტროლს მიღმა მოხდა, ავიაკომპანია სრულ პასუხისმგებლობას ვერ აიღებს. სხვა სიტყვებით, თუ სამოქალაქო თვითმფრინავი სამხედრო ძალის გამოყენების შედეგად ჩამოაგდეს, ძირითადი პასუხისმგებლობა სახელმწიფოებზე გადადის (ამ შემთხვევაში — რუსეთზე), და მხოლოდ სადაზღვევო თანხები აშკარად საკმარისი არ არის.
ამ პრინციპის საფუძველზე ბაქო საერთაშორისო ასპარეზზე ყურადღებას სახელმწიფო პასუხისმგებლობას და შესაბამის კომპენსაციას აქცევს, ხოლო მოსკოვი ცდილობს საკითხი ავიაკომპანიის სადაზღვევო თანხებით შემოიფარგლოს და დამატებითი ვალდებულებები აიცილოს.
